ΔΙΑΙΤΗΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΜΕ ΔΙΑΧΡΟΝΙΚΗ ΑΞΙΑ ΚΑΤA ΤΗ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑΣ ΠΑΥΛΟΓΙΑΝΝΗΣ ΟΝΟΥΦΡΙΟΣ* ΧΑΡΗ ΦΛΩΡΑ** *ΙΟΝΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ / ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ **Α/ΘΜΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΕΡΚΥΡΑΣ

Στην εποχή μας αλλά και διαχρονικά η διαιτητική, η γυμναστική κι άλλες επιστήμες του σώματος μαρτυρούν την αγωνία για τη φροντίδα της ανθρώπινης ολότητας και εξελίσσονται στο πλαίσιο διερεύνησης της ισορροπίας μεταξύ διατροφής και φυσικής αγωγής. Η ιστορία των επιστημών του σώματος θα μπορούσε να θεωρηθεί μια αφήγηση της προσπάθειας που κατέβαλαν διαχρονικά οι άνθρωποι για να ελέγξουν το φυσικό κόσμο, να πετύχουν αρμονία με το σώμα τους και τις κοινωνικές τους σχέσεις τους, να ανακαλύψουν τα μυστικά της μακροζωίας. [ο ιπποκρατικός συγγραφέας επιβεβαιώνει ότι προγενέστερα αυτού είχαν γραφεί βιβλία για τη δίαιτα και τη συμβολή της στην ανθρώπινη υγεία].

Η ανάπτυξη της ιατρικής [ιπποκρατικής] φιλολογίας (τέλος 5ου αι. π.Χ.): Η ιατρική «θωρακίζεται» επιστημονικά και θέτει κριτήρια και κανόνες (επιστημονική επάρκεια και ηθική). Η γενική γνώση των ιατρικών και διαιτητικών πορισμάτων συστατικό στοιχείο της εγκυκλίου παιδείας των πολιτών και κριτήριο κοινωνικής υπόληψης: καθορίζω το βίο μου – η υγεία ανάγεται στο μορφωτικό επίπεδο του πολίτη. Η αγωγή απευθύνεται ισότιμα στην ανθρώπινη ολότητα (πνεύμα, ψυχή, σώμα). Πρωταρχική θέση της γυμναστικής, της ιατρικής, της διαιτητικής και της υγιεινής στο πλαίσιο ιδεών της αρχαίας κοινωνίας.

Σύμφωνα με τη θεωρία της ιπποκρατικής σχολής υπάρχουν δύο είδη ασθενειών. Αυτές που προκαλούν το «απροσδόκητο» και εκείνες που είναι συνέπεια μιας κακής υγείας που προέρχεται από τις φυσικές και διατροφικές συνήθειες. Η δίαιτα (διαιτητική) σχηματοποιείται ως μια πρώιμη αγωγή υγείας (τέχνη του ζην), όχι μόνο με την έννοια της διατροφής αλλά ως συνολικός τρόπος ζωής του ανθρώπου που καθορίζει την ανάγκη του να στοχαστεί την ανθρώπινη διαγωγή και να συστηματοποιήσει ένα σύνολο κανόνων για την αντιμετώπιση των προβλημάτων.

Βασικό ρόλο στην Ιπποκρατική Ιατρική παίζουν: Tα τέσσερα στοιχεία της φύσης: Oι τέσσερις ποιότητες: Θερμό Ψυχρό Υγρό Ξηρό Οι τέσσερις χυμοί: Αίμα Φλέγμα Κίτρινη Χολή Μαύρη Χολή Βασικό ρόλο Πρωταρχική η έννοια «φύσις» στην αρχαία διαιτητική /υγιεινή φιλοσοφία «φύσει τε και διαίτη υγιεινως έχοντες τα σώματα Κατά τον Ιπποκράτη, Υγεία σημαίνει ισορροπία (ισονομία) ενώ η Αρρώστια προκαλείται από υπερβολική κυριαρχία (μοναρχία) ενός χυμού ή συστατικού.

