1 Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Μάθημα: Οικονομικές Πολιτικές και Εξελίξεις στην Ελληνική Οικονομία Ακαδημαϊκό έτος: Διδάσκων: Π.Ε. Πετράκης Γραφείο: Σταδίου 5, (Γραφείο 110) Ώρες γραφείου: Τετάρτη 14:00-15:00 Τηλέφωνο: Site:

2 Διάλεξη 5 η Πολιτισμικές αξίες, στερεότυπα και ιστορική εξέλιξη

Tο πολιτισμικό υπόβαθρο είναι -μακροχρόνια- ενδογενές φαινόμενο της οικονομικής ανάπτυξης και γι αυτό είναι πολύ δύσκολο να απομονωθεί η επίδραση του. Για να κατανοήσουμε πώς οι οικονομίες λειτουργούν, πρέπει να αφιερώσουμε ιδιαίτερη προσοχή στις ιδέες και τα συναισθήματα των ανθρώπων, δηλαδή στις ρίζες του πνεύματος του αρχέγονου ζώου.  Δεν πρόκειται να καταλάβουμε σημαντικά οικονομικά γεγονότα εάν δεν αντιμετωπίσουμε το γεγονός ότι τα αίτιά τους είναι στο μεγαλύτερο βαθμό πνευματικά στη φύση τους. Η συγκεκριμένη θεώρηση των πραγμάτων εισάγει την έννοια του πολιτισμικού υπόβαθρου στη λειτουργία της οικονομίας και της μεγέθυνσης. Βασικό συστατικό στοιχείο του πολιτισμικού υποβάθρου είναι τα «πολιτισμικά αποτελέσματα», δηλαδή οι απεικονίσεις του πολιτισμικού υποβάθρου και του ίδιου του πολιτισμού. Βασικό στοιχείο του αποτελούν οι «κοινές γνώσεις» της κοινωνίας και τα πολιτισμικά σύνδρομα που δημιουργούνται μέσα στο χρόνο.

Η εξέλιξη της Ελληνικής οικονομίας Από τη γέννηση του Ελληνικού κράτους παρατηρούμε την οικονομική μεγέθυνση να συνοδεύεται από βαριές εθνικές, κοινωνικές και μακροοικονομικές κρίσεις. Πρόκειται για μία διαδικασία, η οποία αφορά στις συνθήκες συσσώρευσης κεφαλαίου, εργασίας και όλους τους παράγοντες μεγέθυνσης.  Κατά συνέπεια είναι υπεύθυνη για τα ποσοτικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά της διαδικασίας αυτής και των κοινωνικών συμπεριφορών και στερεοτύπων που δημιουργήθηκαν στην Ελληνική κοινωνία. Εντυπωσιακή είναι η στασιμότητα του βαθμού εξωστρέφειας της Ελληνικής οικονομίας. Το μέγεθος αυτό για το 2008 είναι συγκρίσιμο με το αντίστοιχο του 1930.

Η εξέλιξη της Ελληνικής κοινωνίας και οικονομίας μπορεί να διακριθεί σε τρεις υποπεριόδους

Κίνδυνος, χρόνος δέσμευσης των επενδυτικών κεφαλαίων και παραγωγικό πρότυπο στην Ελληνική οικονομία Τα άτομα δεν έχουν σταθερές συμπεριφορές απέναντι στον κίνδυνο αλλά αυτές διαμορφώνονται ανάλογα με τις προσωπικές τους οικονομικές εμπειρίες. Αυτή η ανθρώπινη συμπεριφορά μπορεί να ερμηνευθεί είτε από το σχηματισμό της ενδογενούς ανάπτυξης προτιμήσεων, όπου ο κίνδυνος εξαρτάται από τις αποδόσεις επικίνδυνων επενδύσεων του παρελθόντος, είτε από τη μάθηση, οπότε οι παρούσες αντιλήψεις εξαρτώνται από τις πραγματικές εμπειρίες. Η Ελληνική οικονομία από τη γέννηση της μέχρι πρόσφατα αντιμετώπιζε μια εξέλιξη που χαρακτηριζόταν από γεγονότα τα οποία μεγέθυναν κυρίως το συστημικό της κίνδυνο. Οι σοβαρότερες ενδείξεις χρειάζεται να αναζητηθούν στις συνθήκες χρηματοδότησης του ιδιωτικού και του δημοσίου τομέα.

Κίνδυνος, χρόνος δέσμευσης των επενδυτικών κεφαλαίων και παραγωγικό πρότυπο στην Ελληνική οικονομ ία Οι συνθήκες χρηματοδότησης αντικατοπτρίζουν τον υψηλό κίνδυνο μέσω: α) υψηλών επιτοκίων, και β) επιμερισμού πιστώσεων ή αλλιώς με την επιλεκτική χορήγηση πιστώσεων που δε στηρίζεται στην επιτοκιακή δυνατότητα του αιτουμένου. Θα μπορούσαν οι συνθήκες χρηματοδότησης να κρύβουν την “αναγνώριση” υψηλών επιπέδων κινδύνου, ακόμα και αν χορηγούντο δάνεια με “φυσιολογικά” επιτόκια. Αυτό μπορεί να ενσωματώνεται: α) στη διαφορά ονομαστικών και πραγματικών δανειακών κεφαλαίων, και β) στις απαιτούμενες εγγυήσεις.

