Η περίοδος του Μεσοπολέμου (1918-1939) Διπλωματική Ιστορία Η περίοδος του Μεσοπολέμου (1918-1939)

Οι συνθήκες Ειρήνης 1919-1923

Οι πέντε συνθήκες Ειρήνης Συνθήκη Βερσαλλιών με τη Γερμανία (28 Ιουνίου 1919) Συνθήκη Αγίου Γερμανού με την Αυστρία (10 Σεπτεμβρίου 1919) Συνθήκη Νεϊγύ με τη Βουλγαρία (27 Νοεμβρίου 1919) Συνθήκη Τριανόν με την Ουγγαρία (4 Ιουλίου 1920) Συνθήκη Σεβρών με την Οθωμανική αυτοκρατορία (10 Αυγούστου 1920): η συνθήκη αυτή αντικαταστάθηκε από τη συνθήκη της Λωζάννης (24 Ιουλίου 1923)

Εδαφικές αλλαγές Ι Συνθήκη Βερσαλλιών: η Γερμανία έχανε τις αποικίες της, μεταβίβαζε την Αλσατία, τη Λωραίνη και (έως τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος) τα ανθρακωρυχεία του Σάαρ στη Γαλλία, το Μαρεσνέ και το Μαλμεντύ στο Βέλγιο και το Posen και η Δυτική Πρωσία στην Πολωνία. Το Ντάνσιγκ και το Σάαρ ανακηρύσσονταν «ελεύθερες» πόλεις υπό τον έλεγχο της ΚτΕ. Συνθήκη Αγίου Γερμανού: η Αυστρία έχανε όλα τα μη-γερμανικά εδάφη της, αναγνωριζόταν η απόσχιση της Ουγγαρίας, και ιδρύθηκε η Τσεχοσλοβακία. Η Σλοβενία, η Κροατία, η Βοσνία-Ερζεγοβίνη και η Σερβία απετέλεσαν τη Γιουγκοσλαβία. Η Ιταλία απέκτησε το Ν. Τυρόλο, το Τρεντίνο και την Ίστρια και η Ρουμανία την Μπουκοβίνα. Συνθήκη Τριανόν: η Ουγγαρία μεταβίβασε την Τρανσυλβανία στη Ρουμανία, το Φιούμε στην Ιταλία, μια μικρή περιοχή της βόρειας Σλοβακίας στην Πολωνία και τη Βοϊβοντίνα στη Γιουγκοσλαβία.

Εδαφικές αλλαγές ΙΙ Συνθήκη Νεϊγύ: η Βουλγαρία παραχωρούσε ορισμένες λωρίδες γης στη Σερβία και παραιτείτο από τα κυριαρχικά της δικαιώματα στη Δυτική Θράκη, ενώ κατοχυρωνόταν η κατοχή της Δοβρουτσάς από τη Ρουμανία. Συνθήκη Σεβρών: η Ελλάδα αποκτούσε το μεγαλύτερο μέρος της Ανατολικής Θράκης. Η πόλη της Σμύρνης και η ενδοχώρα παρέμεναν υπό οθωμανική κυριαρχία, αλλά υπό ελληνική διοίκηση. Ύστερα από 5 χρόνια, η τοπική Βουλή θα μπορούσε να ζητήσει από την ΚτΕ την ενσωμάτωση της Σμύρνης στην Ελλάδα. Η Αρμενία αναγνωριζόταν ως ανεξάρτητο κράτος, η Συρία, η Παλαιστίνη, το Ιράκ και η Υπεριορδανία αποτελούσαν εδάφη υπό εντολή, η Αραβία θα αποτελούσε ανεξάρτητο κράτος, και τα Στενά θα παρέμεναν ανοχύρωτα και ανοιχτά στα εμπορικά και πολεμικά πλοία, τόσο σε περίοδο ειρήνης όσο και σε περίοδο πολέμου. Συνθήκη Λωζάννης: η Ελλάδα έχανε τη Σμύρνη, την Ανατολική Θράκη και τα νησιά Ίμβρο και Τένεδο.

