Σύγχρονες τάσεις στην εκπαίδευση των ατόμων με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες. Ζωγόπουλος Άνθης Δάσκαλος Ειδικής Αγωγής-Δ/ντής του 18ου Δημ.Σχ.Πατρών ,Msc, Οργάνωση-Διοίκηση Σχολ. Μονάδων Γενικής κ Ειδικής Αγωγής

2ο ΦΕΣΤΙΒΑΛ «ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ ΚΑΙ ΑΝΑΠΗΡΙΑ» 2ο ΦΕΣΤΙΒΑΛ «ΝΤΟΚΙΜΑΝΤΕΡ ΚΑΙ ΑΝΑΠΗΡΙΑ» «Δεν είμαστε τα παιδιά ενός κατώτερου Θεού, αλλά ζητάμε τα δικαιώματα που έχουν όλοι οι συνομήλικοί μας» (Κισάν Σρικάντ – Κώστας Δανόπουλος) « Αν πέσω, έχω τη δύναμη να σηκωθώ. Αν με κοροϊδέψουν, δεν θα κλάψω. Θέλω να κάνω φίλους. Αφήστε με να είμαι εγώ υπεύθυνος για τον εαυτό μου».! ( Κώστας Δανόπουλος, 2008) «Θέλω να πάω σε ένα κανονικό σχολείο, όχι σε ίδρυμα για ανάπηρα παιδιά. Γι’ αυτό έπαιξα σε αυτή την ταινία. Για να μάθουν αυτοί που πρέπει πως κι εγώ, με τη σωματική αναπηρία μου, έχω δικαιώματα στη ζωή» (Κώστας Δανόπουλος , μαθητής της Β΄ Γυμνασίου με κινητικά προβλήματα, πρωταγωνιστής στο ντοκιμαντέρ «Άκουσέ με»)

Εισαγωγή Στην ειδική αγωγή διάφοροι επιστήμονες από το 1960 άρχισαν να αμφισβητούν την ύπαρξη της ξεχωριστής εκπαίδευσης ,αρχικά για τα παιδιά με νοητική καθυστέρηση (Dunn, 1968). Έτσι δημιουργήθηκε ένα νέο ρεύμα υπέρ της ένταξης των μαθητών με ειδικές ανάγκες στα σχολεία της γενικής εκπαίδευσης. Όσοι αναφέρονται στο θέμα της ένταξης συνηθίζουν να διαχωρίζουν εννοιολογικά και χρονικά τους όρους ένταξη και ενσωμάτωση.

Εννοιολογική Προσέγγιση Στο χώρο της εκπαίδευσης η ένταξη εννοιολογείται ως η εγγραφή και κανονική φοίτηση των παιδιών με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες μέσα στις τάξεις του συνηθισμένου γενικού σχολείου. Η ενσωμάτωση ορίζεται ως η πλήρης εκπαιδευτική και κοινωνική ένταξη των παιδιών με ειδικές ανάγκες μέσα σε μια συνηθισμένη τάξη των συνομηλίκων τους (Κόμπος, 1990).

Ένταξη-Ενσωμάτωση Σύμφωνα με τους Kirk ,Gallagher και Anastasiow (1993), (παρ. στη Λαμπροπούλου,1998,σ.151 ), «ενσωμάτωση» είναι η διαδικασία συνύπαρξης παιδιών με και χωρίς ειδικές ανάγκες σε περιβάλλον εκπαίδευσης . Άλλοι ειδικοί ορίζουν την ενσωμάτωση ως εκπαιδευτική και κοινωνική ένταξη παιδιών με ειδικές ανάγκες σε κοινά εκπαιδευτικά πλαίσια μαζί με το γενικό πληθυσμό των συμμαθητών τους , στη βάση μιας καλά σχεδιασμένης και προγραμματισμένης παρέμβασης (Kaoufman ,Gottlied ,Agard and Kukic, 1975,ό.π.) Ο όρος «ένταξη» αναφέρεται συνήθως στην τοποθέτηση και την αυξανόμενη συμμετοχή των μαθητών με ειδικές ανάγκες στη γενική εκπαιδευτική διαδικασία (Cole, 1989 παρ. στο Λαμπροπούλου,1998).

