Κριτικός γραμματισμός ως πλαίσιο οργάνωσης μιας θεματικής ενότητας Κωστούλη, Τριανταφυλλιά Π.Τ.Δ.Ε., Α.Π.Θ. ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ ΦΙΛΟΛΟΓΩΝ ΣΤΟ Π.Σ. ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ 19-23 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 2011

Στόχος του σεμιναρίου: Αρχές για το σχεδιασμό παιδαγωγικού υλικού Στόχος του σεμιναρίου: Αρχές για το σχεδιασμό παιδαγωγικού υλικού ΣΤΟΧΟΣ: Να παρουσιάσω τον τρόπο με τον οποίο οι βασικές θεωρητικές θέσεις του Προγράμματος Σπουδών που έχουμε σχεδιάσει για το γλωσσικό μάθημα στην Κύπρο επηρεάζουν και διαμορφώνουν τον τρόπο επιλογής και εξεργασίας αυθεντικών κειμένων στη σχολική τάξη. Συγκεκριμένα: Η συζήτηση θα επικεντρωθεί στον τρόπο οργάνωσης μιας θεματικής ενότητας για την καλλιέργεια του κριτικού γραμματισμού σε σχολικές τάξεις.

ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟΥ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ - Βασικές ερωτήσεις ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΝΟΤΗΤΩΝ (με βάση κείμενα) Πώς μπορεί να επιλέξει και να μελετήσει κανείς συγκριτικά κάποια κείμενα; Γιατί προτείνεται η συγκριτική (διακειμενική) ανάλυση;

ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟΥ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ (ΙΙ) Δεχόμαστε τα κειμενικά είδη; Σε τι μας χρησιμεύει η διάκριση κειμενικών ειδών – κειμενικών τύπων; Με ποιο τρόπο οι έννοιες αυτές αξιοποιούνται στην παιδαγωγική του κριτικού γραμματισμού σε αντίθεση με την κειμενοκεντρική προσέγγιση; Τρόποι προσέγγισης και ανάπτυξης κειμενικών ειδών στη σχολική τάξη.

ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟΥ (ΙΙΙ) Αρχές για τη μετάβαση από τη μια ενότητα στην άλλη. Πώς τα κειμενικά είδη και οι κειμενικοί τύποι αναπτύσσονται από τη μια ενότητα στην άλλη; Πώς επιλέγουμε πού θα δοθεί έμφαση; Τι καινούργιο συνεισφέρει ο κριτικός γραμματισμός στην επεξεργασία των αυθεντικών κειμένων;

ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΣΕΜΙΝΑΡΙΟΥ (ΙV) ΠΡΑΚΤΙΚΟ ΜΕΡΟΣ –ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΣΕ ΟΜΑΔΕΣ ΣΥΝΕΡΓΑΤΙΚΗ ΟΙΚΟΔΟΜΗΣΗ ΜΙΑΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ - Συζήτηση για τις προτεινόμενες ενότητες.

Το Α.Π. της ελληνικής γλώσσας Κεντρικά στοιχεία Πλαίσιο: κριτικός γραμματισμός Στόχοι: α) συνεκτικό σώμα γνώσεων β) αξίες και συμπεριφορές που αφορούν τη σύγχρονη πολιτότητα γ) καλλιέργεια δεξιοτήτων για τον πολίτη του 21ου αι.

Το Α.Π. της ελληνικής γλώσσας (συν.) Θεματικές ενότητες Όχι εγχειρίδιο με προκαθορισμένη και γραμμική σειρά Δεξιότητες (κατανόηση και παραγωγή προφορικών κειμένων, κατανόηση και παραγωγή γραπτών κειμένων) Στρατηγικές

Το Α.Π. της ελληνικής γλώσσας (συν.) Επίπεδα/Άξονες προσέγγισης ενός κειμένου και στρατηγικές σε κάθε επίπεδο/άξονα Kείμενο και πλαίσιο επικοινωνίας/Kειμενική κοινότητα, το κείμενο ως γλωσσική, κειμενική και νοηματική δομή, ως κοινωνική πράξη, ως αντικείμενο αξιολόγησης Μεθοδολογία (μαθητοκεντρική, σχέδια εργασίας, ποικιλία κειμένων) Αξιολόγηση (ανατροφοδοτική)

Πρόγραμμα κριτικού γραμματισμού: 1. Καλλιέργεια κριτικής επίγνωσης Το Πρόγραμμα Σπουδών της Κύπρου αποσκοπεί στο να είναι οι μαθητές/τριες σε θέση: Να διαγιγνώσκουν την ιδεολογική διάσταση της γλώσσας και των κειμένων. Τι σημαίνει αυτό; Να εντοπίζουν τον τρόπο που μέσα από τα γλωσσικά στοιχεία, τη γραμματική, το λεξιλόγιο και τον τρόπο οργάνωσης πληροφοριών κατασκευάζονται διαφορετικές οπτικές του κόσμου που εξυπηρετούν συγκεκριμένες ομάδες έναντι άλλων.

