ΙΙΙ. Καλλιτεχνική Αξία Z ητήματα στη Σύγχρονη Φιλοσοφία της Τέχνης

Ένα από τα ερωτήματα που θα μας απασχολήσουν είναι το αν δύναται η ηθική διάσταση του έργου τέχνης ( αρνητική ή θετική ) να επηρεάσει την καλλιτεχνική του αξία, δηλαδή την αξία που έχει ως έργο τέχνης. Προκειμένου να απαντήσουμε σε αυτό το ερώτημα θα πρέπει να έχουμε μια βασική κατανόηση της καλλιτεχνικής αξίας, δηλαδή να γνωρίζουμε πού εντοπίζεται η αξία των έργων τέχνης και, επομένως, ποια είναι τα κριτήρια με βάση τα οποία γίνεται η αξιολόγησή τους.

Πού εντοπίζεται λοιπόν η αξία της τέχνης ; Σίγουρα υπάρχουν πολλές διαφορετικές μορφές αξίας που αποδίδονται σε έργα τέχνης : συναισθηματική αξία ιστορική αξία κοινωνική αξία εκπαιδευτική αξία ψυχαγωγική αξία αισθητική αξία οικονομική αξία

Pierre-August Renoir, Le Moulin de la Galette (1875)

Μπορούν όλες αυτές οι διαφορετικές μορφές αξίας που αποδίδονται σε έργα τέχνης να θεωρηθούν ως μορφές καλλιτεχνικής αξίας ; Κάποια από αυτά τα είδη αξίας συνδέονται μόνο συμπτωματικά με την καλλιτεχνική φύση του έργων, δηλαδή με το ότι αποτελούν έργα τέχνης : o θα μπορούσα να αποκτήσω την ίδια γνώση για το παρελθόν από ένα κακό έργο τέχνης ή από ένα αντικείμενο που δεν είναι καν έργο τέχνης, π. χ. ένα ιστορικό κειμήλιο. Σκοπός μας λοιπόν είναι να εντοπίσουμε το είδος της αξίας που είναι εγγενής σε έργα τέχνης καθώς συνδέεται άμεσα με τη ( συγκεκριμένη ) καλλιτεχνική τους φύση.

Διάκριση ανάμεσα στην εργαλειακή και την εγγενή αξία της τέχνης. Ένα αντικείμενο θεωρείται ότι έχει εργαλειακή αξία όταν είναι συμπτωματικά μέσον επίτευξης ενός σκοπού – όπου ‘ συμπτωματικά ’ σημαίνει ότι ο σκοπός θα μπορούσε να έχει επιτευχθεί και με άλλα μέσα ( είναι δηλαδή τυχαίο μέσο επίτευξης ενός σκοπού ). Έπεται ότι η εγγενής αξία του έργου τέχνης είναι αξία την οποία το έργο έχει καθ ’ εαυτό, ανεξάρτητα από τη σχέση του έργου με οποιονδήποτε εξωτερικό σκοπό.

Α. Η ποιότητα της εμπειρίας. Πρόβλημα : οι πολλές διαφορετικές εκφάνσεις της τέχνης δεν επιτρέπουν μια συνεκτική ανάλυση της καλλιτεχνικής αξίας με όρους εσωτερικών χαρακτηριστικών των έργων. Σύμφωνα με μια ισχυρή παράδοση στη φιλοσοφία της τέχνης, η εγγενής αξία του καλλιτεχνικού έργου δεν εδράζεται άμεσα στα συγκεκριμένα εσωτερικά του χαρακτηριστικά αλλά στην εμπειρία την οποία το έργο εγείρει ( χάρη σε αυτά ). Αυτό το οποίο θεωρείται αξιόλογο στα σπουδαία έργα τέχνης είναι η συνολική εμπειρία αυτών - μέσω της οποίας συλλαμβάνονται και κατανοούνται οι μορφικές και νοηματικές ιδιότητές τους – δηλαδή η αισθητική εμπειρία την οποία προσκαλούν.