Συνεκπαίδευση – Κοινωνική Συμμετοχή – Σεβασμός στη Διαφορετικότητα Συνεκπαίδευση – Κοινωνική Συμμετοχή – Σεβασμός στη Διαφορετικότητα Από το 1990 έως σήμερα η Ειδική Αγωγή μπαίνει σε μια καινούργια εποχή έντονων διεκδικήσεων για ριζοσπαστικές αλλαγές , τόσο στην εκπαίδευση όσο και στην κοινωνία. Το βάρος μετακινήθηκε από την αντίληψη της ανεπάρκειας του μαθητή στην ανικανότητα του σχολείου να ανταποκριθεί στις διαφορετικές ανάγκες του μαθητικού πληθυσμού: οι μαθητές αποτυγχάνουν επειδή τα αναλυτικά προγράμματα δεν πληρούν τις προϋποθέσεις για να τους ενσωματώσουν (Ζώνιου-Σιδέρη , 2004). Η ειδική εκπαίδευση ως ξεχωριστή δομή του εκπαιδευτικού συστήματος θα πρέπει να καταργηθεί και όλα τα παιδιά με ειδικές ανάγκες θα πρέπει να διδάσκονται στη γενική εκπαίδευση (Stainback ,1990, Fuchs ,1994).

Ένταξη και συνεκπαίδευση (inclusive education) O όρος «inclusive» εκπαίδευση ,που έρχεται να αντικαταστήσει τον όρο «ένταξη» . Ο όρος αυτός μπορεί να αποδοθεί ως : «η εκπαίδευση που συμπεριλαμβάνει όλους , που λαμβάνει υπόψη τις ανάγκες και τη διαφορετικότητα όλων». Το επίθετο «inclusive» προέρχεται από το λατινικό «includere» που σημαίνει «συμπεριλαμβάνω». Ο όρος θα μπορούσε να αποδοθεί συνοπτικά ως «συμπεριληπτική εκπαίδευση» ή ως «εκπαίδευση του μη αποκλεισμού» (Ζώνιου-Σιδέρη ,2008).

Διαφορές ένταξης - συνεκπαίδευσης Διαφορές ένταξης - συνεκπαίδευσης Είναι αποτέλεσμα της προσπάθειας των επιστημόνων να διευρύνουν τον όρο «ένταξη» , ο οποίος δεν αποτελεί πια τον στόχο, αλλά το μέσο για την αλλαγή των κοινωνικών δεδομένων. «H ένταξη δεν αποτελεί αυτοσκοπό, αλλά το μέσο για να επιτευχθεί ο στόχος , για μια «κοινωνία ένταξης»(Len Barton ,2008).

Διαφορές ένταξης - συνεκπαίδευσης Διαφορές ένταξης - συνεκπαίδευσης Πολλοί συγγραφείς όπως οι Ainscow(1997), Lindsay(1997),Wedel(1995) ,Florian(1997) κ.άλ. διατυπώνουν συγκλίνουσες απόψεις ως προς τις διαφορές ανάμεσα στην «ένταξη» και την συνεκπαίδευση (inclusive education). Υποστηρίζουν ότι η ένταξη εφαρμόστηκε ως πρακτική , με απουσία θεωρητικού και ιδεολογικού πλαισίου. Η επιχειρούμενη ένταξη παιδιών με ειδικές ανάγκες στα σχολεία έθετε ως προϋπόθεση την προσπάθεια , εκ μέρους των παιδιών , των υποστηρικτών υπηρεσιών και των εκπαιδευτικών , συμπόρευσης με το υπάρχον αναλυτικό πρόγραμμα .