Η παιδαγωγική του κριτικού γραμματισμού: Στόχοι να αναπτύξουν κριτική αντίσταση σε σαφή ή υπονοούμενα νοήματα που συμβάλλουν στην καταπίεση ομάδων, στη διαιώνιση έμφυλων στερεοτύπων, σε διαφοροποιήσεις με βάση το φύλο, τη διαφορετικότητα κλπ., να αμφισβητούν ό,τι προβάλλεται ως κανονικό ή ουδέτερο και να είναι σε θέση να προτείνουν – μέσα από τα κείμενά τους - διαφορετικούς τρόπους θέασης ενός θέματος.

Η παιδαγωγική του κριτικού γραμματισμού: Στόχοι (ΙΙΙ) να διεκδικούν με δημοκρατικό τρόπο τα δικαιώματά τους και να πολεμούν κάθε μορφής κοινωνικό αποκλεισμό. να μην αποδέχονται τον κόσμο που τους περιβάλλει ως στατικό πλαίσιο, δεδομένο ή ουδέτερο, αλλά ως πεδίο σε συνεχή αλλαγή και μεταβολή, ως πεδίο για τη διαπραγμάτευση ποικίλων σχέσεων εξουσίας.

Πρόγραμμα κριτικού γραμματισμού: 2 Πρόγραμμα κριτικού γραμματισμού: 2. Αναστοχασμός της παιδαγωγικής πράξης Το πρόγραμμα επιδιώκει ώστε οι εκπαιδευτικοί και οι μαθητές/-τριες να είναι σε θέση να αποτιμούν το πώς οι κειμενικές πρακτικές – δηλαδή οι συγγραφικές και οι αναγνωστικές πρακτικές - που οικοδομούν (ή συνοικοδομούν με τη συνεργασία των μαθητών/-τριών) στις τάξεις τους δεν ενισχύουν την παραδοσιακή προσέγγιση της διδασκαλίας ως μετάδοσης γνώσεων αλλά προωθούν τη θέση μας για τη συνοικοδόμηση της γνώσης από εκπαιδευτικούς και μαθητές/-τριες.

ΕΠΕΞΗΓΗΣΕΙΣ ΟΡΩΝ Τι εννοούμε με τον όρο κειμενικές πρακτικές; Τι είδους πρακτικές ανάγνωσης και παραγωγής γραπτών κειμένων καλούμαστε να διαμορφώσουμε στο πλαίσιο μιας ενότητας έτσι ώστε αυτές να απηχούν την παιδαγωγική του κριτικού γραμματισμού;

Πρακτικές, ταυτότητες, ιδεολογία ΚΕΙΜΕΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ: Με τον όρο αυτό εννοούμε το τι κάνουμε στις σχολικές μας τάξεις γύρω από τα κείμενα. Πιο συγκεκριμένα: Τι κείμενα επιλέγουμε, πώς διαβάζουμε τα κείμενα αυτά, τι είδους κείμενα ζητάμε από τους μαθητές και τις μαθήτριές μας να παραγάγουν. Οι κειμενικές αυτές πρακτικές δεν είναι ουδέτερες. Διαμορφώνουν συγκεκριμένες ταυτότητες μαθητών/-τριών και εκπαιδευτικών.

Πρακτικές, ταυτότητες, ιδεολογία (ΙΙ) Οι ποικίλες φιλοσοφίες/προσεγγίσεις διδακτικής της γλώσσας – επικοινωνιακή, κειμενοκεντρική, παιδαγωγική του κριτικού γραμματισμού – διαφοροποιούνται ως προς το είδος ή την ποικιλία των πρακτικών που αναπτύσσουν γύρω από τα κείμενα. Στόχος μας είναι να χρησιμοποιούμε – να συνοικοδομούμε – πρακτικές που θα κάνουν τους μαθητές/-τριές μας κριτικά εγγράμματα υποκείμενα.

