Κοινωνιολογία των τοπικών κοινωνιών και του κοινοτισμού Ζαϊμάκης Γιάννης Πανεπιστήμιο Κρήτης

Εξέλιξη των κοινοτικών μελετών Τέλη 19ου αιώνα μελέτη του Tonnies για την κοινότητα & κοινωνία Τοnnies: Κοινότητα (Gemeinschaft): προϊόν φυσικής βούλησης, συμβίωση, δεσμοί αίματος, κοινωνικότητα που συνδέεται με τον κοινό τόπο, συναισθηματικούς δεσμούς και τα δίκτυα διαπροσωπικών σχέσεων. Κοινωνία (Gesellschaft): λογική της εταιρίας: ορθή σκέψη, ιδιοτέλεια, συμφέρον, ωφελιμισμός. Πρώτες κοινωνιολογικές μελέτες για την κοινότητα από τη Σχολή του Σικάγο: έμφαση στο πολιτισμικό περιεχόμενο και τις κοινωνικές αλλαγές στη καθημερινότητα της πόλης Μεταπολεμική περίοδος: εργασίες που αντιπαραθέτουν την αγροτική κοινότητα με τους ετερογενείς & κατακερματισμένους χώρους της πόλης (Redfield 1971: μικρή κοινότητα)

Αllan & Crow: 3 φάσεις ανάπτυξης των κοινοτικών μελετών 1950-60: λειτουργικές προσεγγίσεις ανθρωπολόγων: κοινότητες ως συστήματα σε ισορροπία, έμφαση στον εντόπιο λόγο 1970: τάση θεωρητικοποίησης των εργασιών: κριτική θεώρηση κοινότητας, έμφαση σε ζητήματα μεθοδολογίας: επίδραση μαρξιστικών και φεμινιστικών προσεγγίσεων 1980 και εντεύθεν: 2 τάσεις: 1. αναβίωση εφαρμοσμένων ερευνών (σημασία εμπλοκής του ερευνητή, πολιτικός χαρακτήρας παρέμβασης), π.χ. προγράμματα καταπολέμησης της φτώχειας στο πλαίσιο της Ε.Ε. 2. Μετατόπιση της θεωρητικής κατεύθυνσης από την έννοια της κοινότητας στο τοπικό (locality) Επιδράσεις μεταμοντέρνων θεωριών

Οι τοπικές κοινωνίες μετασχηματίζονται, οι ανάγκες αλλάζουν Οι τοπικές κοινωνίες μετασχηματίζονται, οι ανάγκες αλλάζουν Ανοικτά συστήματα που βρίσκονται σε κατάσταση αλληλεπίδρασης με τον έξω κόσμο (από κλειστές στις δικτυακές κοινότητες) Τοπικές κοινωνίες λειτουργούν ως κόμβοι δικτύων επικοινωνίας (ΜΜΕ-νέες τεχνολογίες, προγράμματα, συνεργασίες κοινωνικών κινημάτων), ανάγκη για δικτυακή προσέγγιση του τοπικού Αλλαγές του κοινωνικού προφίλ (δημογραφικές, κοινωνικές, οικονομικές & πολιτισμικές μεταβολές) ενίσχυση του πολυπολιτισμικού χαρακτήρα της τοπικότητας, ανάγκη για πολιτισμικά ευαίσθητες πρακτικές κοινωνικής ένταξης Νέα θεσμική συγκρότηση & κοινωνική οργάνωση (νέες προκλήσεις & προβλήματα) Χωρικοί μετασχηματισμοί: ερημοποίηση ή αστικοποίηση τοπικότητας Μετάβαση από παραδοσιακότητα στη νεωτερικότητα οδήγησε σε επαναπροσανατολισμό των αξιακών συστημάτων & των προτύπων κοινωνικής οργάνωσης του τοπικού: αναζήτηση νέας ταυτότητας

