«Σχέσεις συγγένειας και σχέσεις των φύλων στον ελληνικό κινηματογράφο ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΣΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΦΥλο και ΝΕα Εκπαιδευτικά και Εργασιακά Περιβάλλοντα στην ΚοινωνΙα της ΠληροφορΙας «Σχέσεις συγγένειας και σχέσεις των φύλων στον ελληνικό κινηματογράφο των δεκαετιών 50-60» Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία της Ευαγγελίας Κροκίδη Ρόδος, Οκτώβριος 2009  

Στόχοι της εργασίας Η διερεύνηση των σχέσεων συγγένειας και της έμφυλης διάστασής τους όπως αυτές προκύπτουν από τις ταινίες του ελληνικού κινηματογράφου των δεκαετιών 50-60. Η ανάλυση των αναπαραστάσεων που συνδέονται με τα φύλα στις συγκεκριμένες ταινίες, οι οποίες αντανακλούν την κοινωνική αντίληψη για τους ρόλους των κοινωνικών φύλων των παραπάνω δεκαετιών και επίσης, η ανατροφοδότηση τους μέσα από ένα δημοφιλές μέσο επικοινωνίας όπως είναι ο κινηματογράφος. Η διερεύνηση των σχέσεων εξουσίας και υποταγής, δύναμης και συμμόρφωσης μεταξύ ανδρών και γυναικών στο συγκεκριμένο κοινωνικό και πολιτισμικό περιβάλλον καθώς και η εμπλοκή στα παραπάνω ταξικών στοιχείων και οικονομικών διαρθρώσεων.

Κινηματογράφος: Γενικά στοιχεία Δημιουργήθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα από τους αδελφούς Lumiere Ο κινηματογράφος αποτελεί την μια και μοναδική τέχνη που γέννησε ο καπιταλισμός και για το λόγο αυτό μπορεί να δέχεται πολλές επιρροές Η τέχνη του κινηματογράφου έφτιαξε τους δικούς της νόμους και την δική της γλώσσα Ο κινηματογράφος είναι μια δομημένη κατασκευή, ακόμη και αν δίνει την εντύπωση του αληθινού Οι επιρροές που δέχεται ο κινηματογράφος ως πολιτιστικό προϊόν, επηρεάζονται και οι ίδιες από την πολιτιστική κατάσταση που επικρατεί στην κοινωνία στην συγκεκριμένη στιγμή της κινηματογραφικής παραγωγής

Θεωρίες του κινηματογράφου Μέσα από τις θεωρίες που δημιουργήθηκαν, φτιάχτηκαν οι δομές και οι λειτουργίες του νέου αυτού προϊόντος-τέχνη Ο όρος κινηματογραφική θεωρία δηλώνει περισσότερο την γενική μελέτη της φύσης του κινηματογράφου και εξάγεται αφαιρετικά από την πρακτική της κινηματογραφικής κριτικής Θεσμοί, ιδέες, άλλες πρακτικές και πειθαρχίες, και άλλα γνωστικά αντικείμενα μπορεί να αλληλεπιδράσουν με την κινηματογραφική παραγωγή οδηγώντας σε θεωρητικά συμπεράσματα απαντώντας σε συγκεκριμένα ερωτήματα που αφορούν σε αυτά

Κινηματογράφος και γυναίκες Οι γυναίκες ποτέ δεν αποτελούσαν δημιουργούς της τέχνης αλλά σχεδόν πάντα δημιουργήματα Τα τελευταία χρόνια οι γυναίκες άρχισαν να εμφανίζονται ως δημιουργοί και πολύ σπανιότερα έφτιαξαν οι ίδιες τις δικές τους θεωρίες μέσα από τις ταινίες τους. Οι γυναίκες γίνονται ταυτόχρονα και υποκείμενο και αντικείμενο, και στις ταινίες των σύγχρονων γυναικών παραγωγών ταινιών, τονίζοντας στρατηγικές για την δημιουργία φεμινιστικών ταινιών, εντάσσοντας σε αυτές Χολιγουντιανές μηχανισμούς απόλαυσης.

Φεμινιστική θεωρία κινηματογράφου Ο φεμινισμός είναι ένα κοινωνικό κίνημα το οποίο είχε μεγάλη επίδραση και στην θεωρία του κινηματογράφου αλλά και στην κριτική που αναπτύχθηκε γι αυτόν ως τέχνη Οι φεμινίστριες κριτικοί, προσπάθησαν να κατανοήσουν την δύναμη της πατριαρχικής εικόνας με την βοήθεια των δομημένων θεωρητικά πλαισίων όπως οι σημειωτικές και οι ψυχαναλυτικές θεωρίες. Πιο πρόσφατα, έγινε μια κίνηση μακριά από την διττή κατανόηση των σεξιστικών μόνο διαφορών, στις πολλαπλές ταυτότητες, προοπτικές και πιθανά θεάματα (εθνότητες, την αρρενωπότητα και τις υβριδικές σεξουαλικότητες).