Αναπόσπαστο μέρος του παρόντος προγράμματος είναι, επομένως, η ενδυνάμωση όχι μόνο των μαθητών/-τριών αλλά και των ίδιων των εκπαιδευτικών, δηλαδή η καλλιέργεια της ικανότητας κριτικής αποτίμησης και αποδόμησης του τρόπου με τον οποίο τα κείμενα που ο/η εκπαιδευτικός και οι μαθητές/-τριες χρησιμοποιούν και οι πρακτικές ανάγνωσης και παραγωγής κειμένων που δομούν συμβάλλουν στο να αναδειχθούν συγκεκριμένα νοήματα ως κυρίαρχα. Έμφαση δίδεται στην ικανότητα σύνθεσης των νοημάτων και των πρακτικών γραμματισμού που όλα τα παιδιά (από κυρίαρχα και μη κυρίαρχα κοινωνικοπολιτισμικά στρώματα) συνεισφέρουν στη μαθησιακή διαδικασία.

Πρακτικές, ταυτότητες, ιδεολογία (ΙV) Σύγκριση με παραδείγματα από τα σημερινά βιβλία της γλώσσας που απηχούν την κειμενοκεντρική προσέγγιση. ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΚΕΙΜΕΝΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΣΤΑ ΙΣΧΥΟΝΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΓΛΩΣΣΑΣ: Περίληψη κειμένου βάσει πλαγιότιτλων, Οργάνωση προτάσεων σε μορφή συνεκτικού κειμένου, Αναζήτηση ρημάτων σε κείμενο, απάντηση σε ερωτήσεις κατανόησης κειμένου.

ΙΣΧΥΟΥΣΕΣ ΣΗΜΕΡΑ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΚΙ ΌΧΙ ΟΛΟΚΛΗΡΑ ΚΕΙΜΕΝΑ Τα ΚΕΙΜΕΝΑ ΩΣ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΩΝ ΚΑΝΟΝΩΝ ΚΑΙ ΠΡΟΤΥΠΩΝ ΚΕΙΜΕΝΙΚΩΝ ΣΥΜΒΑΣΕΩΝ Η ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΩΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΕΞΑΓΩΓΗΣ ΤΟΥ ‘ΣΩΣΤΟΥ’ ΝΟΗΜΑΤΟΣ ΜΗ ΔΙΑΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΜΕ ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ – ΤΙ ΔΗΛΩΝΕΤΑΙ ΣΑΦΩΣ- ΤΙ ΑΦΗΝΕΙ Ο/Η ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΝΑ ΕΝΝΟΗΘΕΙ

Η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΩΣ ΠΟΛΥΦΩΝΙΚΗ ΟΝΤΟΤΗΤΑ Ο σχεδιασμός μιας ενότητας δεν είναι μια ουδέτερη επιλογή κειμένων αλλά μια επιλογή, που μέσα από τα κείμενα που επιλέγονται από τα μέλη της σχολικής κοινότητας και χρησιμοποιούνται, μπορεί να προβάλει συγκεκριμένες οπτικές και τρόπους θέασης ενός θέματος έναντι άλλων. Ποιες οπτικές αναδεικνύει η ενότητα που έχουμε δημιουργήσει; Με ποιο τρόπο μπορεί μια ενότητα να αναδείξει ποικίλες οπτικές – με ποιο τρόπο μπορεί να είναι πολυφωνική;

ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ: ΤΡΟΠΟΙ ΕΠΙΛΟΓΗΣ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ ‘Τα θέματα με τα οποία ασχολείται η τάξη προέρχονται από διάφορες πηγές έντυπου, ψηφιακού και προφορικού λόγου που παράγεται σε ποικίλες επικοινωνιακές συνθήκες’. ‘Δίνεται η δυνατότητα τα θέματα είτε να επιλέγονται από ένα ευρύ αρχικό σώμα παιδαγωγικού υλικού στο οποίο οι εκπαιδευτικοί έχουν πρόσβαση και το οποίο μπορούν να εμπλουτίζουν ανάλογα με την επικαιρότητα, το σκοπό της διδασκαλίας κτλ., είτε να συναποφασίζονται από τους/τις συμμετέχοντες/-ουσες στη διδασκαλία’.

ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΕΝΟΤΗΤΑΣ: ΘΕΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ (ΙΙ) ‘Οι θεματικές ενότητες είναι σχεδιασμένες έτσι ώστε να λαμβάνονται υπόψη τα εξής: α΄) το γλωσσικό επίπεδο των μαθητών και των μαθητριών, β΄) οι γλωσσικές ανάγκες τους και γ΄) τα ενδιαφέροντά τους. Επίσης είναι συγκροτημένες με τέτοιο τρόπο ώστε εναλλάσσονται διάφορες μορφές λόγου (προφορικού, γραπτού, ηλεκτρονικού και ψηφιακού) που απαντώνται στις σύγχρονες κοινωνίες. Οι θεματικές ενότητες δεν αναπτύσσονται σε συγκεκριμένες διδακτικές ώρες (10 ή 12 ώρες), αλλά μπορούν να επεκτείνονται χρονικά όσο οι μαθητές και οι μαθήτριες δείχνουν ενδιαφέρον και φαίνεται ότι η γλωσσική καλλιέργεια είναι αποτελεσματική’.

ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ: Ερωτήσεις πρακτικής υφής Πώς ορίζεται η έννοια του κειμένου στο πλαίσιο της παιδαγωγικής του κριτικού γραμματισμού; Περιλαμβάνει μόνο γλωσσικά κείμενα ή και βίντεο, ταινίες κλπ.; Με ποια κριτήρια θα επιλεγούν τα κείμενα; Πόσα κείμενα θα απαρτίζουν μια ενότητα; Υπάρχει κάποιος συγκεκριμένος αριθμός; Ποιος είναι ο βασικός υπεύθυνος για την επιλογή αυτή – ο/η εκπαιδευτικός ή τα παιδιά; Με ποιες διαδικασίες και με ποια κριτήρια (μόνο γλωσσικά) θα αφαιρεθούν κάποια κείμενα; Πώς θα γίνει η διαβάθμιση και η ιεράρχηση των κειμένων; Τι θα γίνει σε περίπτωση που τόσο ο/η εκπαιδευτικός όσο και τα παιδιά φέρουν στην τάξη πληθώρα κειμένων για ένα θέμα. Πώς θα μπει τάξη, πώς θα οργανωθεί το υλικό αυτό; Πώς θα συνδέσουμε τα κείμενα με τη μελέτη των γραμματικών στοιχείων;

ΒΑΣΙΚΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΩΣ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ Πώς ορίζεται η έννοια του κειμένου; Περιλαμβάνει μόνο γλωσσικά κείμενα ή και βίντεο, ταινίες κλπ.; Το κείμενο ορίζεται ως πολυτροπική οντότητα.

Το θέμα: Δεδομένο ή διαμορφούμενο με δυναμικό τρόπο; ΣΤΟΧΟΣ: Η ΕΠΙΛΟΓΗ ΚΑΙ Ο ΠΡΟΣΔΙΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΘΕΜΑΤΟΣ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΕ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑΚΟ ΤΡΌΠΟ ΤΟ ΘΕΜΑ ΟΙΚΟΔΟΜΕΙΤΑΙ ΣΤΑΔΙΑΚΑ Ένα θέμα συζητιέται στην κοινωνία μέσα από ποικίλες οπτικές και αντιπαραθέσεις. Οι οπτικές αυτές και οι αντιπαραθέσεις φαίνονται Στο λεξιλόγιο Στη γραμματική που θα χρησιμοποιήσει ο/η συγγραφέας Στον τρόπο που θα οργανώσει τις πληροφορίες Στα θέματα που θα αναπτύξει και τα θέματα που θα αποσιωπήσει. Ένα θέμα λοιπόν δεν είναι δεδομένο αλλά κατασκευάζεται από διάφορες κοινωνικές ομάδες με τρόπο που εξυπηρετούν τα συμφέροντά τους.

Στόχος της επεξεργασίας κειμένων Να κατανοήσουν οι μαθητές/-τριες τον τρόπο με τον οποίο τα κείμενα συνομιλούν με την κοινωνική πραγματικότητα: τον τρόπο με τον οποίο ο/η συγγραφέας, μέσω των γλωσσικών του/της επιλογών, τοποθετείται σε κοινωνικά ζητήματα, πώς συμμετέχει στον κοινωνικό διάλογο, προβάλλοντας ή υποβαθμίζοντας τις θέσεις που διάφορες κοινωνικές ομάδες εκφράζουν.

Το κείμενο ως ιδεολογική δομή (συν.) Κανένα κείμενο δεν είναι αυτοδύναμο και αυτοτελές ως προς το νόημά του. Συνιστά το μέσο δια του οποίου συμμετέχει ο/η συγγραφέας στον κοινωνικό διάλογο, τοποθετείται σε ζητήματα, αναδεικνύοντας μια οπτική έναντι άλλης ή άλλων. Το νόημα ενός κειμένου διαμορφώνεται σε σχέση και συνάρτηση με άλλα (παρόντα και απόντα) κείμενα, τα οποία προϋποθέτει και με τα οποία βρίσκεται σε συνεχή διάλογο.