Στόχοι συνεκπαίδευσης Στόχοι συνεκπαίδευσης Η συνεκπαίδευση (inclusive education), έχει τους παρακάτω στόχους: Έχει ως στόχο την αλλαγή των δεδομένων δομών . Την μετάβαση από ένα μοντέλο κοινωνικής πρόνοιας σε ένα μοντέλο ίσων ευκαιριών . Την άρση των προκαταλήψεων . Την αποδοχή της διαφορετικότητας . Την ριζοσπαστική εκπαιδευτική μεταρρύθμιση . Τον σχεδιασμό νέων αναλυτικών προγραμμάτων . Την εκπαίδευση των εκπαιδευτικών

Ερμηνεία- χρήση στο ελληνικό εκπ/κό σύστημα Οι όροι ενσωμάτωση και ένταξη χρησιμοποιούνται συχνά ως ταυτόσημοι στον ελληνικό χώρο . Ορισμένοι όμως υποστηρίζουν ότι η ένταξη δεν σημαίνει ενσωμάτωση και ότι η τελευταία είναι το επιτυχημένο αποτέλεσμα της ένταξης που οδηγεί στην πλήρη κοινωνικοποίηση του παιδιού (Χρηστάκης 1991, Τσιναρέλης & Δελασσόυδας ,2005). Ανεξάρτητα από την αφετηρία και την πρόθεση , η εννοιολογική διαφοροποίηση των όρων της ένταξης και ενσωμάτωσης φαινομενικά είναι δυσδιάκριτη , διότι φαίνεται ότι η ένταξη ανήκει σε ένα στάδιο προγενέστερο , χρονικά , από εκείνο της ενσωμάτωσης , η οποία κινείται σε ένα μάλλον καταληκτικό στάδιο (ό.π.)

Οι χρήση των όρων ως προς τη χώρα αναφοράς Οι χρήση των όρων ως προς τη χώρα αναφοράς Ο όρος «ενσωμάτωση» (mainstreaming) χρησιμοποιείται κυρίως στις Η.Π.Α. , (Ν. 94/142 του 1975 περί Ειδικής Αγωγής) , έχοντας ως πρότυπο το Σκανδιναβικό μοντέλο του ελάχιστα περιοριστικού περιβάλλοντος «ομαλοποίησης» (normalization) , οδήγησε στην ένταξη όσο το δυνατόν περισσότερων παιδιών σε «κανονικό» σχολικό περιβάλλον μαζί με τους συνομηλίκους τους(Τζουριάδου,2000). Στην Ευρώπη και ειδικά στο Ηνωμένο Βασίλειο επικράτησε ο όρος ένταξη (integration) (Warnock Report, 1978). Οι όροι αυτοί έχουν γίνει αντικείμενο πολλών συζητήσεων από τους ειδικούς και έχουν ερμηνευτεί με πολλούς τρόπους.

Μοντέλα υλοποίησης της Ενσωμάτωσης (1) Μοντέλα υλοποίησης της Ενσωμάτωσης (1) Με βάση τις στρατηγικές που ακολούθησαν μπορούμε να διακρίνουμε τέσσερα μοντέλα υλοποίησης της ενσωμάτωσης : Το πρώτο , το οποίο βασίζεται στο αμερικανικό πρότυπο είναι το κατηγορικό , όπου η εκπαίδευση και η ενσωμάτωση εξαρτώνται από το είδος των προβλημάτων των παιδιών. Πρόκειται για ένα συντηρητικό μοντέλο το οποίο ακολουθείται με διάφορες παραλλαγές , σε χώρες όπως Γερμανία, Γαλλία ,Ολλανδία .

Μοντέλα υλοποίησης της Ενσωμάτωσης (2) Μοντέλα υλοποίησης της Ενσωμάτωσης (2) Το δεύτερο είναι το μοντέλο Ειδικών Εκπαιδευτικών Αναγκών , όπου τα παιδιά εντάσσονται στην Ειδική Αγωγή και στη διαδικασία ενσωμάτωσης με κριτήριο τις παιδαγωγικές τους ανάγκες και όχι το είδος του προβλήματος . Το μοντέλο αυτό προέρχεται από τη Βρετανία και ακολουθείται στην Ουαλία , Ιρλανδία.