O χώρος (space) ως πεδίο έξεων Σύγχρονες θεωρίες μετατοπίζουν το ενδιαφέρον από τη γεωγραφική έννοια του χώρου (place) στην πολιτισμική (space) που έχει δικτυακό και πολιτισμικό χαρακτήρα και επηρεάζεται από τις εισροές πολιτισμικών προτύπων, τη διακίνηση υπηρεσιών, νοημάτων & προϊόντων σε υπερτοπικό επίπεδο Στο χώρο εκφράζεται η ανθρώπινη εμπειρία, συμπυκνώνονται νοήματα & αξίες και δημιουργούνται ταυτότητες Τα υποκείμενα δίνουν νοήμα και αξία στο χώρο Χώρος ενσωματώνει τη μνήμη του παρελθόντος και επιτρέπει την έκφραση των έξεων (habitus): εσωτερίκευση αντικειμενικών δομών, εγκιβωτισμός ιστορικά διαμορφωμένων προδιαθέσεων- σωματική εγγραφή του κοινωνικού Μηχανισμός αναπαραγωγής του χώρου η διαδικασία της μίμησης με την Αριστοτελική έννοια: αντιγραφή, αναπαράσταση και αναδημιουργία (ανασυγκρότηση)

Kοινότητα Ένα σύστημα κοινωνικής οργάνωσης ανάμεσα στις πρωταρχικές δομές κοινωνίας & αφηρημένες οντότητες Βασίζεται σε ένα μοντέλων κοινωνικών σχέσεων γύρω από δεσμούς ενδιαφέροντος, συμφέροντος & γειτνίασης Συμβολική ενότητα, πρόσδεση μελών σε ένα σώμα συμβόλων & νοημάτων (ταυτότητα) Κατηγορία ατόμων που συνδέονται με την αίσθηση συμμετοχής σε ένα διακριτό κοινωνικό & πολιτισμικό μόρφωμα Willmott: 3 σημασίες κοινότητας: 1. γεωγραφικές αίσθηση κοινού τόπου 2. ενδιαφέροντος: βασίζονται σε κοινά χαρακτηριστικά εθνοτική ρίζα, θρησκεία, απασχόληση, χρήσεις ελεύθερου χρόνου 3. κοινότητες αφοσίωσης: συλλογική ταυτότητα μέσα από τη συλλογική δράση Η σύγχρονη κοινωνία ευνοεί τη δημιουργία νέων κοινοτήτων: κοινότητες μεταναστών & προσφύγων, πολιτισμικής διαφοροποίησης, σκοπού, λατρείας, δικτυακές

Ρευστή κοινότητα της μετανεωτερικής κοινωνίας Οι σύγχρονες συλλογικότητες δεν βασίζονται στις σταθερές των παραδοσιακών κοινωνιών (οικογένεια, θρησκεία, κράτος) Κοινότητες μετανεωτερικής κοινωνίας: ρευστές, κινητικές, έμφαση στο εφήμερο και πρόσκαιρο Οι κοινότητες αποσυνδέονται από τα μεγάλα οράματα, το κίνητρο τους είναι η αναζήτηση προσωπικού νοήματος & η κάλυψη ατομικών & όχι συλλογικών αναγκών Bauman: η κοινότητα είναι απάντηση στις συνθήκες κρίσης & ανασφάλειας σύγχρονης κοινωνίας, ένα καταφύγιο στις ατομικοποιημένες ελπίδες που παρέχει πρόσκαιρη ασφάλεια συνδεδεμένη με νοσταλγία & ψευδαίσθηση Δικτυακές κοινότητες διαμεσολαβούνται από τεχνολογία & συνδέουν τοπικό χώρο με υπερτοπικές κοινότητες & συλλογικότητες: βασίζονται σε μη ιεραρχικούς τύπους επικοινωνίας Μέσα από τον κυβερνοχώρο οι τοπικότητες αντλούν πληροφορίες, ανταλλάσουν απόψεις & συγκροτούν πλέγματα σχέσεων, κοινότητες αλληλεγγύης & συνεργασίας ανάμεσα σε απομακρυσμένους πολίτες (Lacey 2005)

