ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Ενδεικτικές ερωτήσεις/απαντήσεις για ανάλυση-αντιπαραβολή κειμένων, μέσα από ένα υποθετικό σενάριο διδασκαλίας, στο πλαίσιο του Κριτικού Γραμματισμού Σεμινάρια Επιθεωρητών ΔΜΕ, Φεβρουάριος 2012

Θεματική Ενότητα «Ρατσισμός» Τα παιδιά μιας τάξης έχουν επιλέξει να ασχοληθούν με το θέμα του Ρατσισμού Μετά από συζήτηση κατέληξαν στο συμπέρασμα πως θέλουν να διαμορφώσουν άποψη για τα αίτια που δημιουργούν το φαινόμενο καθώς και για το πώς μπορεί αυτό να αντιμετωπιστεί Αποφάσισαν να συγκεντρώσουν σχετικά κείμενα μαζί με τον/την καθηγητή/-τρια τους, για να μάθουν πώς άλλοι άνθρωποι αντιλαμβάνονται το θέμα. Μετά από διερεύνηση των κειμένων στις ομάδες τους επέλεξαν τα κείμενα που θεώρησαν ότι έδιναν απαντήσεις στα ερωτήματά τους, για να τα αναλύσουν στην τάξη.

Το πρώτο κείμενο που αναλύθηκε ήταν το απόσπασμα από το βιβλίο του Ταχάρ Μπεν Τζελούν «Ο ρατσισμός όπως τον εξήγησα στην κόρη μου» που βρίσκεται στο σχολικό βιβλίο (Νεοελληνική Γλώσσα, Γ΄ Γυμνασίου). Στην τάξη διεξάγεται έντονη συζήτηση για τη θέση του συγγραφέα, ο οποίος σε ερώτηση της κόρης του αν θα μπορούσε και η ίδια να γίνει ρατσίστρια απάντησε: «Δεν αποκλείεται να γίνεις. Όλα εξαρτώνται από την εκπαίδευση που θα λάβεις» . Ένας μαθητής εισηγείται να βρουν κείμενα που αναφέρονται στο βιβλίο για να δουν πώς άλλοι άνθρωποι αντιμετώπισαν τις απόψεις του. Μεταξύ των κειμένων που ήλθαν στην τάξη είναι και οι δύο πιο κάτω κριτικές για το βιβλίο, δημοσιευμένες στο διαδίκτυο (σε ένα ιστολόγιο το ένα και το άλλο σε μια ιστοσελίδα), τις οποίες ο/η διδάσκων/-ουσα με τους/τις μαθητές/-τριες αποφάσισαν να συνεξετάσουν.

ΤΟ ΙΣΤΟΛΟΓΙΟ

Το κείμενο από το ιστολόγιο (Κείμενο Α΄) Ο συγγραφέας μέσα από ένα παιχνίδι ερωταπαντήσεων συνομιλεί με την κόρη του επιχειρώντας να της εξηγήσει το φαινόμενο του ρατσισμού. Παρόλο που προσπαθεί να το παρουσιάσει με απλό και κατανοητό τρόπο, εμβαθύνει χωρίς περιστροφές «απογυμνώνοντάς» το. Προσεγγίζει και αποδομεί το ρατσισμό από διάφορες πλευρές (ιστορικές, θρησκευτικές, ψυχολογικές, οικονομικές κ.λπ.), χωρίς να αφήνει κανένα περιθώριο δικαιολόγησης του. Πιστεύει πως η ανάπτυξη του ρατσισμού είναι προϊόν κακής παιδείας (οικογενειακής ή και σχολικής) και ότι θεραπεύεται με τον ίδιο τρόπο: με μια αντιρατσιστική παιδεία. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει «ο αγώνας εναντίον του ρατσισμού αρχίζει με την εκπαίδευση». Εκπαίδευση κυρίως των παιδιών, καθώς ισχυρίζεται οι μεγάλοι έχουν παγιωμένες αντιλήψεις που είναι δύσκολο έως αδύνατο να τις αλλάξουν. Κάθε σελίδα είναι και ένα μάθημα γραμμένο με παιδαγωγική φροντίδα. Ιδανικό για αξιοποίηση στη μαθησιακή διαδικασία (για παιδιά Γυμνασίου/Λυκείου). Διαχρονικό, μα εξαιρετικά επίκαιρο. Απλό, μα απίστευτα διεισδυτικό. Αντώνης Ζαρίντας, Δάσκαλος http://ekpaideusi.blogspot.com/2011/02/blog-post.html