Από αυτή τη σκοπιά, το έργο τέχνης έχει καλλιτεχνική αξία όταν η αισθητική εμπειρία την οποία δύναται να εγείρει μας ανταμείβει. Αναγνωρίζεται ότι διαφορετικά έργα και διαφορετικές μορφές τέχνης μπορούν να ανταμείψουν την ενασχόληση μας με αυτά με διαφορετικούς τρόπους. o ( ικανοποιώντας το βλέμμα, αγγίζοντας το συναίσθημα, λειτουργώντας αποκαλυπτικά ως προς τον εαυτό μας ή τον κόσμο κτλ )

Η αξία της αισθητικής εμπειρίας θεωρείται εγγενής αξία του έργου τέχνης στον βαθμό που το ίδιο το έργο και οι ιδιότητές του κατευθύνουν την εμπειρία και τις συγκεκριμένες ιδιότητές της ( η εμπειρία δηλαδή έχει μια ορισμένη δομή και ποιότητα, οι οποίες καθορίζονται από τις ιδιότητες σύνθεσης του έργου ). Σε αυτή την περίπτωση δεν θα μπορούσε κάποιο άλλο αντικείμενο ( ή κάποιο άλλο έργο τέχνης ) να αντικαταστήσει το έργο ως έναυσμα για τη συγκεκριμένη εμπειρία την οποία αυτό εγείρει.

Παράδειγμα : Η σύνθεση του Barber χτίζει ένα συναισθηματικό τόξο ανάλογο της κίνησης από τη μελαγχολία στην κραυγή του πόνου και έπειτα στη θλιμμένη αποδοχή. Ένα άλλο έργο ενδέχεται να εκφράζει το ίδιο συναίσθημα θλιμμένης αποδοχής του τραγικού, αλλά όχι μέσα από μια εξελισσόμενη εμπειρία σαν αυτή που χτίζει η σύνθεση του Barber. Αυτό που αξιολογεί ο ακροατής δεν είναι απλά το συναίσθημα το οποίο εκφράζεται ή βιώνεται αλλά και ο συγκεκριμένος τρόπος με τον οποίο βιώνεται, και αυτός ο τρόπος κατευθύνεται από τις συγκεκριμένες ιδιότητες της σύνθεσης, η οποία είναι έτσι αναπόσπαστο μέρος της συγκεκριμένης εμπειρίας.

Matthew Kieran : « τα σπουδαία έργα τέχνης δεν είναι καθεαυτά πλεονάζοντα ή αντικαταστάσιμα, όπως είναι τα ναρκωτικά. Το πώς προκύπτει η επιθυμητή νοητική ή συναισθηματική επίδραση ενός ναρκωτικού δεν μας ενδιαφέρει και είναι σε κάθε περίπτωση ανεξάρτητο από τη θέλησή μας. Αλλά στην περίπτωση της τέχνης η εμπειρία είναι το αποτέλεσμα της ενεργούς ενασχόλησής μας με το έργο, οπότε το τι βιώνεται και το πώς βιώνεται δεν μπορεί να προσδιοριστεί επακριβώς ανεξάρτητα από τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του έργου.»

Είναι μια τέτοια αξία εγγενής ; Σύμφωνα με τον R. Stecker όχι : αν εκτιμούμε κάτι για την εμπειρία που μας προσφέρει, το εκτιμούμε ως μέσο προς έναν αξιόλογο σκοπό και όχι καθεαυτό. Φυσικά αναγνωρίζει ο Stecker ότι στην περίπτωση της τέχνης ( σε αντίθεση με την περίπτωση του χρήματος, για παράδειγμα ) το μέσο είναι αναπόσπαστο μέρος του αξιόλογου σκοπού, δηλαδή της εμπειρίας που θα μας προσφέρει, καθώς κατευθύνει με τα χαρακτηριστικά του τη δομή και την ποιότητά της ( ανάλογα : σπορ, καλή συζήτηση με φίλους ). Η αξία που αποδίδεται όμως εξακολουθεί να είναι εργαλειακή, αν και ένα ιδιαίτερο είδος αυτής.

Προβλήματα με την έννοια της αισθητικής εμπειρίας : ασάφεια. Αν η εμπειρία την οποία εγείρει ένα έργο τέχνης δεν έχει κάποιο ιδιαίτερο χαρακτήρα ο οποίος να τη διακρίνει σαφώς από άλλες μορφές ανθρώπινης εμπειρίας, δεν μπορεί να αποτελέσει τη βάση για μια σαφή προσέγγιση στο ζήτημα της καλλιτεχνικής αξίας.

