Σεμινάριο Οργάνωσης και Διοίκησης της Εκπαίδευσης Διδάσκουσα: Ελευθερία Αργυροπούλου

Τίτλος Σεμιναρίου Η ερευνητική στρατηγική της Μελέτης Περίπτωσης στο γνωστικό αντικείμενο της «Οργάνωσης και Διοίκησης της Εκπαίδευσης» Ποιοτική Προσέγγιση Συνάντηση 3η Ποιοτική και Ποσοτική Έρευνα

Ορισμοί 1 Μελέτη Περίπτωσης = Διεξαγωγή έρευνας ενός φαινομένου σε συγχρονικό περιβάλλον μέσα στο φυσικό του περιβάλλον με τη χρήση πολλαπλών πηγών πληροφοριών (Yin, R., 2003, Case study research: Designs and methods, 3 rd ed., Thousand Oaks, CA, Sage) Γενική κατηγορία έρευνας με τη χρήση της παρατήρησης ή του πειράματος, χωρίς, όμως, στατιστικά χαρακτηριστικά (Merriam, S., 1998, Qualitative research and case study applications in education, San Francisco, Jossey-Bass)

Ορισμοί 2 Ι. Η Μελέτη Περίπτωσης στην Εκπαίδευση είναι μια εμπειρική έρευνα, η οποία :  διεξάγεται στο πλαίσιο συγκεκριμένων ορίων χώρου και χρόνου (είναι, δηλαδή, μια μοναδικότητα, μια ιδιομορφία)  [αφορά] μια ερευνητικά ενδιαφέρουσα άποψη της εκπαιδευτικής διαδικασίας[ενός εκπαιδευτικού προγράμματος, ενός εκπαιδευτικού συστήματος, κ.α]  [διενεργείται] στο φυσικό περιβάλλον της συγκεκριμένης διαδικασίας και υπό την ηθική προϋπόθεση του σεβασμού των συμμετεχόντων ατόμων/ ερευνητικών υποκειμένων  [με απώτερο σκοπό] να πληροφορήσει για συμπεράσματα, κρίσεις, κ.α. τους [εν ενέργεια] εκπαιδευτικούς και τους υπευθύνους για το σχεδιασμό της εκπαιδευτικής πολιτικής, αλλά και τους θεωρητικούς της Εκπαίδευσης που εργάζονται προς την ίδια κατεύθυνση [με τον ερευνητή]  και με βασικό στόχο να συλλεγούν επαρκή δεδομένα για τον ερευνητή.

Ορισμοί 3 ΙΙ. Η συλλογή επαρκών δεδομένων θα καταστήσει τον ερευνητή ικανό να  διερευνήσει σημαντικά χαρακτηριστικά της Περίπτωσης  ερμηνεύσει με λογικό τρόπο όσα βρέθηκαν στην έρευνα  ελέγξει την αξιοπιστία των ερμηνειών του  δομήσει ένα αξιόλογο επιχείρημα ή μια αξιόλογη πρόταση  συσχετίσει το επιχείρημα/ την πρόταση με άλλες έρευνες στην υπάρχουσα βιβλιογραφία  μεταδώσει με πειστικό τρόπο αυτό το επιχείρημα / πρόταση σε ένα συγκεκριμένο ακροατήριο  να προσφέρει ένα «μονοπάτι ελέγχου», μέσα από το οποίο άλλοι ερευνητές θα μπορέσουν να επικυρώσουν ή να αμφισβητήσουν τα ευρήματα της έρευνας ή – ακόμη- να δομήσουν εναλλακτικά επιχειρήματα /προτάσεις. Bassey, Μ. (1999 και 2006), Case study research in educational settings, Open University Press, Buckingham and Philadelphia [Απόδοση : Ελευθερία Αργυροπούλου]