Προφορική αλληλεπίδραση Κλιματική αλλαγή Σχολικά κείμενα Οργανώσεις Φυλλάδια (ΥΠΕΧΩΔΕ) Τύπος Έντυπος λόγος Τηλεόραση/ Δελτία Ειδήσεων Πολίτες (αγρότισσα) Πολιτικοί Προφορική αλληλεπίδραση Μ.Μ.Ε. ΣΥΝΟΔΟΣ ΚΟΠΕΓΧΑΓΗΣ Επιστήμονες

ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΟΥ ΚΡΙΤΙΚΟΥ ΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΥ:Βασικά ζητήματα Η ΘΕΩΡΙΑ TOY HALLIDAY ΚΑΙ Η ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ ΣΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΤΗΣ ΚΡΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΓΝΩΣΗΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΚΕΙΜΕΝΙΚΑ ΕΙΔΗ, ΚΕΙΜΕΝΙΚΟΙ ΤΥΠΟΙ ΚΑΙ ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΑΝΑΓΝΩΣΗ ΚΑΙ ΓΡΑΦΗ: ΑΝΑΓΝΩΣΤΙΚΕΣ ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΡΑΚΤΙΚΕΣ ΩΣ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΕΣ ΔΙΑΛΟΓΟΥ ΚΑΙ ΑΠΟΔΟΜΗΣΗΣ ΣΤΕΡΕΟΤΥΠΩΝ ΚΑΙ ΑΝΙΣΟΤΗΤΩΝ ΠΟΥ ΠΡΟΒΑΛΛΟΝΤΑΙ ΜΕΣΑ ΑΠΌ ΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

Η Θεωρία του Halliday Στο πλαίσιο της Συστημικής Λειτουργικής Γραμματικής του Halliday επιχειρείται να γίνει κατανοητή η γραμματική ως κοινωνική-σημειωτική δομή: πώς οι συγγραφείς συσχετίζουν τη γλώσσα με λειτουργικούς παράγοντες, όπως είναι το ΠΕΔΙΟ (τρόπος αναπαράστασης της πραγματικότητας- αναπαραστατική λειτουργία), ο ΤΟΝΟΣ (αξιολόγηση πληροφοριών, το πώς ο συγγραφέας τοποθετεί τον αναγνώστη μέσα από το κείμενο – διαπροσωπική λειτουργία) και ο ΤΡΟΠΟΣ επικοινωνίας (αν χρησιμοποιείται το γλωσσικό ή και το οπτικό κανάλι, αν χρησιμοποιείται προφορικός ή γραπτός λόγος κλπ.- κειμενική λειτουργία).

Βασικές θέσεις της θεωρίας του HALLIDAY Η γλώσσα εκλαμβάνεται ως ένα σύνολο επιλογών. Οι επιλογές αυτές δεν είναι τυχαίες, αλλά ιδεολογικά καθορισμένες, μια και οικοδομούν διαφορετικές αναπαραστάσεις της πραγματικότητας. Η γλώσσα προσφέρει επιλογές με τις οποίες κατασκευάζουμε διαφορετικές οπτικές του κόσμου.

Βασικές θέσεις της θεωρίας του HALLIDAY: ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΙΔΕΟΛΟΓΙΑ Τα γραμματικά στοιχεία ως ενδείκτες κοινωνικών σχέσεων και ιδεολογιών: H προσέγγιση του Halliday. Η δομή μιας πρότασης δεν αντιμετωπίζεται με τον παραδοσιακό τρόπο (Υ,Ρ, Α) αλλά ως σύνολο κατηγοριών που προβάλλουν συγκεκριμένους τρόπους θέασης της πραγματικότητας υπέρ κάποιων κοινωνικών ομάδων έναντι άλλων.

ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΩΝ ΔΟΜΩΝ ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΩΝ ΔΟΜΩΝ ΑΝΑΠΑΡΑΣΤΑΤΙΚΗ ΜΕΤΑ-ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ Πώς μια πρόταση (και ένα κείμενο) μιλά για ένα θέμα; Ποια οπτική προβάλλει; Ποια οπτική ‘κατασκευάζει’; Πώς αναπαριστά’ την πραγματικότητα; Πώς ένα θέμα δομείται διαφορετικά μέσα από διαφορετικές λεξιλογικές, γραμματικές και κειμενικές επιλογές;

ΔΙΑΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΜΕΤΑ-ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ Πώς τοποθετείται ο/η συγγραφέας απέναντι στις πληροφορίες που μεταδίδει (ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΑ: πιθανότητα, βεβαιότητα) ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ (επίθετα, επιρρήματα. Λεξιλόγιο φοτρισμένο με συγκεκριμένα νοήματα) Πώς συνομιλεί με τον αναγνώστη; Εμπλέκει τον αναγνώστη στο κείμενο και στα όσα παρουσιάζει ή αποστασιοποιείται από τον αναγνώστη;