Μια βασική αρχή της ιπποκρατικής φιλοσοφίας είναι ότι η τροφή σε συνδυασμό με τις ασκήσεις συντηρούν τον άνθρωπο σε καλή φυσική κατάσταση και ότι αν προσδιοριστεί η αναλογία τους χωρίς υπερβολές και σε σχέση με την ανθρώπινη ιδιοσυγκρασία, την ηλικία, τις γεωγραφικές συνθήκες και βέβαια τις ιδιότητες των τροφών και των ασκήσεων, τότε θα καθοριστεί με ακρίβεια η ανθρώπινη υγεία. «Φημί δε δειν τον μέλλοντα ορθως ξυγγράφειν περί διαίτης ανθρωπίνης πρωτον μέν παντός φύσιν ανθρώπου γνωναι και διαγνωναι. Γνωναι μέν από τίνων συνέστηκεν εξ αρχης, διαγνωναι δε υπό τίνων μερων κεκράτηται» (Ι,2), «Υπεναντίας μέν γάρ αλλήλοισιν έχει τάς δυνάμιας σιτα και πόνοι, ξυμφέρονται δε αλλήλοισι προς υγείην...ει μέν γάρ ην ευρετόν επί τούτοισι προς εκάστην φύσιν σίτου μέτρον και πόνων αριθμός σύμμετρος μη έχων υπερβολήν μήτε επί το πλέον μήτε επί το έλασσον, εύρητο αν η υγείη τουσιν ανθρώποισιν ακριβως» (Ι,2).

Διαχωρισμός των Ασκήσεων Φ υ σ ι κ έ ς Β ί α ι ε ς Φυσικές

Οι φυσικές Ασκήσεις κατά τον Ιπποκράτη περιλαμβάνουν: όρασης Σκέψης Ακοής Φωνής

Οι <<βίαιες>> ασκήσεις περιέχουν: Δρόμοι Ασκήσεις χεριών Πάλη Πυγμή Ασκήσεις στη σκόνη, με λάδι Τρίψεις

Κύρια ιπποκρατική αρχή Η αποφυγή διατύπωσης κανόνων με καθολική αρχή, που θα αναφέρονται αδιακρίτως σε όλους τους ανθρώπους: οι διαγνωστικές, προληπτικές και θεραπευτικές μέθοδοι πρέπει να προσαρμόζονται στη μοναδικότητα της ανθρώπινης φύσης. Πλάτων, Πολιτεία 406a «Ηρόδικος δε παιδοτρίβης ών και νοσώδης γινόμενος, μείξας γυμναστικήν ιατρικη, απέκτεινεν πρωτον μέν και μάλιστα εαυτόν, έπειτ’ άλλους, ύστερον πολλούς». Ο Πλάτων, όπως άλλωστε και ο Ιπποκράτης, τον κατακρίνουν, γιατί γενίκευε τη διαιτητική του πρακτική, χωρίς να υπολογίζει τις διαφορές των ανθρώπινων φύσεων και τις εξωτερικές μεταβλητές. Κριτική κατά της εξειδικευμένης δίαιτας.

Γιατροί και διανοούμενοι των συγκεκριμένων χρόνων συμφωνούν ότι οι συχνές επισκέψεις στο γιατρό ούτε ευχάριστες ούτε ωφέλιμες είναι και γι αυτό το λόγο ο πολίτης είναι υποχρεωμένος να αποκτήσει ιατρικές και διαιτητικές γνώσεις και να αναζητήσει τις κατάλληλες συνθήκες για το σώμα του, ειδικότερα όταν βρίσκεται σε κατάσταση άριστης υγείας. Πλάτων, Γοργίας 464b «Μιας ούσης της του σώματος θεραπείας δύο μόρια λέγω, την μέν γυμναστικήν, την δε ιατρικήν». «και η ιατρική...ωρίσθη τω του υγιεινου είναι και του νοσώδους επιστήμη» Επισημαίνεται ότι τα συμπτώματα της κακής παιδείας είναι τα δικαστήρια και τa νοσοκομεία, αφού δηλώνουν την ελλιπή διαπαιδαγώγηση και επιχειρείται έναs παραλληλισμός μεταξύ του νομοθέτη και του γυμναστή, που ασχολούνται με το υγιές πνεύμα και σώμα, με τον ιατρό και το δικαστή, που θεραπεύουν το νοσούν σώμα και πνεύμα. Η δίαιτα δεν πρέπει να στοχεύει στην επίτευξη εξαιρετικών επιδόσεων, ούτε στην όσο το δυνατόν μεγαλύτερη παράταση μιας δυσχερούς ζωής, αλλά αντιθέτως στην πρόληψη ή στην επιτυχή αντιμετώπιση όλων των καταστάσεων, γεγονός που θα καταστήσει τη ζωή ευτυχισμένη. Πλάτων, Πολιτεία 406a-407b: το πρόβλημα είναι οι «υποχόνδριοι» άνθρωποι. Γιατί σε αυτήν την περίπτωση ο απλός άνθρωπος θα αφιερώνει όλο το χρόνο του στη θεραπεία, με αποτέλεσμα να εγκαταλείπει την τέχνη του και να αντιμετωπίζει πρόβλημα επιβίωσης.