Επεξηγήσεις 1 Ι. Η Έρευνα στην Εκπαίδευση ή άλλως Εκπαιδευτική Έρευνα ορίζεται ως η κριτική θεώρηση που αποσκοπεί στο να συνδράμει στη διαμόρφωση κρίσεων και αποφάσεων. Πρωτεύων στόχος της Εκπαιδευτικής Έρευνας είναι η βελτίωση της εκπαιδευτικής διαδικασίας μέσω της κατανόησης του θεωρητικού υποβάθρου της εκπαίδευσης αλλά και των συγκεκριμένων «φαινομένων» του εκπαιδευτικού χώρου. Από αυτήν την άποψη, η Εκπαιδευτική Έρευνα φαίνεται να έχει πρακτική αξία και, ίσως, θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως «εφαρμοσμένη έρευνα» κατά την ορολογία του Εγχειριδίου Frascati. Εμπειρική Έρευνα: Ο όρος δηλώνει ότι η αφετηρία της έρευνας είναι η συλλογή δεδομένων, η οποία μπορεί να γίνει με το να θέσει κανείς ερωτήσεις, να παρατηρήσει ενέργειες η να εξηγήσει στοιχεία από αρχειακό υλικό (έγγραφα, κλπ.).

Επεξηγήσεις 2 α. Όριο χώρου και χρόνου: Η Μελέτη Περίπτωσης προσδιορίζεται σαφώς χωροχρονικά. Γι’ αυτόν το λόγο αποτελεί μια μοναδικότητα. Για παράδειγμα, η επίδοση των μαθητών του Γυμνασίου Λιλιπούπολης του Νομού Ορεινής Περιοχής στα Μαθηματικά την περίοδο αποτελεί μια μοναδική περίπτωση από πλευράς χώρου και χρόνου. Το ίδιο μοναδική είναι και η περίπτωση της επίδοσης όλων των μαθητών των Γυμνασίων του Νομού Ορεινής Περιοχής στο συγκεκριμένο γνωστικό αντικείμενο κατά την ίδια περίοδο. Και στις δυο περιπτώσεις οι ερευνητές, υπέβαλαν ερωτήσεις -είτε με ερωτηματολόγια είτε με συνεντεύξεις- σε μαθητές, καθηγητές και γονείς. Έτσι, παρατήρησαν τις εκπαιδευτικές διαδικασίες μέσα στην τάξη [πιθανόν κρατώντας ημερολόγια] και χρησιμοποίησαν τις καρτέλες των μαθητών ή ακόμη και το Βιβλίο Πράξεων του Συλλόγου Διδασκόντων ως αρχειακό υλικό, καθότι η περίοδος της έρευνας ήταν μεγάλη. Ανέτρεξαν βέβαια και στα σχετικά νομοθετικά κείμενα που περιελάμβαναν το Ωρολόγιο και Αναλυτικό Πρόγραμμα της διδασκαλίας των μαθητών στο Γυμνάσιο. Συνδυάζοντας, λοιπόν, τα τρία τελευταία στοιχεία (καρτέλες μαθητών, Βιβλίο Πράξεων του Συλλόγου Διδασκόντων και νομοθετικά κείμενα) οι ερευνητές της εν λόγω Μελέτης Περίπτωσης υπεισήλθαν και στην “περιοχή” της Ανάλυσης Περιεχομένου (Content / Document Analysis), την οποία, όμως, χρησιμοποίησαν ως μεθοδολογικό εργαλείο και όχι ως μεθοδολογική προσέγγιση. Διαπιστώνεται, λοιπόν, ότι η Μελέτη Περίπτωσης ξεφεύγει από το στενό όριο της παρατήρησης και της συγχρονικότητας, αφού ο ερευνητής δεν μπορεί να είναι παντού και συνεχώς παρών, αλλά και, όντας παρών, να ενθυμείται και να καταγράφει όλα τα στοιχεία που τον ενδιαφέρουν. Εξάλλου, όταν μελετώνται ομάδες ατόμων, μικρότερες ή μεγαλύτερες, η αυξημένη συλλογή ομοιογενών δεδομένων είναι αναπόφευκτη. Το γεγονός αυτό προϋποθέτει –αφ’ εαυτού του- δεδομένα που μπορούν να παρουσιαστούν κατ’ αρχάς αριθμητικά και κατόπιν να σχολιαστούν και να αξιοποιηθούν ως λεκτικά σύνολα. Υπό το πρίσμα αυτό, η Μελέτη Περίπτωσης γίνεται μια συνδυαστική έρευνα που εμπεριέχει κατά βάση ποιοτικά στοιχεία αλλά και στοιχεία ποσοτικής περιγραφικής έρευνας. Παραμένει, όμως, κατά βάθος και κατ’ ουσία μια Μελέτη Περίπτωσης, διότι ερευνά μια χωροχρονική μοναδικότητα.