Οικοδομεί σχέσεις εξουσίας με τον αναγνώστη ή όχι;

ΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΜΕΤΑ-ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ Με ποιο τρόπο ένα σύνολο εκφωνημάτων και τρόπων μετάδοσης νοημάτων (γλωσσικών και οπτικών) συνδέονται μεταξύ τους και συγκροτούν μια δομή με νόημα. ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ ΣΥΝΟΧΗ, ΣΥΝΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑ ΚΕΙΜΕΝΙΚΟΙ ΤΥΠΟΙ Με ποιο τρόπο γλωσσικό και οπτικό κείμενο συνεργάζονται και συλλειτουργούν για να μεταδώσουν νοήματα; Τι είδους νοήαμτα είναι αυτά;

ΤΡΟΠΟΣ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΤΗΣ Αναπαραστατικής λειτουργίας ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ ΡΗΜΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ Δράστης - Υλική διαδικασία - Δέκτης Αυτός που ωφελείται από την πράξη Αυτός που αισθάνεται – Γνωστική διαδικασία - Φαινόμενο Αυτός που λέει κάτι – Λεκτική διαδικασία - Αυτό που κατατίθεται Συμμετέχων 1 - Συσχετιστική διαδικασία – Συμμετέχων 2

Η ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΠΡΟΤΑΣΗΣ Η σύνταξη – το ποιος παρουσιάζεται σε θέση υποκειμένου σε μια πρόταση – αναπαριστά την αιτιότητα ενός γεγονότος: Καθορίζει ποιος παρουσιάζεται ως υπεύθυνος ή δράστης για μια πράξη, δηλαδή ποιος κάνει τι σε ποιον.

Υποκείμενα/ΔΡΑΣΤΕΣ – ΑΠΟΔΕΚΤΕΣ ΔΡΑΣΗΣ Ποιος αναφέρεται ως υποκείμενο ή ως δράστης μιας πράξης; γενικευτικοί και ασαφείς όροι (ο άνθρωπος) συγκεκριμένα άτομα (ατομική ευθύνη) θεσμικά όργανα (συλλογική ευθύνη) έμφαση σε άψυχους δράστες

Κλίμακα αιτιότητας Λαμβάνοντας υπ’ όψιν τις συντακτικές επιλογές που χρησιμοποιούνται για τη δόμηση μιας πράξης, δηλαδή τη χρήση μεταβατικών/αμετάβατων ρημάτων, ενεργητικής-παθητικής σύνταξης, επιλογή ουσιαστικού-ρήματος και τις συνέπειες που αυτές οι επιλογές έχουν στο βαθμό με τον οποίο ενοχοποιείται ο δράστης για την πράξη του – δημιουργείται μια κλίμακα αιτιότητας.

Οι συντακτικές επιλογές έχουν τη δυνατότητα να δώσουν έμφαση ή να μετριάσουν το ρόλο του δράστη.

Κλίμακα αιτιότητας ΈΜΦΑΣΗ ΣΤΟ ΔΡΑΣΤΗ Η ρύπανση καταστρέφει το περιβάλλον ΜΕΤΡΙΑΣΜΟΣ ΤΟΥ ΔΡΑΣΤΗ Το περιβάλλον καταστρέφεται από τη ρύπανση ΑΠΑΛΟΙΦΗ ΤΟΥ ΔΡΑΣΤΗ Το περιβάλλον καταστρέφεται ΑΠΑΛΟΙΦΗ ΟΠΟΙΟΥΔΗΠΟΤΕ ΔΡΑΣΤΗ Το περιβάλλον πεθαίνει

Το κείμενο ως ιδεολογική δομή Τα κείμενα δεν είναι σύνολα προτάσεων χωρίς ιδεολογικό περιεχόμενο. Τα κείμενα μέσα από τις προτασιακές τους δομές κατασκευάζουν εκδοχές και θεωρήσεις του κόσμου που σχετίζονται με συγκεκριμένες κοινωνικές ομάδες και πολιτισμικές, κοινωνικές και πολιτικές θέσεις. Η γλώσσα, τα κείμενα κατασκευάζουν εκδοχές και θεωρήσεις του κόσμου που υπηρετούν/προβάλλουν τα συμφέροντα μιας ιδιαίτερης ομάδας ως προς την κοινωνική τάξη, το φύλο, τον πολιτισμό.