Β. Η ποιότητα της μορφής. Σύμφωνα με την παραδοσιακή αισθητική, η ευχαρίστηση που προσιδιάζει στην τέχνη είναι ευχαρίστηση των αισθήσεων, η οποία προκύπτει από την αντίληψη της ομορφιάς, της χάρης, της αρμονίας κτλ - των ιδιοτήτων δηλαδή της σύνθεσης που έχει το έργο καθ ’ εαυτό. Μια τέτοια ευχαρίστηση είναι ανιδιοτελής, είναι δηλαδή ανεξάρτητη από οποιοδήποτε πρακτικό ενδιαφέρον μπορεί να έχει ο θεατής για το έργο. Από αυτή τη σκοπιά, η ιδιαίτερη αξία του έργου τέχνης είναι αισθητική αξία : έγκειται δηλαδή στις αισθητικές αρετές του έργου, η αντίληψη των οποίων δύναται να ικανοποιήσει τον κατάλληλο δέκτη, ανεξάρτητα από οποιοδήποτε προσωπικό ενδιαφέρον ή στόχο του.

Προκειμένου λοιπόν να εκτιμήσουμε την αισθητική αξία του έργου, σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, θα πρέπει να εστιάσουμε στις αισθητικές του ιδιότητες, οπότε στις ιδιότητες της σύνθεσης. Αξίζει ωστόσο να σημειωθεί ότι οι περισσότεροι υποστηρικτές αυτής της προσέγγισης ( την οποία ονομάζουμε αισθητισμό ) δεν συμμερίζονται τη θέση των φορμαλιστών, οι οποίοι εντοπίζουν την ουσία του έργου τέχνης ( άρα και την αξία του ) στα μορφικά χαρακτηριστικά του έργου, αποκλείοντας το περιεχόμενο.

Πολλοί οπαδοί του αισθητισμού αναγνωρίζουν δηλαδή ότι η μορφή δεν είναι αποκομμένη από το περιεχόμενο. Σε ένα αναπαραστασιακό έργο, για παράδειγμα, ο τρόπος με τον οποίο τα χρώματα ή οι μορφές έχουν συνδυαστεί καθορίζει το τι επικοινωνεί το έργο, ενώ το περιεχόμενο αντίστοιχα θέτει περιορισμούς στον κατάλληλο τρόπο σύνθεσης. Ο θεατής αντλεί ικανοποίηση παρατηρώντας ακριβώς την ανταπόκριση που υπάρχει ανάμεσα στη μορφή και το περιεχόμενο του έργου, το πώς η συγκεκριμένη επιλογή υλικών είναι κατάλληλη για το συγκεκριμένο περιεχόμενο.

Pablo Picasso, Weeping Woman (1937).

Οπότε η εγγενής αισθητική αξία του έργου τέχνης – λόγω της αλληλεπίδρασης ανάμεσα στη μορφή και το περιεχόμενο – έγκειται στη συνοχή και την ενότητα που αυτό έχει. Το περιεχόμενο καθ ’ εαυτό δεν ενδιαφέρει τους υποστηρικτές του αισθητισμού καθώς θεωρείται ότι δεν προσδίδει αξία στο έργο τέχνης παρά μόνο έμμεσα, μόνο δηλαδή αν ενισχύει την αισθητική αξία του έργου μέσω της αλληλεπίδρασής του με τη μορφή.

Δεν ενδιαφέρει δηλαδή το τι επικοινωνείται ( π. χ. ποια ιδέα προβάλλεται μέσα από το έργο ) αλλά το πώς επικοινωνείται ( πώς δηλαδή η ιδέα αυτή αποκτά « σάρκα και οστά », ή αλλιώς, γίνεται « χειροπιαστή » μέσα από τα μορφικά χαρακτηριστικά του έργου – πόσο επιδέξια προβάλλεται το περιεχόμενο από τη μορφή ).

Προτερήματα του αισθητισμού : Α ) Εξηγεί γιατί η αξία του έργου τέχνης δεν ανάγεται αποκλειστικά στο περιεχόμενό του. Ένα καλό έργο τέχνης δεν μπορεί να αντικατασταθεί από ένα θεωρητικό κείμενο που θα εξέφραζε το ίδιο περιεχόμενο, καθώς η επίτευξή του είναι μορφική και όχι καθαρά γνωσιακή.

Β ) Τονίζοντας την ανάγκη να διαχωρίσουμε τις αμιγώς γνωσιακές από τις αισθητικές πλευρές του έργου τέχνης, η θεώρηση αυτή μας βοηθά να εξηγήσουμε το γεγονός ότι συχνά μπορούμε να αναγνωρίσουμε την αξία έργων τέχνης με το ιδεολογικό περιεχόμενο των οποίων διαφωνούμε έντονα.