O xώρος & η μικροφυσική της εξουσίας (Φουκώ) Η εξουσία διαχέεται σε όλο το κοινωνικό σώμα & έρχεται από κάτω: πολλαπλότητητα σημείων εξουσίας & αντίστασης, τοπικές εστίες εξουσίας-γνώσης Ετεροτοπίες: χώροι «ψευδαίσθησης» που προκαλούν το κοινωνικό φαντασιακό σ’ αυτούς το άτομο μπορεί να ανακαλύψει ξανά τον εαυτό, υπαρκτοί τόποι διαφέρουν από ουτοπίες Περιφερειακά πλέγματα εξουσίας που οδηγούν είτε στο κομφορμισμό & στην κατανάλωση είτε στην αποδόμηση κυρίαρχων προτύπων Διαδίκτυο πεδίο βίωσης νέων πειραματισμών μέσα από τους οποίους μπορούμε να φανταστούμε εναλλακτικές κοινότητες & να διαμορφώσουμε αντι-ηγεμονικές κουλτούρες Δικτυακές κοινότητες δεν έχουν σταθερό σημείο αναφοράς, απευθύνονται σε ανασφαλή άτομα που διαπραγματεύονται τα ευμετάβλητα σχέδια ζωής τους επιλέγοντας διαθέσιμες ταυτότητες & lifestyles

Οι πόλεις, οι άλλοι & οι ξένοι Πόλη χαρακτηρίζεται από τη διακριση δημόσιου & ιδιωτικού χώρου & από υλικούς & συμβολικούς διαχωρισμούς (εντός- εκτός, ντόπιος-ξένος, ένταξη-αποκλεισμός) Ξένος & outsiders: μια απειλή για κοινωνική ευταξία Χωρικότητες πεδία σχέσεων εξουσίας: η πρόσβασης & συμβολική ή υλική παρουσία των «άλλων» στο δημόσιο χώρο αποτελεί πεδίο αντιπαράθεσης Πόλη πεδίο υβριδικότητας που υπερβαίνει τις λογικές των καθαρών διαχωρισμών, διάσχιση των ορίων Ιδιωτικός κόσμος του σώματος & της θηλυκότητας μεταφέρεται σε ένα οικείο κόσμο κατανάλωσης που λειτουργεί ως ένα αντίβαρο στο δημόσιο χώρο που κυριαρχεί η ανδρική λογική

Κουλτούρες προσομειωμάτων με πληθώρα εικόνων χωρίς βαθύτερο νόημα, δράση μέσα από το εφήμερο & το παιχνίδι ανωνυμία διαδικτύου & επικοινωνία με διαφορετικούς πολιτισμούς ενθαρρύνει πειραματισμός με νέες ταυτότητες (δυνατότητα απόστασης από τους αναμενόμενους ρόλους) Φυλές: (Μαφεσόλι) Συλλογικές ταυτότητες γύρω από μικρής κλίμακας κοινωνικά δίκτυα αποσυνδεδεμένα από τάξη, φύλο & θρησκεία Προσανατολισμός στο γήινο, εφήμερο & ηδονισμό -ένταξη σε μια συναισθηματική κοινότητα, έκφραση υπαρξιακών αδιεξόδων Διαδίκτυο λειτουργεί ως ένας Ιανός: από τη μια ενισχύει την εμπορευματοποιημένη πολιτισμική παραγωγή & εργαλειακή τεχνοεπιστήμη, πολιτισμικό κομφορμισμό Από την άλλη επιτρέπει τη δημοκρατικοποίηση της κουλτούρας, τη διάδοση εναλλακτικών ιδεών & κοινωνική οργάνωση κινηματικών μορφών συλλογικής δράσης & κοινοτικό ακτιβισμό (βλ. κίνημα αντι-παγκοσμιοποίησης)