Παραδείγματα κειμένων

ΕΠΙΠΕΔΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ ΕΠΙΠΕΔΑ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΚΕΙΜΕΝΩΝ 1. ΚΕΙΜΕΝΟ ΚΑΙ ΠΛΑΙΣΙΟ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ (εντοπισμός συγκειμένου, πεδίου, τόνου, τρόπου, αποδέκτη, σκοπού) 2. ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΩΣ ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΚΑΙ ΝΟΗΜΑΤΙΚΗ ΔΟΜΗ (λεξιλογικές και γραμματικές επιλογές [αναπαραστατική λειτουργία], μηχανισμοί συνοχής και συνεκτικότητας κτλ.) 3. ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΠΡΑΞΗ (οι κειμενικές επιλογές ως μηχανισμοί δόμησης κοινωνικοπολιτισμικών ταυτοτήτων και σχέσεων εξουσίας) 4. ΤΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΩΣ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗΣ (αποτίμηση της αποτελεσματικότητας του κειμένου, αλλά και των κειμενικών πρακτικών των μαθητριών/μαθητών στο πλαίσιο του σχολικού εγγραμματισμού)

Κείμενα και κειμενικές κοινότητες Κεντρική είναι η προσέγγιση του κειμένου ως κοινωνικής δομής – ως δομής που ‘κατασκευάζει’ (μέσα από το λεξιλόγιο, την προτασιακή δομή, τα κειμενικά είδη) μια συγκεκριμένη αναπαράσταση του κόσμου. Οι άλλες διαστάσεις αποτελούν συστατικά που συνθέτουν την κεντρική αυτή διάσταση. Τα κείμενα δεν νοούνται αποπλαισιωμένα. Διαφορετικά κειμενικά είδη μπορεί να κυριαρχούν σε διαφορετικές κειμενικές κοινότητες (σχολική, ακαδημαϊκή κλπ.). Τα κείμενα και τα κειμενικά είδη αποτελούν το εργαλείο για τη διαπραγμάτευση σχέσεων, ταυτοτήτων και θεμάτων στο πλαίσιο της κειμενικής κοινότητας.

Αναστοχασμός πρακτικών Η καλλιέργεια της κριτικής επίγνωσης της γλώσσας οφείλει να στηρίζεται σε μια παιδαγωγική που επιδιώκει: τον επαναπροσδιορισμό των παραδοσιακών ρόλων του/της εκπαιδευτικού μέσα από τη συνδιαμόρφωση νοημάτων Να αναπτύσσει τον αναστοχασμό για το τι είδους κοινότητα τα υποκείμενα διαμορφώνουν μέσα από τις επιλογές των κειμένων, σε σχέση με τους Λόγους που η ίδια προωθεί, προβάλλει ή αμφισβητεί. Η σχολική κοινότητα στέκεται κριτικά απέναντι στα κείμενα που οι άλλες κοινότητες χρησιμοποιούν αλλά και στον τρόπο που μέσα από επιλογές κειμένων και κειμενικές πρακτικές αναδύεται η ίδια η κοινότητα το διάλογο των μελών των διαφόρων κοινοτήτων.Έννοιες, Λόγοι επαναδιατυπώνονται, αναπλαισιώνονται, αποκτούν ισχύ, επικυρώνονται ή τίθενται υπό αμφισβήτηση.

Η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ ΩΣ ΠΟΛΙΤΙΚΗ/ΙΔΕΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΛΟΓΗ Συνιστά η αναπαράσταση του κόσμου που προβάλλεται μέσα από τα συγκεκριμένα κείμενα την κυρίαρχη στην κοινωνία αναπαράσταση ή οικοδομείται ένας διάλογος μεταξύ των κειμένων από διάφορες κειμενικές κοινότητες;

ΟΙ ΘΕΜΑΤΙΚΕΣ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗΝ ΕΠΙΚ. – ΚΕΙΜΕΝΟΚΕΝΤΡΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Οι θεματικές ενότητες οργανώνονται στη βάση κειμενικών ειδών ή ακριβέστερα κειμενικών τύπων.

ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ Πώς αναπαριστά το θέμα της μόλυνσης του περιβάλλοντος το εν λόγω κείμενο (Νερό, νερό παντού; Μέσα από την ανάλυση της δομής της κάθε πρότασης – ποιος αναφέρεται ως δράστης - έμφαση δίδεται στο άτομο και στις δράσεις των ατόμων.