Κίνδυνος, χρόνος δέσμευσης των επενδυτικών κεφαλαίων και παραγωγικό πρότυπο στην Ελληνική οικονομία Η σημαντικότερη ένδειξη για την επικράτηση υψηλών επιπέδων κινδύνου είναι ο τρόπος εξέλιξης του δημοσίου δανεισμού, κυρίως στη διαφορά που εντοπίζεται μεταξύ του ονομαστικού κεφαλαίου, επί του οποίου υπολογίζονται και οι τοκοχρεολυτικές δόσεις. Το διαμορφούμενο παραγωγικό πρότυπο, αντικατόπτριζε όλα τα χαρακτηριστικά αυτού που χαρακτηρίζουμε ως «ελαφρύ» (επικράτηση των πολύ μικρών επιχειρήσεων). Η χαμηλή καινοτομική επίδοση στην Ελληνική οικονομία μπορεί να συνδεθεί βεβαίως και με την έλλειψη διάθεσης για την ανάληψη μέσο- μακροπρόθεσμων επενδύσεων.

Πολιτισμικές αξίες και στερεότυπα

Οι κοινωνίες του Νότου, θα μπορούσαν ίσως να χαρακτηριστούν ως “παλιές” κοινωνίες (υψηλό άθροισμα αξιών), παρουσιάζοντας ένα ισχυρό υποσυνείδητο και δεσμούς με παλαιότερες κοινωνίες. Αντίθετα, οι Βορειοευρωπαϊκές χώρες, μπορούν να χαρακτηριστούν ως “νέες”, με έλλειψη μεγάλων πολιτισμικών υποδομών (χαμηλό άθροισμα αξιών), κάτι που τους δίνει τη δυνατότητα να καλλιεργήσουν μοντέρνες αξίες προσφέροντας στους πολίτες τους υψηλά επίπεδα ικανοποίησης και ευτυχίας.

Πολιτισμικές αξίες και στερεότυπα Ταυτόχρονα, ο ρόλος της θρησκείας στη διαμόρφωση του βασικού συστήματος αξιών μίας κοινωνίας είναι ιδιαίτερα σημαντικός. Η θρησκεία: δημιουργεί και επηρεάζει προσωπικές αξίες και νοοτροπίες, εκτός από την ατομική συμπεριφορά ασκεί επιρροή και στις δραστηριότητες ενός κράτους, και περιλαμβάνει αρχές που παράγουν ή εμπνέουν οικονομική θεωρία και πρακτική.

Το κοινωνικό κεφάλαιο Το κοινωνικό κεφάλαιο αναφέρεται στα οφέλη εκείνα που ενισχύονται από τη συμμετοχή και την ένταξη στα κοινωνικά δίκτυα. Είναι εκείνα τα χαρακτηριστικά της κοινωνικής οργάνωσης που διευκολύνουν το συντονισμό και τη συνεργασία προς το κοινό όφελος. Αυτά τα χαρακτηριστικά περιλαμβάνουν τρεις έννοιες: δίκτυα, κανόνες και εμπιστοσύνη. Τα δίκτυα μπορούν έτσι να θεωρηθούν οι βασικοί διαμεσολαβητές του κοινωνικού κεφαλαίου ανάμεσα σε μεμονωμένα άτομα, σε ομάδες και στην κοινωνία. Αναφορικά με μετρήσεις του κοινωνικού κεφαλαίου, η Ελλάδα σημειώνει ανάμεσα στις 23 χώρες τη χαμηλότερη ένδειξη εμπιστοσύνης, τόσο στους ίδιους τους θεσμούς όσο και στην αξιοπιστία τους, μετά την Πορτογαλία (12,3%).

Το κοινωνικό κεφάλαιο Στη σύγχρονη ιστορία της Ελλάδας μπορούμε να εντοπίσουμε τα πιθανά αίτια της ασθενούς θεσμικής και γενικευμένης εμπιστοσύνης της χώρας σε σχέση με άλλες Ευρωπαϊκές. Αυτά είναι κυρίως: α) η παραδοσιακή παρουσία ενός αυταρχικού Ελληνικού κράτους καθώς και οι δυσκολίες στην οργάνωση των θεσμών κατά τη μεταβατική περίοδο προς τη δημοκρατία, β) η επικρατούσα οικονομική και πολιτική αστάθεια, που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη Ελληνική ιστορία, και γ) οι κανόνες και τα δίκτυα που βασίζονται σε πελατειακές σχέσεις προστασίας, νεποτισμό και διαφθορά.

Ο ρόλος των οικογενειακών δικτύων στην Ελληνική κοινωνία Ο ρόλος των οικογενειακών δικτύων στην Ελλάδα είναι καθοριστικός. Η απουσία ενός εκτεταμένου κοινωνικού κράτους και των υπηρεσιών του ουσιαστικά αντικαθίσταται από την οικογενειακή φροντίδα με αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση της ζήτησης δημόσιων υπηρεσιών για νηπιακούς σταθμούς, υπηρεσίες γηροκομίας και κάλυψης των ανέργων. Έτσι, διευρύνεται η κοινωνική συνοχή και το ενδοοικογενειακό κοινωνικό κεφάλαιο, στο βαθμό που αυξάνεται η εμπιστοσύνη και η αμοιβαία εξυπηρέτηση των μελών της οικογένειας, ενώ παρέχεται έδαφος για την άσκηση οικογενειακής επιχειρηματικότητας στη βάση του αυτόνομου ενδοοικογενειακού σχεδιασμού. Ως παρενέργεια καταγράφεται η δέσμευση ενός σημαντικού μέρους του εργατικού δυναμικού, σε ενεργό ηλικιακή κατηγορία, όπως αυτό των γυναικών, το οποίο αποκόπτεται από την αγορά εργασίας, συνθήκη η οποία συνεπάγεται πολλαπλές κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις. Το μοντέλο πρόνοιας που έχει υπερισχύσει στην Ελλάδα είναι αυτό που στη βιβλιογραφία αναφέρεται ως το «μοντέλο της οικογενειακής φροντίδας».

Οι οικονομικές και κοινωνικές αντανακλάσεις του πολιτισμικού μοντέλου