Από την εποχή του Ερασίστρατου υπήρχε διάκριση ιατρικής - υγιεινής και ιατρού – υγιεινού «φαίνεται γάρ ουτος [ο Ερασίστρατος] ου μόνον υγιεινήν τιν’ ονομάζων τέχνην ομοίως τοις άλλοις άπασιν, αλλά και τον τεχνίτην αυτης υγιεινόν, ώσπερ οιμαι και τον της ιατρικης ιατρόν... «ουδέν γάρ χειρον ονομάζειν τον επιστήμονα και υγιεινης απάσης τέχνης, ώσπερ τον μόνης περί τα γυμνάσια γυμναστήν... διαιτασθαι κατά τε τρίψεις και γυμνάσια, και λουτρά, και τροφάς, όσα τ’ άλλα συμπληροι την υγιεινήν δίαιταν»» Ο πολίτης οφείλει να παρατηρεί τις συνήθειες των υγιών ανθρώπων και να ακολουθεί αυτά που θεωρεί ωφέλιμα για τον ίδιο. Να αποφεύγονται οι ξαφνικές και μεγάλες διαιτητικές αλλαγές.

Στο σύγγραμμα «Υγιεινά» του Γαληνού διακρίνεται ως προς το έργο τους η υγιεινή τέχνη από τη θεραπευτική, αφού η πρώτη αποβλέπει στη συντήρηση της ανθρώπινης κατάστασης, ενώ η δεύτερη στην αλλαγή αυτής της κατάστασης «λέγω δε δίαιτα ου την εν τοις εσθομένοις τε και πινομένοις μόνον, αλλά και πασι τοις άλλοις, οιον αργίαις, γυμνασίοις, λουτροις, αφροδισίοις, ύπνοις, αγρυπνίαις, άπασι τε τοις οπωσουν γινομένοις κατά των ανθρωπίνων σωμάτων» Tα όρια δράσης ιατρού και γυμναστή δεν είναι πάντοτε ευδιάκριτα και το ερώτημα αν το υγιεινό ανήκει στη γυμναστική ή στην ιατρική είναι ενδεικτικό του προβλήματος Η «ποιητική» τέχνη χωρίζεται σε δύο μέρη, το πρώτο που πετυχαίνει μεγάλη επανόρθωση και ονομάζεται ιατρικό ή θεραπευτικό και στο δεύτερο που πετυχαίνει μικρή επανόρθωση και καλείται φυλακτικό ή υγιεινό Διαμόρφωση μιας «υγιεινής τέχνης», η οποία θα διακρίνεται από τη θεραπευτική και θα περιέχει, ως μέρη της, τη διαιτητική και τη γυμναστική. Γαληνός, ό.π., ΧΧΧΙ, 866-867 : «ει δε μηδ’ εθέλεις, υγιεινήν τινα τέχνην, την αντιδιαιρουμένην τη Θεραπευτική, και ταύτης, ει βούλει, μέρη διαιτητικήν ειπέ και γυμναστικήν».