Ανάπτυξη ενότητας Ένα κείμενο μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως κείμενο εκκίνησης της ενότητας. Το κείμενο αυτό μπορεί να δώσει ένα πλαίσιο που μπορεί να διευρυνθεί ή να εμπλουτιστεί για την ανάπτυξη της ενότητας γύρω από το συγκεκριμένο θέμα. Ποια κείμενα θα επιλεγούν στη συνέχεια; Κείμενα που δίνουν έμφαση στον άνθρωπο γενικά και στις δράσεις του ενάντια στο περιβάλλον ή κείμενα που αναδεικνύουν άλλους φορείς και τη συμβολή τους στην καταστροφή του περιβάλλοντος; ΕΠΙΠΕΔΟ 2ο: Από πού θα επιλεγούν τα υπόλοιπα κείμενα; Από τα σχολικά κείμενα σε κείμενα που παράγονται από άλλες κειμενικές κοινότητες

Κριτήρια διαβάθμισης κειμένων Διαφέρουν τα κείμενα ως προς τον τρόπο με τον οποίο οι συγγραφείς αναπαριστούν ένα θέμα (ρήματα, δράστες, αποσιώπηση δραστών, ονοματοποιήσεις κλπ.) αξιολογούν τις πληροφορίες; Ως προς τον τρόπο θεματικής τους οργάνωσης;

Κριτήριο 1: Υφή της ενότητας Ο τρόπος με τον οποίο η σχολική κοινότητα διερευνά την κοινωνική πραγματικότητα μέσα από την επικέντρωση σε ένα θέμα. Ποια είναι τα πεδία δράσης που ενσωματώνει μια ενότητα; Από ποιες κοινότητες, πεδία δράσης προέρχονται τα κείμενα; Ποιες φωνές εισέρχονται στη σχολική τάξη και σε ποια έκταση; Απλή αναφορά ή εκτενής αναφορά και συζήτηση με άλλες οπτικές;

Θεματικές Ενότητες Μονοφωνικές Μέτρια Μέγιστα Πολυφωνικές

Τα κείμενα εκφράζουν το διάλογο (συγκρούσεις, συμφωνίες, αντιπαραθέσεις) των ατόμων ως κοινωνικών υποκειμένων – δηλαδή ατόμων που κινούνται στο πλαίσιο μιας κειμενικής κοινότητας και επικοινωνούν με άλλες κειμενικές κοινότητες.

Τάξη ΣΤ Κλιματική Αλλαγή <φαινόμενο> Κλιματική Αλλαγή <φαινόμενο> Σύνοδος Κοπεγχάγης <γεγονός> επιστήμονες Συνεντεύξεις έντυπα άρθρα Προφορική αλληλεπίδραση πολιτικοί Έντυπος λόγος Πολίτες χωρίς θεσμικό ρόλο αγρότισσα ΜΜΕ Τύπος Τηλεόραση

Η ιδεολογική διάσταση μιας θεματικής ενότητας Πώς η συγκεκριμένη σχολική τάξη συνομιλεί με την κοινωνία; Προβάλλει μια συγκεκριμένη και ομοιογενή εικόνα της κοινωνίας – κάποιες ομοιόμορφες θέσεις ή αναδεικνύει το διάλογο, τη διαφοροποίηση, τη δυναμική εξέλιξη και διαμόρφωση των πραγμάτων; Ποιες κοινωνικές ομάδες αναδεικνύει η τάξη και ποιες δεν αναγνωρίζει; Τι έκταση και έμφαση δίνει σε κάθε φωνή; Με ένα κείμενο ή περισσότερα του ενός κείμενα; Πώς αντιπροσωπεύονται τα άτομα, οι επιστήμονες έναντι των θεσμικών φορέων;

Με τον τρόπο αυτό μπορούμε να δούμε πώς προστίθενται κείμενα και τι είδους κείμενα μπορούν να προστεθούν. Η ενότητα που αναπτύσσεται διαφοροποιείται σε μονοφωνική και πολυφωνική.

Κριτήριο 2ο: Το είδος του διαλόγου μεταξύ των κειμένων Υπάρχει διάλογος μεταξύ των κειμένων στην ίδια κειμενική κοινότητα; Υπάρχει διάλογος μεταξύ κειμένων από διαφορετικές κειμενικές κοινότητες;

Από τη μια κειμενική κοινότητα στην άλλη Πώς αλλάζει το λεξιλόγιο; (εκλαϊκευμένο – επιστημονικό) Πώς αλλάζει η γραμματική – η δομή της πρότασης, η στάση του/της συγγραφέα απέναντι στις πληροφορίες; Πώς αλλάζουν τα επιχειρήματα που διατυπώνονται;