Η ΙΣΤΟΣΕΛΙΔΑ

Το κείμενο από την ιστοσελίδα (Κείμενο Β΄) Μακάρι να βοηθάει αυτό το βιβλίο, αλλά δε με ενθουσίασε. Μου άφησε μια αίσθηση αχταρμά. Κάποιες σημειώσεις: Δεν καταλαβαίνω πώς συνέχεια αναφέρεται στο ρατσισμό ως κάτι κοινό, ως κάτι το οποίο υπάρχει πάντα στον άνθρωπο αν δεν του παρασχεθεί η κατάλληλη εκπαίδευση, και όμως να λέει πως δεν είναι φυσιολογικό· έτσι που το παρουσιάζει, εμένα για φυσιολογικό μου φαίνεται. Ή δεν έχουν επιλεγεί οι σωστές λέξεις, ή δεν αντιλαμβάνομαι το νόημα. Για την κατά τη γνώμη μου λανθασμένη αναφορά στους μιγάδες, αναφέρεται κι ο ίδιος στο επίμετρο. Θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως αντιπαράδειγμα, αλλά όχι ως επιχείρημα. Ο ορισμός του χιούμορ και η σχέση ρατσιστή και χιούμορ μού φάνηκε χοντροκομμένη, φράση που αποδυναμώνει τα επιχειρήματα. http://www.bookcrossing.com/journal/6109673

Ενδεικτική συνεξέταση κειμένων Τι λένε τα κείμενα, ποιο είναι το θέμα τους και ποιες πτυχές τους παρουσιάζονται σ’ αυτά; Τα κείμενα σχολιάζουν τις θέσεις που παρουσιάζονται στο βιβλίο «Ο ρατσισμός όπως τον εξήγησα στην κόρη μου». Στο κείμενο Α΄ επιχειρείται μια σύντομη παρουσίαση των πρωταγωνιστών του βιβλίου, και εκφράζονται θετικές κρίσεις για το περιεχόμενο του και την παιδαγωγική του αξιοποίηση, ενώ στο κείμενο Β’ εκφράζονται αρνητικές κρίσεις για θέσεις του βιβλίου και αμφιβολία για την καταλληλότητά του να επιτελέσει τους στόχους του. Σε ποιους/ποιες απευθύνονται και γιατί; Το κείμενο Α΄ απευθύνεται σε ανθρώπους που εμπλέκονται στο έργο της εκπαίδευσης, αφού πρόκειται για ιστολόγιο δασκάλου, ενώ το κείμενο Β΄ σε ανθρώπους που διαβάζουν βιβλία και ενδιαφέρονται να διαβάσουν κριτικές από άλλους (χαρακτήρας ιστοσελίδας). Μπορούμε να πούμε ότι το επικοινωνιακό πλαίσιο είναι διαφορετικό και άρα αναμένεται να παρατηρηθούν αρκετές διαφορές στα υπό διερεύνηση κείμενα.

Σε τι μπορούν να μας εξυπηρετήσουν στη διερεύνηση της θεματικής ενότητας; Να γνωρίσουμε άλλες δύο οπτικές για τα βασικά ερωτήματα που έχουν τεθεί για την ενότητα (αίτια- αντιμετώπιση ρατσισμού) και ειδικότερα για το ρόλο της παιδείας στην ανάπτυξη αλλά και την αντιμετώπιση του ρατσισμού, όπως προβάλλεται στο βιβλίο «Ο ρατσισμός όπως τον εξήγησα στην κόρη μου». Πώς εμφανίζονται τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του κειμενικού είδους όπου ανήκουν τα υπό διερεύνηση κείμενα; Το Α΄ κείμενο είναι σύντομο, προσπαθεί να συμπυκνώσει το περιεχόμενο και την ιδεολογική θέση του βιβλίου και καταλήγει με το σκοπό για τον οποίο γράφτηκε, δηλαδή να το συστήσει για αξιοποίηση στη μαθησιακή διαδικασία. Πρόκειται λοιπόν για μια παρουσίαση-κριτική βιβλίου. Το Β΄ κείμενο είναι επίσης σύντομο, κάνει μια γενική εκτίμηση για το βιβλίο και ασκεί κριτική επιλεκτικά, σε κάποιες πτυχές του περιεχομένου. Πρόκειται δηλαδή για κριτική βιβλίου. Περιέχει σκόρπιες προσωπικές κρίσεις, δεν ακολουθεί τις σταθερές συμβάσεις της κριτικής βιβλίου. Αυτό το επιτρέπει το πλαίσιο/πεδίο (διαδικτυακό, ελεύθερο forum) Δεν αποκαλύπτει το σκοπό που γράφτηκε και δεν κάνει προσπάθεια να εντάξει τον αναγνώστη. Το κείμενο προϋποθέτει ότι ο αναγνώστης έχει διαβάσει το βιβλίο και μπορεί να πραγματεύεται κάποια θέματά του.

Πώς δομούνται οι πληροφορίες στα κείμενα; Στο Α΄ κείμενο δίνονται πληροφορίες για το τι γίνεται στο βιβλίο, τι επιτυγχάνεται ως αποτέλεσμα της συνομιλίας, πράγμα που δένεται με κρίσεις του συγγραφέα και ακολουθεί ως κατάληξη η εισήγησή του. Στο Β΄ κείμενο εκφράζεται μια γενική κρίση και ακολουθούν παρατηρήσεις για επιβεβαίωσή της. Με ποιους κειμενικούς τύπους πραγματώνεται κάθε κείμενο; Και στα δύο κείμενα είναι κυρίαρχη η επιχειρηματολογία. Οι συντάκτες τους επιχειρούν να επηρεάσουν τους αποδέκτες των κειμένων, με σκοπό την υιοθέτηση της άποψής τους (η προσπάθεια αυτή είναι πιο έντονη στο Α΄ κείμενο).

Ποιες γραμματικές δομές χρησιμοποιούνται έντονα μέσα σε κάθε κείμενο και ποιο είναι το αποτέλεσμα στη διαμόρφωση της σχέσης παραγωγού-αποδέκτη/-ριας; Στο πρώτο κείμενο χρησιμοποιείται η οριστική έγκλιση, στο γ΄ πρόσωπο. Δίνεται έτσι μια αίσθηση αντικειμενικότητας και βεβαιότητας για τα όσα αναγράφονται. Η χρήση και της υποτακτικής στο Β΄ κείμενο και η συνεχής χρήση αρνητικών προτάσεων (αρνητικό μόριο «δεν») δημιουργεί ένα κλίμα αβεβαιότητας για την αποτελεσματικότητα του βιβλίου. Στο Α΄ η πολύ καλή σύνταξη, η συνοχή και το εξειδικευμένο λεξιλόγιο δημιουργεί μια αίσθηση κύρους/αυθεντίας και μια ασυμμετρική σχέση με τον αποδέκτη/-τρια, ενώ στο δεύτερο η χρήση λαϊκών λέξεων («αχταρμάς») και η μη φροντισμένη σύνταξη, σε συνδυασμό με το γεγονός ότι δεν αποκαλύπτεται η ιδιότητα του παραγωγού, δημιουργεί μια πιο συμμετρική σχέση με τον αποδέκτη. Ποιος/ποια παρουσιάζεται να είναι ο/η δράστης κάποιων πράξεων που αναφέρονται στο κάθε κείμενο; Στο Α΄ κείμενο ο δράστης παρουσιάζεται να είναι ο συγγραφέας του βιβλίου, ενώ στο Β΄ το βάρος μετατοπίζεται στο βιβλίο. Στο Β΄ κείμενο το βάρος μετατοπίζεται στο αν το ίδιο το κείμενο και όχι ο συγγραφέας έχει επιτύχει το στόχο του.

Πώς εξυπηρετείται ο στόχος του/της συγγραφέα μέσα από τις φωτογραφίες που συνοδεύουν κάθε κείμενο; Και στα δύο κείμενα το κείμενο συνοδεύεται από το εξώφυλλο του βιβλίου ως το σημείο αναφοράς του (τακτική που ακολουθείται σε βιβλιοπαρουσιάσεις, κριτικές βιβλίων). Ποιο είναι το ειδικό λεξιλόγιο κάθε κειμένου και πώς εξυπηρετεί τον στόχο του/της συγγραφέα; Το Α΄ κείμενο χρησιμοποιεί εξειδικευμένο λεξιλόγιο που συνηθίζεται σε κριτικές βιβλίων (να παρουσιάσει με απλό και κατανοητό τρόπο, εμβαθύνει χωρίς περιστροφές, προσεγγίζει και αποδομεί κ.ά). Ο στόχος του συγγραφέα είναι να πείσει, ως ειδικός, για την αξία του βιβλίου, ενώ στο Β΄ κείμενο, όπου δεν υπάρχει αυτός ο στόχος, το λεξιλόγιο είναι λιγότερο εξειδικευμένο και πιο λαϊκό.

Πώς παρουσιάζονται διάφορες κοινωνικές ομάδες μέσα σε κάθε κείμενο; Στα δύο κείμενα μεταφέρονται οπτικές του βιβλίου για διάφορες κοινωνικές ομάδες. Το Α΄ κείμενο μεταφέρει την οπτική του βιβλίου, πως οι άνθρωποι είναι ευάλωτοι στον ρατσισμό, πως η παιδεία είναι υπεύθυνη για τη διαμόρφωση ρατσιστών, αλλά ταυτόχρονα και ο δρόμος για την αντιμετώπιση του φαινομένου. Επίσης μεταφέρει την οπτική, πως η αντιρατσιστική παιδεία είναι πιο αποτελεσματική στα παιδιά παρά στους μεγάλους. Το Β΄ κείμενο σχολιάζει τους ανθρώπους γενικά, τους ρατσιστές και τους μιγάδες έτσι όπως παρουσιάζονται στο βιβλίο, αλλά με ένα αποσπασματικό τρόπο, πράγμα που δε βοηθά τον αναγνώστη να κατανοήσει πλήρως τις θέσεις του συντάκτη. Ωστόσο, επειδή δίνει συγκεκριμένες υποκειμενικές αντιδράσεις, δημιουργεί την εντύπωση της αυθεντικής αντίδρασης μιας μέσης αναγνώστριας. Τι συμπεράσματα μπορούμε να βγάλουμε για τη στάση/ιδεολογία του/της συγγραφέα των κειμένων; Μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι δύο συγγραφείς έχουν μια κοινή αντιρατσιστική στάση και ενδιαφέρονται για την προώθηση αυτής της ιδεολογικής τους θέσης, μέσα από την κριτική του βιβλίου.

Τι άλλες γνώσεις πρέπει να έχει ο/η αναγνώστης/-τρια, για να μπορέσει να κατανοήσει καλύτερα τα κείμενα; Διαφορετικά διαβάζει κάποιος αναγνώστης τα κείμενα-κριτικές, πριν και μετά την ανάγνωση ενός βιβλίου. Ο αναγνώστης μπορεί γενικά να κατανοήσει καλύτερα τα κείμενα αν έχει διαβάσει ολόκληρο το βιβλίο «Ο ρατσισμός όπως τον εξήγησα στην κόρη μου» (Τα αποσπάσματα γενικά δεν μπορούν να παρουσιάσουν την ολοκληρωμένη οπτική ενός κειμένου). Το κείμενο Β΄ ειδικά είναι με τέτοιο τρόπο γραμμένο που είναι αναποτελεσματικό για αναγνώστες που δεν έχουν διαβάσει το βιβλίο. Ποιες πληροφορίες που παρουσιάζονται στα κείμενα τεκμηριώνονται με μαρτυρίες, έρευνες, στατιστικά στοιχεία κτλ.; Ο τρόπος που αντιλαμβάνονται οι συγγραφείς τις θέσεις που προβάλλει το βιβλίο είναι υποκειμενικός και δεν τεκμηριώνονται από οποιοδήποτε στοιχείο. Στο Α΄ κείμενο κυριαρχούν ρήματα και επίθετα αξιολογικού περιεχομένου (απλό, κατανοητό, εμβαθύνει, αποδομεί), ενώ στο Β΄ κείμενο ο υποκειμενισμός εκφράζεται με τη έντονη παρουσία του προσώπου του συγγραφέα και χρήση του α΄ προσώπου (δε με ενθουσίασε, μου άφησε, δεν καταλαβαίνω, δεν αντιλαμβάνομαι)

Ομάδα Υποστήριξης ΝΑΠ Νέας Ελληνικής Γλώσσας Ομάδα Υποστήριξης ΝΑΠ Νέας Ελληνικής Γλώσσας Δρ Ελένη Τρεμετουσιώτη-Λοΐζου ΕΜΕ Φιλολογικών Λάμπρος Λάμπρου, Φιλόλογος Βασιλική Παπαδάκη, Φιλόλογος Κυριακή Τσίτσου, Φιλόλογος Γιώργος Ορφανίδης, Φιλόλογος Κώστας Κωνσταντίνου, Φιλόλογος