Επεξηγήσεις 3 β. Μια ερευνητικά ενδιαφέρουσα άποψη: Δυο είναι τα κατ’ εξοχήν σημεία ενδιαφέροντος σε μια τέτοια έρευνα: Το υπό έρευνα θέμα να ενδιαφέρει πραγματικά τον ίδιο τον ερευνητή. Αυτό θα βοηθήσει στη γρήγορη και αποτελεσματική ολοκλήρωση της έρευνας. Το θέμα να παρουσιάζει ενδιαφέρουσες πτυχές ώστε να υπάρχουν δυνατότητες να διερευνηθεί. Με αλλά λόγια να έχει μια συγκεκριμένη σημασία για την έρευνα. Υπάρχει μια διάχυτη πεποίθηση ότι μόνον τα πρωτότυπα θέματα (πρβλ. και Εγχειρίδιο Frascati) μπορούν να αποτελούν αντικείμενα έρευνας. Αυτό ισχύει εξάπαντος για τις διδακτορικές διατριβές, όχι, όμως, κατ’ ανάγκην και για τις υπόλοιπες έρευνες. Στην εκπαίδευση, Μελέτες Περίπτωσης, που ως θέματα έχουν διερευνηθεί, επαναλαμβάνονται, είτε αυτούσιες είτε ελαφρά τροποποιημένες, ως νέες έρευνες. Κατά την κρίση τους συχνά απορρίπτονται ως μη αποδεκτές. Όμως, οι επαναλήψεις αυτές των ερευνητικών θεμάτων στοχεύουν στην επαλήθευση των ήδη υπαρχόντων ευρημάτων ή στην συστηματική περιγραφή των συστατικών τους στοιχείων ώστε να “μπορέσει [το αναγνωστικό κοινό, εν προκειμένω η εκπαιδευτική κοινότητα] να κατανοήσει τι συμβαίνει στην πράξη” (Bassey, 2006:109).

Επεξηγήσεις 4 γ. Φυσικό περιβάλλον και δυσκολίες στην επιτόπια έρευνα: Ένα από τα αξιοσημείωτα στοιχεία της Μελέτης Περίπτωσης είναι το γεγονός ότι ο ερευνητής βρίσκεται στο φυσικό περιβάλλον του ερευνωμένου θέματος, την ώρα που αυτό εξελίσσεται. Είτε συμμετέχει ο ίδιος στην εξέλιξη του γεγονότος, είτε απλά την παρατηρεί. Στην ελληνική εκπαιδευτική πραγματικότητα, απαιτείται να χορηγηθεί στον ερευνητή άδεια να προβεί σε τέτοιου είδους έρευνα. Η άδεια, η οποία αρχικά κατατίθεται στην οικεία Διεύθυνση [Πρωτοβάθμιας ή Δευτεροβάθμιας] Εκπαίδευσης και μέσω της Περιφερειακής Διεύθυνσης Εκπαίδευσης φθάνει στο ΙΕΠ, το οποίο γνωμοδοτεί για τη χορήγησή της. Κατόπιν, η άδεια χορηγείται από το ΥΠΑΙΘ. Συγχρόνως, απαιτείται πλήρης αναφορά όλων των λεπτομερειών της έρευνας, η οποία κοινοποιείται σε όλους τους εμπλεκόμενους φορείς, πριν χορηγηθεί ή απορριφθεί η άδεια έρευνας.

