ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΔΡΟΜΗ ΣΤΟ ΧΩΡΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΧΡΟΝΟ Η επαρχία Βοΐου, στην οποία υπάγεται η Νεάπολη αποτελεί ένα απέραντο Μουσείο παλαιοντολογικών ευρημάτων. Aνήκε στην αρχαιότητα κατά το μεγαλύτερο μέρος της στην Ορεστίδα και στην Ελιμιώτιδα.

Στη θέση της σημερινής Νεάπολης βρισκόταν η πόλη Λεβαία, πρωτεύουσα της Επαρχίας Ελιμείας και έδρα ενός βασιλιά. Η ιστορία του Ηροδότου λέει ότι : τρία αδέρφια από το Αργος ήρθαν στη Λεβαία και μπήκαν στη δούλεψη του βασιλιά του τόπου. Ο πιο μικρός, ο Περδίκκας, δέχθηκε, αντί για την πληρωμή που τους αρνήθηκε ο βασιλιάς, να πάρει τον «ήλιο» που από την καπνοδόχο έμπαινε στο δωμάτιο και φώτιζε το χωματένιο δάπεδο – κι έτσι έχουμε τον «Ηλιο της Βεργίνας».

Γι' αυτή τη Λεβαία «ερίζουν» από καιρό πολλές περιοχές της Δυτικής Μακεδονίας, πιστεύοντας η καθεμιά πως εκεί ήταν η αρχαία Λεβαία . Οι τοποθεσίες, στις οποίες υποστηρίζεται ότι μπορεί να ήταν η Λεβαία, είναι οι εξής: Η Λακκιά του Νομού Φλώρινας Η θέση Μπουφάρι κοντά στην Απιδέα Βοΐου -Το χωριό Λούβρη Βοΐου. -Η Νεάπολη (πρώην Λειψίστα) Βοΐου. Η Φλώρινα, ο Αγρας της Εδεσσας και η περιοχή Εορδαίας. Η Μαυροπηγή, μεταξύ Κοζάνης και Πτολεμαΐδας. Για κάθε μια από τις τοποθεσίες αυτές υπάρχουν και προβάλλονται ιστορικά, αρχαιολογικά, ετυμολογικά, γεωμορφολογικά και άλλα επιχειρήματα. Ίσως στο μέλλον η αρχαιολογική σκαπάνη να δώσει την οριστική απάντηση.

Σημαντικές αποδείξεις ύπαρξης ζωής από τους αρχαίους χρόνους γύρω από την Νεάπολη είναι: τα υπολείμματα των πελασγικών τειχών στην Εράτυρα ερείπια αρχαιοτάτων φρουρίων στο Δρυόβουνο, η κεφαλή αγάλματος της Αφροδίτης στο Βρατίνι, σημερινό Αλιάκμονα, αρχαία νομίσματα σε πολλά μέρη της περιοχής, τα ευρήματα της Απιδέας, Χορηγού και Αηδονοχωρίου, οι ασπρόμαυροι σκύφοι και κάνθαροι της Πλατανιάς.

Ενδεικτικά Αρχαιολογικά ευρήματα στην Επαρχία Βοϊου . Ενδεικτικά Αρχαιολογικά ευρήματα στην Επαρχία Βοϊου .

Μοναστήρι του Αγίου Αθανασίου-Εράτυρα

Δρυόβουνο. Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, βυζαντινών χρόνων.

ΡΩΜΑΪΚΗ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΕΠΟΧΗ Επιγραφή Ρωμαϊκών χρόνων-Μολόχα Βοΐου. ΡΩΜΑΪΚΗ ΚΑΙ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗ ΕΠΟΧΗ Είναι γνωστό ότι η Μακεδονία, μετά την ήττα του τελευταίου Μακεδόνα βασιλιά Περσέα στην Πύδνα το έτος 147 π.Χ, περιήλθε στην κυριαρχία της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας

Η Μακεδονία δεν ανέχθηκε τη ρωμαϊκή παρουσία και κυριαρχία για δυο λόγους: Πρώτον διότι οι Μακεδόνες δεν μπορούσαν να ξεχάσουν τόσο εύκολα το ένδοξο παρελθόν τους και συχνά επαναστατούσαν και δεύτερον, διότι προσβάλλονταν πολύ συχνά από βαρβαρικούς λαούς του βορρά, ειδικά των Σκορδίσκων Γαλατών και των Δαρδάνων. Από το έτος 250 μ.Χ. άρχισαν οι επιδρομές των Γότθων, που έθεσαν τέρμα στη μακρά σχετικά ειρηνική περίοδο, την οποία είχε ζήσει η Μακεδονία.

Η κατάσταση άλλαξε σχεδόν ριζικά, με την επικράτηση του Μ Η κατάσταση άλλαξε σχεδόν ριζικά, με την επικράτηση του Μ. Κωνσταντίνου και την ίδρυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Επί των ημερών του η Μακεδονία, επανήλθε στα ιστορικά της όρια και εκτεινόταν από την Πίνδο μέχρι του Νέστου, των Σκοπίων μέχρι του Ολύμπου και του Πηνειού ποταμού. Έζησε όμως και η Μακεδονία και μοιράστηκε την τύχη και την εξέλιξη της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, μέχρις ότου υποτάχθηκε στους Τούρκους.

Για την Νεάπολη ξεχωριστά και στη σημερινή της θέση δεν υπάρχει μία απόλυτα σαφής μαρτυρία, ιστορικά βεβαιωμένη. Είναι όμως ιστορικά βεβαιωμένο ότι, όχι μακριά από τη Νεάπολη, στη θέση Σαΐτα Δρυοβούνου, έγινε το 48 π.Χ. η μάχη με αντιπάλους το Σκιπίωνα και Δομίτιο. Είναι ιστορικά βεβαιωμένο ότι στα χρόνια της αυτοκρατορίας του Ιουστινιανού είχαν κτισθεί στην περιοχή του νομού Κοζάνης πάνω από 50 φρούρια. 'Οχι μακριά από τη Νεάπολη, στο Δρυόβουνο, υπάρχουν ευδιάκριτα τα τείχη ενός τέτοιου φρουρίου.

Στα κατοπινά χρόνια και κυρίως από τον 3ο αιώνα, η περιοχή έγινε θέατρο σφοδρών πολεμικών επιδρομών από τους Βουλγάρους υπό τον βασιλιά Σαμουήλ, τους Νορμανδούς, τους Σλάβους και τους Φράγκους. Ίχνη παραδόσεων και τοπωνυμίων από την Φραγκοκρατία απαντώνται και σήμερα στην περιοχή της Επαρχίας Βοΐου. Βεβαιωμένη ιστορικά είναι επίσης και η επιδρομή των Σέρβων στην περιοχή υπό τον Στέφανο Ντουσάν τον 14ο αιώνα και σ' αυτήν την εποχή τοποθετούν οι υποστηρικτές της άποψης ότι το όνομα Λειψίστι έχει σλαβική προέλευση.