Η φεμινιστική θεωρία κινηματογράφου είναι εκείνη η θεωρία που προέκυψε από τις μελέτες των φεμινιστριών, από πολιτική αλλά και από κριτική άποψη. Οι φεμινίστριες προχώρησαν σε αναλύσεις για το κινηματογράφο, τα στοιχεία από τα οποία αυτός αποτελείται αλλά και τοποθετήθηκαν θεωρητικά στον τρόπο με τον οποίο κατασκευάζονται οι ταινίες

Στοιχεία της φεμινιστικής θεωρίας κινηματογράφου Η Laura Mulvey χρησιμοποιεί την ψυχανάλυση για την κατανόηση του κινηματογράφου στο Χόλυγουντ H Tereza de Lauretis πιστεύει ότι ο φεμιν. κινημ. θα πρέπει να προσδιορίζει «όλα τα σημεία της ταυτότητας(με το χαρακτήρα, την εικόνα, την κάμερα) του θηλυκού, της θηλυκότητας και του φεμινισμού» Η Kaplan θεωρεί ότι ο θεατής ως άτομο δεν μπορεί παρά να δομηθεί ως θεατής από τους μηχανισμούς που περιέχει η παραγωγή του θεάματος Σύμφωνα με την Williams, τα πολιτιστικά προϊόντα που απευθύνονται στις γυναίκες παράγονται σύμφωνα με τις πατριαρχικές δομές με τις οποίες μεγαλώνουν και αποκτούν την έμφυλη ταυτότητα τους οι γυναίκες Η Riviere σημείωσε ότι οι γυναίκες που βρίσκονται σε θέσεις εξουσίας, που θεωρούνται “ανδρικές” βάζουν μια μάσκα που λειτουργεί ως αποζημίωση για την ανδρική θέση που κατέχουν

Ο κινηματογράφος στην Ελλάδα Ο κινηματογράφος έφθασε στην Ελλάδα, το 1898, την άνοιξη, με την πρώτη προβολή να πραγματοποιείται στην Αθήνα, παράλληλα με τον καραγκιόζη, το κωμειδύλλιο και το βαριετέ. Η αστική ανάπτυξη, η μετανάστευση, ο εμφύλιος είναι μερικοί από τους παράγοντες που επηρέασαν την παραγωγή του ελληνικού κινηματογράφου Η δεκαετία του 50 έχει να δείξει και πολλές σημαντικά ποιοτικές ταινίες, οι οποίες έχουν και θεατρικές καταβολές, αλλά και την κυριαρχία των ηθοποιών με έντονα στοιχεία συλλογικής λαϊκής μνήμης

Ελληνίδες γυναίκες δημιουργοί του κινηματογράφου Ελληνίδες γυναίκες δημιουργοί του κινηματογράφου Η πρώτη Ελληνίδα σκηνοθέτης ήταν η Μαρία Πλυτά Επόμενες είναι η η Λίλα Κουρκουλάκου και η Μίκα Ζαχαροπούλου Σημαντικές παρουσίες: Τώνια Μαρκετάκη, Φρίντα Λιάππα, Λουκία Ρικάκη, η Ρέινα Εσκενάζυ , η Όλγα Μαλέα, η Κατερίνα Θωμαδάκη και η Μαρία Κλωνάρη

Μεθοδολογία έρευνας Ποιοτική μέθοδος: Ανάλυση περιεχομένου υπό την οπτική του φύλου Μονάδα καταγραφής: Πέντε ελληνικές ταινίες, κωμωδίες, των δεκαετιών 50-60, ιδιαίτερα δημοφιλείς Κατηγορίες προς ανάλυση: Α) Οικογένεια, μορφή της και σχέσεις μέσα σε αυτήν Β) Σχέσεις εξουσίας/κυριαρχίας-υποταγής και Φύλο Γ) Κοινωνικός περίγυρος, οικονομική κατάσταση και φύλο Δ) Αναπαραστάσεις, ρόλοι και μεταφορές του φύλου.

Ερευνητικά ερωτήματα Ποια είναι η δομή και ο ρόλος της οικογένειας; Ποιες είναι οι σχέσεις που αναπτύσσονται και πως αυτές διαμορφώνονται; Ποια είναι η θέση των γυναικών; Πως διαμορφώνονται οι σχέσεις και οι ρόλοι μέσα στην οικογένεια; Πως αυτές επηρεάζονται από το ταξικό, οικονομικό και κοινωνικό περιβάλλον; Πως ασκείται η εξουσία μέσα σε αυτές τις σχέσεις και από ποιους; Γιατί;

Δείγμα-υλικό προς ανάλυση «Παπατρέχας» «ο Ατσίδας» «Μια τρελλή τρελλή σαραντάρα» «Δεσποινίς διευθυντής» «Η δε γυνή να φοβείται το γάμο» Οι ταινίες αυτές αποτελούν χαρακτηριστικά δείγματα ελληνικών ταινιών που παρουσιάζουν στοιχεία σχετικά με τα φύλα, και αξίζει να γίνει μια περαιτέρω ανάλυση του περιεχομένου τους. Για να γίνει η συγκεκριμένη ανάλυση περιεχομένου έπρεπε να καταγραφούν τα σενάρια, να μελετηθούν διεξοδικά οι ταινίες ως προς όλα τα στοιχεία τους και να γίνει η λεπτομερής ανάλυση των κατηγοριών που είναι απαραίτητες να μελετηθούν.