Επεξηγήσεις 5 Ηθική προϋπόθεση του σεβασμού των υποκειμένων: Στη χώρα μας διαπιστώνεται και εν άλλο φαινόμενο: ακόμη και στις περιπτώσεις χορήγησης της σχετικής αδείας, τα απολύτως ενδιαφερόμενα μέρη, δηλαδή τα υποκείμενα της έρευνας, δεν ερωτώνται κατά πόσον επιθυμούν να συμμετάσχουν σε μια έρευνα· αντίθετα, τα ίδια τα υποκείμενα ερωτούν τον ερευνητή αν διαθέτει έγκριση για την έρευνα, αν δηλαδή κάποιος ανώτερος τους επιτρέπει να συμμετάσχουν. Έτσι, στοιχεία, όπως η ηθική της έρευνας, τείνουν να αποσιωπώνται ή να αγνοούνται σκοπίμως. Τι εννοούμε, όμως, με τον όρο ηθική της έρευνας; Θα μπορούσαμε συνοπτικά να πούμε ότι πρόκειται για το σεβασμό της ταυτότητας των υποκειμένων της έρευνας, στη βάση του σεβασμού της αλήθειας, των δημοκρατικών αξιών, της διαφορετικότητας και –εν τέλει- της διάθεσής τους να συμμετάσχουν στην έρευνα και να τους κοινοποιηθούν τα αποτελέσματα, εφ’ όσον το επιθυμούν. Στις μεγαλύτερες ευρωπαϊκές χώρες υπάρχουν ανεξάρτητες Επιτροπές Ζητημάτων Εκπαιδευτικής Έρευνας, οι οποίες έχουν θεσπίσει κριτήρια, ένα είδος κανόνων, ηθικής στην έρευνα και τα οποία καλούνται όλοι οι επιστήμονες να τηρήσουν.

Επεξηγήσεις 6 δ. Το περιεχόμενο της πρότασης αυτής αντιστοιχεί σε αυτό που συνήθως αποδίδουμε με τον όρο Προσδοκώμενα Αποτελέσματα. Μια τόσο απαιτητική μορφή έρευνας, όπως η Μελέτη Περίπτωσης, δεν πρέπει να πηγαίνει χαμένη. Δεν περιμένει βέβαια κανείς τα αποτελέσματα μιας Μελέτης Περίπτωσης να γίνουν αμέσως γνωστά, αποδεκτά και εφαρμόσιμα. Όμως, μια ερευνητική προσπάθεια θα μπορούσε να κριθεί επιτυχής από το γεγονός ότι είναι ή όχι σε θέση να αποτελέσει έναυσμα για περαιτέρω έρευνα στο ίδιο ή σε παρεμφερές θεματικό περιεχόμενο.

Επεξηγήσεις 7  [με απώτερο σκοπό] να πληροφορήσει για συμπεράσματα, κρίσεις, κ.α. τους [εν ενέργεια] εκπαιδευτικούς και τους υπευθύνους για το σχεδιασμό της εκπαιδευτικής πολιτικής, αλλά και τους θεωρητικούς της Εκπαίδευσης που εργάζονται προς την ίδια κατεύθυνση [με τον ερευνητή] δ. Το περιεχόμενο της πρότασης αυτής αντιστοιχεί σε αυτό που συνήθως αποδίδουμε με τον όρο Προσδοκώμενα Αποτελέσματα. Μια τόσο απαιτητική μορφή έρευνας, όπως η Μελέτη Περίπτωσης, δεν πρέπει να πηγαίνει χαμένη. Δεν περιμένει βέβαια κανείς τα αποτελέσματα μιας Μελέτης Περίπτωσης να γίνουν αμέσως γνωστά, αποδεκτά και εφαρμόσιμα. Για τους νεαρότερους ερευνητές αυτό θα χαρακτηριζόταν ως ‘υπέρμετρη φιλοδοξία’. Όμως, μια ερευνητική προσπάθεια θα μπορούσε να κριθεί επιτυχής από το γεγονός ότι είναι ή όχι σε θέση να αποτελέσει έναυσμα για περαιτέρω έρευνα στο ίδιο ή σε παρεμφερές θεματικό περιεχόμενο.

Επεξηγήσεις 8 ε. Η συλλογή επαρκών δεδομένων είναι ένα από τα επίμαχα σημεία της Μελέτης Περίπτωσης. Κατά τον Bassey (ibidem), επαρκή σημαίνει “ούτε τόσο πολλά, ούτε τόσο λίγα, με άλλα λόγια, τόσα όσα απαιτούνται ώστε ο ερευνητής να ανιχνεύσει χαρακτηριστικά στοιχεία, να ερμηνεύσει και να ελέγξει την αξιοπιστία τους”. Ο χρόνος της παρατήρησης είναι συγκεκριμένος και ο ερευνητής πρέπει να τον εκμεταλλευθεί με τον καλύτερο δυνατό τρόπο για να καταγράψει όλα όσα θεωρεί ουσιαστικά δεδομένα.