Μοντέλα υλοποίησης της Ενσωμάτωσης (3) Μοντέλα υλοποίησης της Ενσωμάτωσης (3) Το τρίτο είναι το μοντέλο της εξωτερικής στήριξης , όπου τα παιδιά δέχονται ειδική βοήθεια έξω από το σχολείο για να μπορέσουν να ενταχθούν, Όσο το δυνατόν περισσότερο ισότιμα ,στη διαδικασία της ενσωμάτωσης. Το μοντέλο αυτό επικρατεί κυρίως στο Βέλγιο και στην Ελβετία .

Μοντέλα υλοποίησης της Ενσωμάτωσης (4) Μοντέλα υλοποίησης της Ενσωμάτωσης (4) Το τέταρτο μοντέλο ενσωμάτωσης που εφαρμόστηκε είναι εκείνο που ακολουθεί τη φιλοσοφία της ενσωμάτωσης για όλους , χωρίς περιορισμούς . Το συγκεκριμένο μοντέλο απαιτεί αλλαγές στο «κανονικό» εκπαιδευτικό σύστημα , ώστε να μπορεί να δέχεται κάθε μαθητή ανεξάρτητα από τις ιδιαιτερότητές του . Το μοντέλο αυτό επικρατεί σήμερα στις Σκανδιναβικές χώρες και στην Ιταλία (Τζουριάδου, 2000).

Μορφές Ενσωμάτωσης (1) Η ενσωμάτωση μπορεί να λάβει ποικίλες μορφές, από τις οποίες οι πιο σημαντικές είναι : Η χωροταξική ή τοπική ενσωμάτωση που αφορά κυρίως παιδιά με σοβαρή νοητική υστέρηση , τα οποία βρίσκονται απλώς στον ίδιο χώρο με τα άλλα παιδιά , αλλά δεν μπορούν να συμμετάσχουν σε καμία σχολική εκδήλωση .

Μορφές Ενσωμάτωσης (2) Η κοινωνική ενσωμάτωση που ενδείκνυται για παιδιά τα οποία δεν είναι μεν ικανά να παρακολουθήσουν το εκπαιδευτικό πρόγραμμα , συμμετέχουν όμως στις διάφορες δραστηριότητες του σχολείου . Η λειτουργική / εκπαιδευτική ή διδακτική ενσωμάτωση κατά την οποία το παιδί εκπαιδεύεται μέσα στη συνηθισμένη τάξη , συμμετέχοντας στην ίδια διδακτική διαδικασία με τους υπόλοιπους μαθητές της τάξης και λαμβάνει μέρος σε όλες τις δραστηριότητες του σχολείου .

Η Αρχή της Ενσωμάτωσης ως βάση της εκπαιδευτικής πολιτικής. Η Αρχή της Ενσωμάτωσης ως βάση της εκπαιδευτικής πολιτικής. Η εκπαίδευση που στηρίζεται στην αρχή της ενσωμάτωσης καθώς και η βασισμένη στην κοινότητα αποκατάσταση, Σύμφωνα με τη Διακήρυξη της Σαλαμάνκα, αντιπροσωπεύουν συμπληρωματικές και αλληλοϋποστηρικτικές προσεγγίσεις στην εξυπηρέτηση των ατόμων με ειδικές ανάγκες .

Εκπαίδευση –για – Όλους Βασίζονται στις αρχές της εκπαίδευσης που ανταποκρίνεται στις ανάγκες και τα δικαιώματα όλων των παιδιών, της ενσωμάτωσης και της συμμετοχής και εκπροσωπούν καλά δοκιμασμένες και οικονομικά αποδοτικές προσεγγίσεις, Για να προάγουν την ισότητα ευκαιριών στα άτομα με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες (Ε.Ε.Α.) σαν μέρος μιας εθνικής στρατηγικής που στοχεύει στην κατάκτηση Εκπαίδευση –για – Όλους (UNESCO,1994).