Υγιεινά συγγράμματα Πλούταρχος, «Υγιεινά Παραγγέλματα» Γαληνός, «Υγιεινά Παραγγέλματα» Σωρανός, «Περί Γυναικείων Παθών» Ορειβάσιος, «Ιατρικαί Συναγωγαί»

Η υγιεινή δίαιτα και η συνετή εγκράτεια είναι εν τέλει υπέρ των μεγάλων απολαύσεων, γιατί παρέχει τη δυνατότητα στον πολίτη να παραμένει υγιής και να απολαμβάνει περισσότερα πράγματα στη ζωή. Το υγιές σώμα δεν θα δημιουργήσει σε υπερβολικό βαθμό επιθυμίες και δεν θα κινδυνεύσει κατά τη διάρκεια των απολαύσεων να χάσει την υγεία του. Προς ενίσχυση αυτών ο Πλούταρχος διατυπώνει μια βασική διαιτητική αρχή: «διάλεξε τον καλύτερο τρόπο ζωής και μέσα από τη συνήθεια να τον κάνεις ευχάριστο». Κατακρίνεται η σχολαστικότητα και ο πολύ αυστηρός τρόπος ζωής, που κάνει τον άνθρωπο ακοινώνητο και αρνητικό σε κάθε απόλαυση και επισημαίνεται ότι η άρνηση και η τεμπελιά δεν είναι υγεία.

Εμφάνιση της μαζικής άσκησης που καλεί τους πολίτες να ασκηθούν, απαλλαγμένοι από κάθε ψυχοσωματική εξάρτηση και υποδούλωση που επιβάλλει η άσκηση των αθλητών, αποβλέποντας μόνο στην προαγωγή της υγείας τους (ιδιώτης). Προβάλλεται η αντίληψη ότι η άσκηση με γυμναστικές δραστηριότητες, που παράλληλα είναι κοινωνικές και επαγγελματικές («γυμνάσια άμα και έργα»), είναι πολύπλευρα σημαντική, γιατί προετοιμάζει τους ανθρώπους για ουσιαστική και ασφαλή κοινωνική συμμετοχή και, πιθανόν, γιατί υποδηλώνει τη δυνατότητα εναλλακτικής σωματικής άσκησης ανθρώπων που δεν έχουν χρόνο να γυμναστούν «ερέσσειν γουν άμεινόν εστι και σκάπτειν και θερίζειν και ακοντίζειν και τρέχειν και πηδαν και ιππάζεσθαι και κυνηγετειν οπλομαχειν τε και σχίζειν ξύλα και βαστάζειν και γεωργειν άπαντα τε ταλλα κατά φύσιν εργάζεσθαι κρειττον ή κατά παλαίστραν γυμνάζεσθαι» (XLI, 886[15-20]).

Ο Γαληνός αλλά κι άλλοι γιατροί και γυμναστές της εποχής του, επενέβησαν κι διέκοψαν ή άλλαξαν το σύστημα των ασκήσεων ή τον τρόπο της εφαρμογής του, όταν διέκριναν ότι ήταν ακατάλληλο ή ζημιογόνο για τους ασκούμενους. Η υγιεινή δίαιτα πρέπει να εφαρμόζεται ανάλογα με τα είδη των ανθρώπινων σωμάτων. Η πραγμάτωση όλων αυτών επέβαλε επιπλέον την ακριβή γνώση της ποιότητας, της χρήσης και της διάκρισης των γυμνασίων και των υπόλοιπων γυμναστικών μέσων, ιδιαιτέρως των τρίψεων και των λουτρών, τα οποία, κατά τον Γαληνό, αποτελούσαν βασικά μέρη της υγιεινής δίαιτας

Εκ των Ρούφου «περί παρθένων διαίτης» Ενδεικτικές Δίαιτες Εκ των Ρούφου «περί παρθένων διαίτης» Εκ των Αθηναίου «δίαιτα γυναικών» Δίαιτα τίτθης άλλη εκ των Αντύλου Δίαιτα της μετά τεσσαρασκαιδέκατον έτος ηλικίας Εκ των Μνησιθέου Αθηναίου «δίαιτα παίδων» Εκ των Διοκλέους «υγιεινή δίαιτα» Εκ των Αθηναίου «δίαιτα ταις ώραις αρμότουσα»

Ο υγιεινός επιστήμονας – ο υγιεινός γυμναστής (;) Ο Ιπποκράτης, ο Πλάτων και ο Γαληνός σας ευχαριστούν θερμά για την προσοχή σας.