Υποθέσεις προς έρευνα Η1. Η οικογένεια και η πατριαρχική δομή της που συνήθως κυριαρχεί παίζει σημαντικό ρόλο στις σχέσεις μέσα σε αυτή αλλά και στην θέση των γυναικών σε αυτήν. Η2. Οι γυναίκες είναι συνήθως νοικοκυρές, σύζυγοι, και μητέρες χωρίς να έχουν σημαντικό ρόλο στις αποφάσεις που λαμβάνονται στην οικογένεια. Η3. Ακόμη και όταν φαίνεται ότι οι γυναίκες είναι οι πρωταγωνίστριες , και είναι χειραφετημένες , εργαζόμενες και με καριέρα, οι ζωές τους οφείλουν να περιστρέφονται γύρω από έναν άνδρα ο οποίος και παίζει το ρόλο του προστάτη, αφέντη. Η4. Το κοινωνικό περιβάλλον, το οικονομικά ισχυρό αλλά και το ταξικά υψηλό δεν αποτελούν προϋπόθεση για την χειραφέτηση και ανεξαρτησία των γυναικών. Η5. Και οι άνδρες αντιμετωπίζουν προβλήματα στις αποφάσεις τους για την ζωή τους εξαιτίας του ρόλου του οποίου έχουν λόγο της πατριαρχικής δομής της οικογένειας. Η6. Οι γυναίκες έχουν την μοναδική και αποκλειστική ευθύνη στο σπίτι και στην φροντίδα της οικογένειας. Παράλληλα ασχολούνται με τη μόδα, τα χαρτιά, την κοινωνική κριτική(κουτσομπολιό), και την εμφάνιση τους γενικότερα.

Η7. Οι γυναίκες δεν χρειάζεται να έχουν μεγάλη μόρφωση ως συνέπεια τους φύλου τους και του ρόλου που αναλαμβάνουν στην ζωή τους, και που συνήθως είναι εκείνος της συζύγου και της μητέρας. Η8. Οι άνδρες αναπαρίστανται περισσότερο σε ρόλους εξουσίας/ κυριαρχίας στο φύλο απ’ ότι οι γυναίκες. Η9. Οι γυναίκες αναπαρίστανται περισσότερο σε ρόλους υποταγής στο φύλο, απ’ ότι οι άνδρες. Η10. Οι γυναίκες αναπαρίστανται ως παντρεμένες συχνότερα απ’ ότι οι άνδρες. Όταν αυτές δεν είναι , ο γάμος είναι ο βασικός τους στόχος. Αντίθετα για τους άνδρες ο γάμος είναι σκλαβιά, και ο τρόπος των γυναικών για να τους καταπιέσουν και να τους κυριαρχήσουν. Η11. Οι άνδρες αναπαρίστανται να έχουν περισσότερες ερωτικές σχέσεις απ’ ότι οι γυναίκες και αυτό να θεωρείται ως άκρως φυσικό σε αντίθεση με τις γυναίκες. Η12. Οι γυναίκες αναπαρίστανται παραδοσιακά, να εκτελούν τις οικιακές εργασίες περισσότερο απ’ ότι οι άντρες. Η13. Η κυριαρχούσα ιδεολογία, παράγεται/ αναπαράγεται μέσα από τον πατριαρχικό ανδρικό λόγο H14. Η προίκα και η τιμή των γυναικών είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για το γάμο.

Αποτελέσματα Οι υποθέσεις που τέθηκαν ως ερευνητικά ερωτήματα αφού ελέγχτηκαν επιβεβαιώθηκαν πλήρως.

Συζήτηση Είναι φανερό, ότι οι παλιές αγαπημένες σε όλους και όλες, ασπρόμαυρες ελληνικές ταινίες έχουν δημιουργήσει καθεστώς αναπαραγωγής στερεότυπων έμφυλων καταστάσεων. Οι ελληνικές ταινίες αναπαράγουν τα πρότυπα, τις έμφυλες στάσεις και συμπεριφορές Η καταγραφή, η αναγνώριση και η ανάλυση των επιμέρους στοιχείων που δημιουργούν ένα πολιτιστικό προϊόν, μπορεί να βοηθήσουν στην αναπαραγωγή νέων δομών, θετικότερων και ουσιαστικότερων για την αλλαγή στάσεων και συμπεριφορών στα φύλα που είναι και το ζητούμενο στην σύγχρονη κοινωνία

Σας ευχαριστώ!