Γ ) Η θεώρηση αυτή αναγνωρίζει την τέχνη ως ένα φαινόμενο διακριτό από τα παράγωγα της μαζικής κουλτούρας. Η τέχνη, θεωρείται, έχει ως αποκλειστικό στόχο την προώθηση αισθητικών αξιών - όχι π. χ. να απορροφά το ενδιαφέρον, όπως οι σαπουνόπερες, ή να μας διασκεδάζει όπως τα pop τραγούδια.

Film-still, D. W. Griffith, The Birth of a Nation (1915). Roger Erbot: "The Birth of a Nation is not a bad film because it argues for evil. Like Riefenstahl’s Triumph of the Will, it is a great film that argues for evil. To understand how it does so is to learn a great deal about film, and even something about evil."

Αντιρρήσεις : α ) Η εννοιολογική τέχνη έχει πρωτίστως γνωσιακό, όχι αισθητικό χαρακτήρα. Ο αισθητισμός δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί τα εννοιολογικά έργα ανήκουν στην κατηγορία της τέχνης ή γιατί έχουν κάποια καλλιτεχνική αξία. o Οι περισσότεροι εκφραστές του αισθητισμού δεν αποδίδουν αξία στα έργα της εννοιολογικής τέχνης ή δεν τα αναγνωρίζουν καν ως έργα των « καλών τεχνών ».

β ) Υπάρχουν έργα των οποίων η αξία μειώνεται ή ενισχύεται λόγω του περιεχομένου τους, ανεξάρτητα από τις αισθητικές ιδιότητες τις οποίες μπορεί να έχουν ( π. χ. έργα που χαρακτηρίζουμε απλοϊκά, γλυκερά, αφελή, κακόβουλα, διορατικά ). Όταν δύο έργα έχουν τον ίδιο αισθητικό χαρακτήρα αλλά το ένα εκφράζει π. χ. μεγαλύτερο βάθος σκέψης και μας επιτρέπει να εμβαθύνουμε στους χαρακτήρες και τις καταστάσεις που παρουσιάζει, τότε αυτό το έργο θεωρείται πάντα καλύτερο έργο τέχνης ( γεγονός που αντικρούει την προνομιακή θέση που δίνει ο αισθητισμός στις αισθητικές ιδιότητες έναντι του περιεχομένου του έργου τέχνης ).

Titian, Venus of Urbino (1538).

Edouard Manet, Olympia (1863).

Γ. Η ποιότητα της σκέψης. Η τρίτη προσέγγιση, ο γνωσικισμός, έχει τις ρίζες της στο Πλατωνικό ιδεώδες για την τέχνη. Η τέχνη θεωρείται εδώ ως πολιτισμική πρακτική η οποία θα πρέπει να εξυπηρετεί - όπως και άλλες ανθρώπινες δραστηριότητες - γνωσιακούς σκοπούς. Δηλαδή θα πρέπει να στοχεύει στο να επιτείνει την κατανόησή μας του εαυτού ή του κόσμου και να κρίνεται βάσει αυτού του ιδανικού.

Από αυτή τη σκοπιά η τέχνη διαφέρει από άλλες δραστηριότητες όχι γιατί έχει ένα ξεχωριστό είδος αξίας ή στόχου αλλά χάρη στον ξεχωριστό τρόπο με τον οποίο επιτυγχάνει αυτόν τον στόχο. Μπορεί δηλαδή η τέχνη, όπως και η φιλοσοφία, να προσπαθεί να επιτείνει την κατανόηση του κόσμου και της ανθρώπινης κατάστασης, αλλά διαφέρουν στον τρόπο που πραγματώνουν τον στόχο αυτό.

Με ποιο τρόπο όμως μπορεί η τέχνη να διευρύνει τη γνώση μας ; o Μέσω της μορφοποίησης των ιδεών. o Εκθέτοντάς μας με τη δύναμη της φαντασίας σε διαφορετικούς τρόπους σκέψης. o Προσφέροντας νέα βιωματική γνώση μέσα από την ταύτιση. o Φαίρνοντας μας άμεσα αντιμέτωπους με τις – ενίοτε αρνητικές - προεκτάσεις των αξιών μας.

Για τους υποστηρικτές του γνωσικισμού η τέχνη δεν είναι διακοσμητική : εκτιμούμε την τέχνη όχι απλά γιατί μας δίνει ικανοποίηση αλλά γιατί ενισχύει την κατανόηση του κόσμου και της ανθρώπινης κατάστασης. Η αξία της τέχνης από αυτή τη σκοπιά είναι στενά δεμένη με την ανάγκη μας να καταλάβουμε τον εαυτό μας και τον κόσμο ( σε αυτή την περίπτωση η διαφορά της τέχνης με τη μαζική κουλτούρα είναι διαφορά βαθμού ).