Επεξηγήσεις 9 ΙΙ. στ-ζ. Το ζήτημα της ερμηνείας των στοιχείων της έρευνας δεν αποτελεί μια σχέση εξαρτημένης και ανεξάρτητης μεταβλητής ή εξαρτημένων μεταβλητών μεταξύ τους. Με άλλα λόγια, τα παρατηρούμενα στοιχεία δεν ερμηνεύονται με βάση τη λογική «εάν γίνει το χ, τότε θα συμβεί το ψ». Ερωτήσεις του τύπου πως και γιατί θα οδηγήσουν σε αναλυτικές παρατηρήσεις, η σύνθεση των οποίων θα παράσχει την ερμηνεία –και κατά συνέπεια- την κατανόηση των σχέσεων αιτίας – αποτελέσματος, στο πλαίσιο πάντοτε της συγκεκριμένης Μελέτης Περίπτωσης.

Επεξηγήσεις 10 η-θ. Η έννοια της αξιοπιστίας σε μια ποιοτική έρευνα, και δη στην Μελέτη Περίπτωσης, είναι κατά πολύ διαφοροποιημένη από εκείνη στην ποσοτική έρευνα. Μάλιστα, οι αγγλόφωνοι ερευνητές χρησιμοποιούν διαφορετική λέξη για κάθε περίπτωση. Πιο συγκεκριμένα, η λέξη trustworthiness χρησιμοποιείται για την ποιοτική έρευνα, ενώ η λέξη reliability (συνήθως σε σχέση με τη λέξη validity ≈ εγκυρότητα) για την ποσοτική έρευνα. Όπως ήδη αναφέρθηκε, η δυσκολία στον προσδιορισμό της έννοιας της αξιοπιστίας στην ποιοτική έρευνα αποτελούσε [και σε ορισμένες περιπτώσεις συνεχίζει να αποτελεί] ανασταλτικό παράγοντα για την καθολική αποδοχή της.

Επεξηγήσεις 11 ι-ιβ. Ένα μονοπάτι ελέγχου των ευρημάτων της έρευνας: Με τον όρο αυτό αποδόθηκε αυτό που ο Bassey αποκαλεί audit trail. Η έννοια του ελέγχου, δηλαδή της κριτικής της έρευνας από άλλους επιστήμονες του χώρου σχετίζεται έμμεσα με τα στοιχεία σχολιασμού γ-δ. Ο κατά Bassey έλεγχος της έρευνας παραπέμπει στην μαρξιστική θεώρηση της θέσης και της αντίθεσης για τη δημιουργία μιας γόνιμης και αλληλεπιδραστικής διαδικασίας.

Επεξηγήσεις 12 “…Όσο παράξενο κι αν φαίνεται ο Ventris ποτέ στη ζωή του δεν είδε την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Β σαν κούρσα ανταγωνισμού. Δρώντας στο πνεύμα της ομαδικής εργασίας, οι Σημειώσεις Εργασίας του και οι προσωπικές επιστολές του σε ειδικούς αποδεικνύουν ότι πάντα αισθανόταν ειλικρινά ικανοποιημένος βλέποντας άλλους να κάνουν προόδους στο ερευνητικό πεδίο..» (σχόλιο του Robinson, σελίδα 115) “…. Στην πραγματικότητα, θα ήθελα να σκέπτονται το πρόβλημα όσο το δυνατόν περισσότεροι άνθρωποι …μιας και υπάρχουν τόσες πολλές ξεκρέμαστες άκρες· και αν χρειαστεί να παρουσιάσω αναλυτικά ένα μέρος της προσέγγισης σε κάποιο άρθρο, θα ήταν χρήσιμο να έχω όσο το δυνατόν περισσότερα εμπεριστατωμένα σχόλια [ενν. άλλων επιστημόνων] εκ των προτέρων…» (γράμμα του Ventris σε έναν άλλο επιστήμονα, τον Chadwick, με τον οποίο αντήλλασσε απόψεις για την πορεία της έρευνάς του, σελίδα 134). Από το βιβλίο του Andrew Robinson (2003) Ο άνθρωπος που αποκρυπτογράφησε τη Γραμμική Β: Η ιστορία του Μάικλ Βέντρις, μτφρ. Ι. Αρβανίτης, εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα