ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ Το έργο του Ευριπίδη είναι διαποτισμένο σχεδόν ολόκληρο από τον πιο βαθύ ουμανισμό. Πολλοί φιλόσοφοι και άλλοι ποιητές ασκούν κριτική έντονη στο έργο του, όπως ο Αριστοφάνης κι ο Αριστοτέλης. Στους «Βατράχους» παρατηρούμε μεν παρωδίες και γελοιοποιήσεις με στόχο το πρόσωπο του Ευριπίδη, εντούτοις ο Αριστοφάνης αναγνωρίζει άθελά του πως αυτός ήταν ο μεγαλύτερος τραγικός, γιατί μετά το θάνατό του δεν εμφανίστηκε κανένας άλλος ισάξιός του στην Αθήνα.

ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ Η αρχαία κριτική ονόμαζε τον Ευριπίδη «φιλόσοφο της σκηνής». Βασικός και πιο αγαπητός του δάσκαλος ήταν ο υλιστής φιλόσοφος Αναξαγόρας, ο οποίος τον επηρέασε βαθιά κάνοντάς τον να απορρίψει καθορισμένες φιλοσοφικές κοσμοθεωρίες. Τον τραβούσε η σοφιστική, τον απασχολούσε όμως κι η άλλη φιλοσοφική σκέψη του καιρού του, η πιο ανατρεπτική. Ο Ευριπίδης όμως, χωρίς να χάσει την πίστη του, άρχισε να αντιμετωπίζει τους θεούς του Ολύμπου με σκεπτικισμό και έντονο κριτικό πνεύμα. Το κριτικό πνεύμα της εποχής είχε αναμφίβολα κι εδώ την επίδρασή του. Η ελεύθερη στάση του μπροστά στα υλικά της μυθολογίας ήταν πιο ελεύθερη από όσο των προδρόμων του. Μόνο ο Ευριπίδης άρχισε να αντικρύζει τους μύθους με τόση ελευθερία. Ο ρόλος του θεού ήταν για αυτόν μόνο ένα από τα στοιχεία της υπόθεσης και μάλιστα όχι πάντα το πιο ενδιαφέρον και το πιο ηθικό. Αντίθετα με τις χοντροκομμένες πλευρές της μυθολογικής παράδοσης του Αισχύλου και του Σοφοκλή, τις οποίες συνήθιζαν να αποβάλλουν, ο Ευριπίδης τις υπογράμμιζε συχνά και τις συνόδευε με τις κριτικές του παρατηρήσεις.

ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ Κατά τον Αριστοτέλη, ο Σοφοκλής μιλώντας για τον εαυτό του, έλεγε πως δίνει τους ανθρώπους τέτοιους, που θα έπρεπε να είναι, ενώ ο Ευριπίδης τους παρουσίαζε τέτοιους που είναι στην πραγματικότητα. Δηλαδή το έργο του Σοφοκλή διαπνεόταν από ιδεαλισμό, ενώ του Ευριπίδη από ρεαλισμό. Κατεβάζοντας την ποίηση από τους ουρανούς στη γη, την έφερε όλο και πιο κοντά στον άνθρωπο. Στους «Βατράχους» ο Ευριπίδης φιλονικούσε με τον Αισχύλο λέγοντας: Κ’ έπειτα ακόμα κι απ’ τους πρώτους στίχους δεν άφησα κανένα χωρίς δράση, μα κι η γυναίκα είχε το λόγο της, κι ο σκλάβος όχι λιγότερο κι ο αφέντης κ’ η κοπέλα ακόμη κ’ η γριά. Υπογραμμίζονται δηλαδή οι ρεαλιστικές και ανθρωπιστικές του αρχές. Παράλληλα, αφαιρούσε από τους ήρωές του τον ηρωικό φωτοστέφανο, κάνοντάς τους έτσι να μη διαφέρουν πολύ από τους συνηθισμένους ανθρώπους. Τον ενδιέφερε μόνο να δώσει κάτι το αληθοφανές που να ανταποκρίνεται στην καθημερινή ζωή και να κατεβάσει το κοινό στη σφαίρα της πρακτικής και της ανθρώπινης ζωής, προβάλλοντας τους ανθρώπους της ζωής με τα ατομικά τους ελαττώματα, τα προτερήματα και τα ενδιαφέροντα.

ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ Στον Αισχύλο δεν υπάρχει απεικόνιση εσωτερικών παθών και στο Σοφοκλή μόλις και διακρίνεται μια τέτοια προσπάθεια. Στον «Ιππόλυτο» όμως ο Ευριπίδης παίρνει σαν βάση ακριβώς το πάθος της αγάπης, ενώ στην «Αντιγόνη» μόλις που αγγίζει ο Σοφοκλής το θέμα. Κι αν εδώ η σύγκρουση γίνεται ανάμεσα σε δύο πρόσωπα, στον Ευριπίδη η σύγκρουση ξεδιπλώνεται σε μεγάλο βαθμό στον εσωτερικό κόσμο των ηρώων. Εξού κι ο χαρακτηρισμός του «μεγάλος τεχνίτης της ψυχολογικής ανάλυσης» Βασικός νεωτερισμός του στη δραματουργική τέχνη αποτελούσε η εισαγωγή της πλοκής. Με άλλα λόγια, υποχρεώνει συχνά τα πρόσωπά του να επιδιώκουν τους σκοπούς τους όχι με τον κοινό αγώνα, όπως στην Αντιγόνη του Σοφοκλή, αλλά με τον δόλο και την πονηριά. Επίσης, χρησιμοποιεί με το δικό του τρόπο τους προλόγους, δηλαδή κατά κανόνα γίνεται χρήση του μονολόγου, ενώ ο Χορός παύει να αποτελεί ένα από τα δρώντα πρόσωπα του έργου.

ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ Την ίδια περίοδο αναπτύχθηκε στην Αθήνα και η σοφιστική φιλοσοφία, όπου όλες οι βάσεις του ελληνικού κράτους της πόλης μπήκαν υπό αμφισβήτηση. Σημαντική θέση στη φιλοσοφία αυτή κατείχαν η διδασκαλία για την υποκειμενικότητα, τη σχετικότητα της αλήθειας. Η διδασκαλία αυτή βασίστηκε στον Πρωταγόρα, ένας από τους πιο επιφανείς σοφιστές και επηρέασε την κριτική σκέψη του Ευριπίδη. Η συμπάθειά του προς τους απλούς πολίτες εκδηλώνεται καθαρά όταν υπογραμμίζει πως δεν υπάρχει κανένα διακριτικό της ευγένειας και πως οι φτωχοί μπορεί να είναι πιο ανθρώπινοι κι από τους άρχοντες, δηλαδή οι άνθρωποι φτωχών κοινωνικών στρωμάτων μπορούν να έχουν τα ευγενικότερα συναισθήματα. Στην Ηλέκτρα παρουσιάζει τον απλό χωριάτη, που παντρεύτηκε άθελά του την κόρη του βασιλιά Αγαμέμνονα, να είναι αφάνταστα διακριτικός και ευγενικός. Γιατί, όπως λέει κι ο ίδιος, το θεωρεί ντροπή να προσβάλλει κόρη τρανού πατέρα, μια και της είναι αταίριαστος, ενώ επισημαίνεται μέσω του προσώπου του Ορέστη ότι τον άνθρωπο δεν μπορείς και δεν πρέπει να τον κρίνεις από τον πλούτο, αλλά η αρχοντιά του κλείνεται από το χαρακτήρα του.

ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ Την αξιοπρέπεια του ανθρώπου τη βλέπει ακόμα άρρηκτα δεμένη με την τιμιότητα, το πνεύμα της φιλίας και της σεμνότητας, με πολλές άλλες ανθρώπινες αρετές. Ο Ορέστης αποτελεί ύμνο στην αληθινή φιλία, όπως επίσης κι η Ιφιγένεια εν Ταύροις, όπου ο Ορέστης εκδηλώνει τον ίδιο σεβασμό στις αρχές της φιλίας, όταν αρνείται να θυσιάσει το φίλο του για να σωθεί ο ίδιος. Ο Ευριπίδης όμως μένει κι εδώ πιστός στις ουμανιστικές του αρχές, δηλαδή καταδικάζει τη μητροκτονία, την οποία δε δικαιολογεί κι όταν ακόμα έγινε ύστερα από θεϊκό πρόσταγμα. Από την άλλη, στην «Ιφιγένεια εν Ταύροις» χαρακτηριστική είναι η αμείλικτη καταδίκη που κάνει ο ποιητής στο έθιμο της ανθρωποθυσίας. Αυτή φαίνεται στο παρακάτω χωρίο: Της θεάς μας οι εξυπνάδες δεν μου αρέσουν αν με τα χέρια ένας θνητός αγγίξει φόνου αίμα ή και λεχώνα ή πεθαμένον τον διώχνει, ως μολυσμένο, απ’το βωμό της Ούτε όσα λεν για τα ταντάλεια δείπνα, πως τάχα οι θεοί γευτήκανε τις σάρκες του παιδιού του, πιστεύω. Οι ντόπιοι πάλι, νομίζω είν’ αιμοβόροι και ζητάνε στους θεούς να ρίξουν τ’ άγριο φυσικό τους.

ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ Στην τραγωδία « Φοίνισσες» επισημαίνει ο Ευριπίδης πως αν ο καθένας έκανε το καλό για το κοινό συμφέρον της πατρίδας, τότε και οι πολιτείες θα ήταν πιο ευτυχισμένες. Παράλληλα, στις « Ηρακλείδες», η Μακαρία, η μεγαλύτερη κόρη του Ηρακλή, μαθαίνοντας πως με το θάνατό της θα μπορούσε να σώσει τη ζωή των μικρών παιδιών και να ξεπληρώσει επάξια τη φιλοξενία που της έδωσαν οι Αθηναίοι, προσφέρεται να θυσιαστεί η ίδια. Γενικότερα, στα έργα του Ευριπίδη η μορφή του Ηρακλή αποτελεί μία από τις πιο ευγενικές μορφές της αρχαίας Ελλάδας. Τα κατορθώματά του έχουν την πηγή τους στην αγάπη προς την ανθρωπότητα. Δείχνει ο Ευριπίδης, με μεγάλη τέχνη, πως ο αγώνας για το καλό της ανθρωπότητας, η αγάπη προς τους ανθρώπους αποτελεί τη βασική αρετή του ανθρώπου, που του δίνει το δικαίωμα να γίνει θεός και, όπως θα λέγαμε σήμερα, ήρωας.

ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ Η εποχή του Ευριπίδη δεν σήκωσε εκδηλώσεις απόλυτης αθεΐας είτε και απλής ασέβειας προς τους θεούς, γιατί οι ποιητές και όσοι έδειχναν παρόμοιες ταλαντεύσεις, στέλνοντας σε δίκες ή και εξορίζονταν. Αν όμως προσέξουμε την τόλμη που δείχνει στις κρίσεις του για τους αθάνατους του Ολύμπου, τις αμφιβολίες που διατυπώνει ανοιχτά για την ύπαρξή τους, τότε θα συμφωνήσουμε πως ο μεγάλος αυτός τραγικός της αρχαιότητας είχε προχωρήσει αρκετά πιο πέρα από την αμφισβήτηση και προσέγγισε βαθύτερα επίπεδα της πίστης. Όμως, δεχόταν με συγκατάβαση ο Ευριπίδης μερικούς θεούς μόνο, σαν τον Δία, την Δήμητρα, την Αφροδίτη, το Διόνυσο, και τους θεωρούσε υπαρκτούς και αναγκαίους, κυρίως σαν σύμβολα της ανθρώπινης φύσης. Στον Απόλλωνα ο Ευριπίδης δεν έβλεπε να ενσαρκώνεται καμία αρχή της κοινωνίας, απλά τον έβλεπε σαν θεό των Δελφών. Αντίθετα, αντίκρυζε το Διόνυσο στις «Βάκχες» του, όχι απλά σαν το θεό του κρασιού, αλλά σαν την προσωποποίηση της τάσης του ανθρώπου προς τη χαρά και την ομορφιά, σαν το θεό της φυσικής αγνότητας.

ΟΥΜΑΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ Ωστόσο, ποτέ δεν παύει να κατηγορεί ανοιχτά τους θεούς για τις ανομίες και τις άδικες πράξεις τους, μα συχνά καυτηριάζει την αμυαλιά, το υπερβολικό πάθος ή την εύκολη τάση προς το κακό που δείχνουν αρκετοί ήρωές του. Τέλος, για τον Ευριπίδη οι κύριες αιτίες της δράσης και της ατυχίας των ανθρώπων ήταν οι ανθρώπινες, οι κοινωνικές σχέσεις, που κάποτε τις έκαναν ακόμη χειρότερες οι θεϊκές παρεμβάσεις.