Αντιρρήσεις : α ) Εάν αυτό που έχει σημασία είναι το περιεχόμενο του έργου τέχνης και η γνωσιακή του αξία, τότε το έργο θα μπορούσε να αντικατασταθεί από ένα κείμενο με το ίδιο μήνυμα. Απάντηση : καλώντας μας να ταυτιστούμε με τους ήρωες και να βιώσουμε κάποια συναισθήματα, το έργο τέχνης – αντίθετα με αφηρημένα θεωρητικά κείμενα - κάνει « χειροπιαστές » κάποιες αλήθειες και μας κάνει να νοιαζόμαστε για αυτές.

β ) Ο γνωσικισμός δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί εκτιμούμε έργα τα οποία εκφράζουν μια διαστρεβλωμένη ή μονομερή άποψη για την ανθρώπινη φύση. Εκτιμούμε π. χ. το έργο του Francis Bacon στο οποίο αποτυπώνει την ανθρωπότητα ως άρρωστη και διεφθαρμένη, αν και θεωρούμε αυτή την άποψη μονομερή και μη αληθή. Απάντηση : αυτό που ενδιαφέρει δεν είναι η αλήθεια ή μόνο η αλήθεια, αλλά το αν η οπτική που προσφέρει το έργο είναι ενδιαφέρουσα, σύνθετη και διευρύνει τους ορίζοντες της φαντασίας μας.

Γ ) Υπάρχουν αναμφίβολα έργα τέχνης τα οποία έχουν υψηλή καλλιτεχνική αξία, χωρίς ωστόσο να έχουν γνωσιακή αξία καθώς δεν φέρουν κάποιο ιδιαίτερο μήνυμα, π. χ. έργα νεκρής φύσης, μουσικής, αρχιτεκτονικής. Η γνωσιακή αξία συνεπώς δεν είναι το μόνο είδος καλλιτεχνικής αξίας.

Αυτό το οποίο διαπιστώνουμε είναι ότι οι διαφορετικές προσεγγίσεις είναι μερικά μόνο αληθείς, καθώς προσιδιάζει η καθεμία σε διαφορετικές μορφές τέχνης. Θα πρέπει να να δεχθούμε ότι, δεδομένου του πολυσχιδούς χαρακτήρα της τέχνης, θα ήταν αδύνατο να εντοπίσουμε μία και μοναδική μορφή αξίας που να είναι σχετική με όλες τις μορφές καλλιτεχνικής δημιουργίας και όλες τις διαφορετικές εκφάνσεις αυτών. Η αισθητική αξία και η γνωσιακή αξία είναι απλά δύο πόλοι που ορίζουν το φάσμα της καλλιτεχνικής αξίας και η αξία ενός συγκεκριμένου έργου μπορεί να εντοπίζεται σε οποιοδήποτε σημείο εντός αυτού του φάσματος.

Όροι αξιολόγησης του έργου τέχνης. Ενεργός εμπλοκή με το έργο προκειμένου να κατανοήσουμε τι επιτυγχάνει και πώς το επιτυγχάνει. o Το έργο πρέπει να γίνει αντικείμενο ενεργούς προσοχής. o Θα πρέπει να εμπλακούμε με αυτό τόσο σωματικά όσο και νοητικά.

Η ενασχόληση με το έργο πρέπει να είναι ανιδιοτελής. o Θα πρέπει να σταθούμε απέναντι στο έργο δίχως προκατάληψη. o Θα πρέπει να το θεωρήσουμε καθεαυτό και όχι σε σχέση με προσωπικές επιδιώξεις ή ενδιαφέροντα.

Θα πρέπει να έχουμε το κατάλληλο υπόβαθρο γνώσης ή πληροφόρησης που θα μας επιτρέψει να συλλάβουμε τις καλλιτεχνικές του ιδιότητες, μορφικές και νοηματικές. o Γνώση των κανονικοτήτων και συμβάσεων της μορφής / ρεύματος τέχνης στο οποίο ανήκει. o Γνώση επαρκούς δείγματος έργων αυτής της μορφής / ρεύματος ώστε να μπορέσουμε να αντιληφθούμε σχετικές ποιοτικές διαβαθμίσεις.