Κοινοτική εργασία (Community Work) Συστηματική αντιμετώπιση προβλημάτων κοινότητας μέσα από την ευαισθητοποίηση & την κινητοποίηση πολιτών & ομάδων. Παρέμβαση για την κοινωνική αλλαγή ή την βελτίωση της λειτουργικότητας της κοινότητας 3 επίπεδα κοινοτικής εργασίας 1 .Κοινοτική εργασία πεδίου: παρέμβαση σε κοινότητες σε κρίση, παρεμβατικές στρατηγικές, εκτίμηση αναγκών & πρόληψη, εργασία με ομάδες 2. Κοινοτική οργάνωση: συντονισμός & συνεργασία τοπικών οργανώσεων και υπηρεσιών με στόχο την κοινοτική ανάπτυξη & οργάνωση των πόρων 3. Κοινωνικός σχεδιασμός: εργασία σχεδιασμού για την αντιμετώπιση κοινωνικών ζητημάτων σχεδιασμένη σε εθνικό επίπεδο

Κοινότητα Ένα σύστημα κοινωνικής οργάνωσης ανάμεσα στις πρωταρχικές δομές κοινωνίας & αφηρημένες οντότητες Βασίζεται σε ένα μοντέλων κοινωνικών σχέσεων γύρω από δεσμούς ενδιαφέροντος, συμφέροντος & γειτνίασης Συμβολική ενότητα, πρόσδεση μελών σε ένα σώμα συμβόλων & νοημάτων (ταυτότητα) Κατηγορία ατόμων που συνδέονται με την αίσθηση συμμετοχής σε ένα διακριτό κοινωνικό & πολιτισμικό μόρφωμα Willmott: 3 σημασίες κοινότητας: 1. γεωγραφικές αίσθηση κοινού τόπου 2. ενδιαφέροντος: βασίζονται σε κοινά χαρακτηριστικά εθνοτική ρίζα, θρησκεία, απασχόληση, χρήσεις ελεύθερου χρόνου 3. κοινότητες αφοσίωσης: συλλογική ταυτότητα μέσα από τη συλλογική δράση

Μοντέλο Κοινωνικής ανάπτυξης Midgley: K.A. Προαγωγή ανθρώπινης ευημερίας & ποιότητας ζωής σε συνδυασμό με μια διαδικασία οικονομικής ανάπτυξης Εμφανίστηκε στις αποικιοκρατούμενες χώρες (1940-50) ως μια προσπάθεια κινητοποίησης των τοπικών κοινωνιών για αξιοποίηση πόρων με στόχο την κοινωνικο-οικονομική τους ανάπτυξη Κ.Α. με βάση τις θεωρίες του εκσυγχρονισμού: μέσο αργής αλλά σταθερής ανάπτυξης των υπανάπτυκτων χωρών σύμφωνα με τα δυτικά πρότυπα. Κριτική: Το μοντέλο αποτέλεσε ένα εργαλείο χειραγώγησης & λειτουργικής ένταξης των υπανάπτυκτων πληθυσμών στο αποικιοκρατικό σύστημα στρατηγική των ανεπτυγμένων χωρών & διεθνών οργανισμών για την εκμετάλλευση του φτηνού εργατικού δυναμικού & πόρων της κοινότητας σε αναπτυξιακά έργα που μπορούσαν να αξιοποιηθούν από οικονομικά τραστ Δεν υπάρχει ένα μοντέλο ανάπτυξης ευέλικτο & προσαρμόσιμο σε κάθε κράτος

Τοπική ανάπτυξη Κάθε χωρική ενότητα έχει ένα σύνολο πόρων οικονομικών, ανθρώπινων, θεσμικών & πολιτισμικών που επηρεάζονται από δίκτυα υπερτοπικών σχέσεων & ανταλλαγών Τοπική κοινωνία βασίζεται σε ένα τοπικό παραγωγικό σύστημα το οποίο έχει διαμορφωθεί ιστορικά και βρίσκεται σε συνεχή διαδικασία αλλαγής (ενσωμάτωση ιστορικότητας στην κοινωνική αλλαγή) Ανάπτυξη προϋποθέτει ένα κοινωνικό κεφάλαιο συνεργασιών & δράσεων από τα κάτω (νοοτροπίες-δίκτυο υπηρεσιών) Τοπική ανάπτυξη είναι αλληλένδετη με την σχεδιασμένη κοινωνική αλλαγή, μια οργανωμένη διαδικασία στοχοθετημένων παρεμβάσεων που ενεργοποιούν το τοπικό κοινωνικό, οικονομικό & πολιτισμικό κεφάλαιο & αξιοποιούν τις ευκαιρίες ενός υπερτοπικού περιβάλλοντος για να διαμορφώσουν αναπτυξιακές δομές

Κοινοτική ανάπτυξη : αρχές έχει ανθρωποκεντρικό & δυναμικό χαρακτήρα, ενοποιεί οικονομική ανάπτυξη με αναδιανεμητικές πρακτικές κοινωνικής δικαιοσύνης & αποσκοπεί στην κοινωνική ευημερία (στόχος παρεμβάσεων η κάλυψη αναγκών πολιτών και όχι υπηρεσιών) Τέσσερις βασικές αρχές-αξιακές δεσμεύσεις αξία κοινωνικής δικαιοσύνης, δημιουργία περιβάλλοντος ευκαιριών για όλους, προσβασιμότητα στα κοινωνικά αγαθά, άρση διακρίσεων & αποκλεισμών Ιδέα αειφόρου ανάπτυξης, σεβασμός οικοσυστημάτων & της αξίας της φύσης- ηθική δέσμευση ανθρώπου για προστασία περιβάλλοντος Ιδέα της «υγιούς» κοινότητας: κατάσταση φυσικής, διανοητικής και κοινωνικής ευημερίας, ασφαλές περιβάλλον με ανεπτυγμένες υπηρεσίες εκπαίδευσης, υγείας & κοινωνικής φροντίδας Αξία κοινοτικής συμμετοχής. Πολίτες όχι ως αντικείμενα αναπτυξιακής πορείας αλλά κοινωνικοί εταίροι, που συνδιαμορφώνουν τη πορεία της κοινωνικής αλλαγής

Ο τοπικός χώρος ως κοινωνικό δίκτυο Τα κοινωνικά & πολιτισμικά δίκτυα κοινότητας επιτρέπουν μετακίνηση υλικών αγαθών, πόρων & πληροφοριών, επικοινωνιακές δομές που παράγουν νοήματα και κοινωνικές δομές. Σύνδεση κοινότητας και βιωματικού κόσμου της με θεσμούς μεγάλης κλίμακας, δυναμική προσέγγιση που επιτρέπει την εξέταση της κοινότητας ως ένα ανοικτό κοινωνικό σύστημα Κοινότητα εμπεριέχει οριζόντια κοινωνικά δίκτυα: σύνολα υποκειμένων τα οποία συγχρωτίζονται στον κοινωνικό χώρο συνδέονται με δεσμούς και κοινά ενδιαφέροντα, διαμορφώνουν κανονικότητες, πρότυπα κοινωνικών σχέσεων & δομές, κοινότητες μέσα σε κοινότητες

Δικτυακές κοινότητες Δικτυακές κοινότητες που διαμεσολαβούνται από τεχνολογία και συνδέουν τοπικές αντιλήψεις και δράσεις με υπερτοπικές κοινότητες ακτιβιστών & κοινωνικών κινημάτων. Δίκτυα ακτιβιστών βασίζονται σε ένα μη ιεραρχικό τύπο επικοινωνίας, άτυπο & ανοικτό χαρακτήρα Μέσα από τοn κυβερνοχώρο οι τοπικότητες μπορούν να αντλήσουν πληροφορίες, να ανταλλάξουν απόψεις & να συγκροτήσουν πλέγματα κοινωνικών σχέσεων κτίζοντας κοινότητες αλληλεγγύης & συνεργασίας ανάμεσα σε γεωγραφικά διασκορπισμένους πολίτες (Lacey 2005). Τοπικά κοινωνικά δίκτυα μπορούν να δημιουργήσουν ένα κοινωνικό κίνημα (π.χ. δίκτυο προστασίας του δημόσιου χώρου της πόλης) και διάφορα κοινωνικά κινήματα μπορούν να συγκροτήσουν δίκτυα κινημάτων