Μορφές Ενσωμάτωσης (3) Σε όλα σχεδόν τα εκπαιδευτικά συστήματα της Ευρώπης, η σχολική ενσωμάτωση σημαίνει τη λειτουργική/εκπαιδευτική ή τουλάχιστον, την κοινωνική. Όταν δεν είναι εφικτή η λειτουργική ή κοινωνική ενσωμάτωση , δεν προτιμάται αυτοτελώς η τοπική , οπότε εξετάζεται η φοίτηση σε σχολικές μονάδες ειδικής αγωγής (Σ.Μ.Ε.Α.) (Πολυχρονοπούλου-Ζαχαρόγεωργα, 1999).

Κοινωνικές αντιλήψεις (1) Κοινωνικές αντιλήψεις (1) Κατά τον αιώνα που πέρασε, σημειώθηκαν πάρα πολλές αλλαγές στις κοινωνικές αντιλήψεις για τους ανθρώπους με ειδικές ανάγκες και την εκπαίδευσή τους . Από την πλήρη απόρριψη και την φιλανθρωπική απομόνωση και εκπαίδευση των μαθητών με ειδικές ανάγκες σε ιδρύματα και άσυλα , φτάσαμε στη σημερινή πραγματικότητα της αναγνώρισης και του σεβασμού της διαφορετικότητας , της συνεκπαίδευσης όλων των μαθητών στην ίδια τάξη ανεξάρτητα από ιδιαιτερότητες και των διεκδικήσεων των ανθρώπων με ειδικές ανάγκες για κοινωνική συμμετοχή.

Κοινωνικές αντιλήψεις (2) Κοινωνικές αντιλήψεις (2) Παράλληλα υπήρξε σημαντική η συμβολή του Kurt Lewin, που μετέφερε το κέντρο βάρους του προβλήματος από το ίδιο το «πάσχον άτομο» στην έλλειψη του κοινωνικού και επιστημονικού προσδιορισμού , για το τι δημιουργεί τελικά και αναπαράγει τις στερεοτυπίες, Τόσο στα ίδια τα μειονεκτούντα άτομα , όσο και στην κοινωνική ιδεολογία , θεωρώντας ως μεγαλύτερο πρόβλημα την έλλειψη κινήτρων (Αλατόπουλος &Τσάκαλος, 2000) .

Αποϊδρυματοποίηση των Α.μ.Ε.Α. Αποϊδρυματοποίηση των Α.μ.Ε.Α. Η αρχή της ομαλοποίησης , τόσο με την έννοια της αποϊδρυματοποίησης των Α.μ.Ε.Α. και της πλήρους ένταξής τους στην κοινωνία και την παραγωγική ζωή, Όσο και με την έννοια της σχολικής ενσωμάτωσης , ξεκινάει από το κοινωνικό κίνημα, που αποβλέπει στη διασφάλιση της αξιοπρέπειας και των βασικών ανθρώπινων δικαιωμάτων (Δελλασούδας ,2005).

Στάδια αλλαγών με βάση τις κοινωνικές αντιλήψεις Στάδια αλλαγών με βάση τις κοινωνικές αντιλήψεις Η ιστορία της εκπαίδευσης των ανθρώπων με ειδικές ανάγκες έχει περάσει διάφορα στάδια αλλαγών με βάση τις κοινωνικές αντιλήψεις κάθε εποχής . Τα πιο διακριτά στάδια θα μπορούσαν να συνοψισθούν σε τρία : α) το στάδιο της απόρριψης και της κακομεταχείρισης , β) το στάδιο του οίκτου , της περίθαλψης , της προστασίας και της ξεχωριστής εκπαίδευσης και γ) το σημερινό στάδιο της διεκδίκησης ίσων ευκαιριών εκπαίδευσης , συνεκπαίδευσης και ισότιμης συμμετοχής των ανθρώπων με ειδικές ανάγκες στην κοινωνία (Λαμπροπούλου & Παντελιάδου ,2000). .

Εκπαιδευτική Πολιτική σε θέματα Ένταξης (1) Εκπαιδευτική Πολιτική σε θέματα Ένταξης (1) Καλούνται οι κυβερνήσεις των χωρών να μελετήσουν τις ακόλουθες ενέργειες που αφορούν την πολιτική και την οργάνωση των εκπαιδευτικών τους συστημάτων: Η νομοθεσία πρέπει να αναγνωρίζει την αρχή των ίσων ευκαιριών για παιδιά, νέους και ενήλικες με αναπηρίες στην πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση, με ρυθμίσεις που διαπνέονται από την αρχή της ένταξης. Συμπληρωματικά μέτρα πρέπει να υιοθετηθούν στους τομείς υγείας ,κοινωνικής πρόνοιας , επαγγελματικής κατάρτισης και αποκατάστασης , ώστε να στηρίξουν αποτελεσματικά την εκπαιδευτική νομοθεσία.

Εκπαιδευτική Πολιτική σε θέματα Ένταξης (2) Εκπαιδευτική Πολιτική σε θέματα Ένταξης (2) Η εκπαιδευτική πολιτική σε όλα τα επίπεδα , από το εθνικό έως το τοπικό , θα πρέπει να έχει ως στόχο την εκπαίδευση των παιδιών με Ε.Ε.Α. στο σχολείο της γειτονιάς τους . Η εκπαιδευτική πολιτική θα πρέπει να συνυπολογίζει τις ατομικές περιπτώσεις και διαφορές . Συγκεκριμένα η σημασία της νοηματικής σαν μέσο επικοινωνίας στους κωφούς ,για παράδειγμα , πρέπει να αναγνωρίζεται και να εξασφαλίζεται η αρχή ότι όλοι οι κωφοί έχουν πρόσβαση στην εκπαίδευση με την εθνική τους νοηματική γλώσσα. Η αποκατάσταση που στηρίζεται στη κοινότητα θα πρέπει να αναπτυχθεί σαν μέρος μιας συνολικής στρατηγικής που θα στηρίζει μια εκπαίδευση οικονομικά αποδοτική που θα εκπαιδεύει άτομα με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες .

Εκπαιδευτική Πολιτική σε θέματα Ένταξης (3) Εκπαιδευτική Πολιτική σε θέματα Ένταξης (3) Τόσο οι οικονομικές όσο και οι πολιτικές ρυθμίσεις θα πρέπει να ενθαρρύνουν και να διευκολύνουν την ανάπτυξη σχολείων για όλους τους μαθητές . Θα πρέπει να οργανωθεί μια κοινή διοικητική δομή για να εξαλειφθούν εμπόδια και περιορισμοί που παρακωλύουν τη μετακίνηση μαθητών από τα ειδικά στα «κανονικά» σχολεία . Οι εθνικές αρχές έχουν την ευθύνη να παρακολουθούν τα κονδύλια που διατίθενται από το εξωτερικό για την ειδική εκπαίδευση και σε συνεργασία με τους διεθνείς εταίρους, να εξασφαλίζουν ότι αυτά ανταποκρίνονται στις εθνικές προτεραιότητες και πολιτικές που στοχεύουν στην επίτευξη του στόχου Εκπαίδευση για Όλους .

Συμπέρασμα Tο γενικό σχολείο θα πρέπει να αναδιοργανωθεί , ώστε να παρέχει εκπαίδευση σε όλα τα παιδιά με και χωρίς ειδικές ανάγκες . Συνεκπαίδευση (inclusion) όχι ένταξη είναι το αίτημα των καιρών (Λαμπροπούλου& Παντελιάδου, 2000). Σαν αποτέλεσμα των απαιτήσεων για συνεκπαίδευση οι νομοθεσίες σε αρκετές ευρωπαϊκές χώρες και τις Η.Π.Α διευρύνονται και βελτιώνονται . Η υποχρεωτική εκπαίδευση για όλα τα παιδιά ξεκινάει από την πρώιμη ηλικία και προχωράει ως και πέρα από την ενηλικίωσή τους .