Αφοπλισμός Γερμανία: αποστρατικοποίηση της Ρηνανίας, περιορισμός στρατού σε 100.000 άνδρες, χωρίς βαρύ πυροβολικό, απαγόρευση διατήρησης πολεμικής αεροπορίας και υποβρυχίων, μείωση αριθμού πολεμικών πλοίων. Παρόμοιοι περιορισμοί στους εξοπλισμούς επεβλήθησαν και στις υπόλοιπες ηττημένες χώρες. Σύμφωνα με το άρθρο 8 του Καταστατικού της ΚτΕ, τα κράτη-μέλη της «αναγνωρίζουσιν ότι η διατήρησις της ειρήνης αξιοί τον περιορισμόν των εθνικών εξοπλισμών εις το ελάχιστον όριον όπερ συμβιβάζεται προς την εθνικήν ασφάλειαν και την εκτέλεσιν κοινή ενεργεία των επιβαλλομένων διεθνών υποχρεώσεων». Επιπλέον, το προοίμιο του πέμπτου μέρους της συνθήκης των Βερσαλλιών καθόριζε ότι ο αφοπλισμός της Γερμανίας αποτελούσε το πρώτο και αναγκαίο βήμα ώστε να καταστεί δυνατή η έναρξη ενός γενικού περιορισμού των εξοπλισμών όλων των Εθνών.

Πολεμικές επανορθώσεις Οι ηττημένες δυνάμεις ανέλαβαν την υποχρέωση να καταβάλουν μεγάλα ποσά ως πολεμικές επανορθώσεις στις νικήτριες χώρες. Την εκτίμηση και είσπραξη των επανορθώσεων ανέλαβε η Επιτροπή Επανορθώσεων. Η Γερμανία υποχρεώθηκε να παραδώσει το μεγαλύτερο μέρος του εμπορικού της στόλου, να παραδίδει για 10 χρόνια δωρεάν γαιάνθρακα στη Γαλλία, το Βέλγιο και την Ιταλία και να αποζημιώσει τους Συμμάχους για τις υλικές καταστροφές που είχαν υποστεί κατά τη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Η Αυστρία, η Ουγγαρία και η Βουλγαρία υποχρεώθηκαν επίσης να καταβάλουν επανορθώσεις για τις ζημιές που είχαν προκαλέσει στους πληθυσμούς των συμμάχων δυνάμεων.

Αναθεωρητικές και συντηρητικές δυνάμεις Μη αναθεωρητικές Γερμανία Βουλγαρία Αυστρία Ουγγαρία Ιταλία Βρετανία Γαλλία Τσεχοσλοβακία Γιουγκοσλαβία Ρουμανία Τουρκία Ελλάδα

Η Κοινωνία των Εθνών 1920-1925

Οι στόχοι της ΚτΕ O Καταστατικός Χάρτης της ΚτΕ αποτελούσε αναπόσπαστο τμήμα όλων των Συνθηκών Ειρήνης. Πρωταρχικός στόχος της ΚτΕ ήταν η παγίωση της παγκόσμιας ειρήνης με βάση το σύστημα της συλλογικής ασφάλειας. Αυτή παρέπεμπε σε μια μορφή οργάνωσης της διεθνούς κοινωνίας, σύμφωνα με την οποία σε περίπτωση επίθεσης όλα τα μέλη του οργανισμού θα στρέφονταν από κοινού κατά του επιτιθέμενου. Στο πλαίσιο αυτό, μείζων στόχος της ΚτΕ ήταν η κατάρτιση σχεδίου προς την κατεύθυνση του γενικού αφοπλισμού όλων των κρατών. H ΚτΕ ανέλαβε ακόμα σημαντικές πρωτοβουλίες στο οικονομικό και στο κοινωνικό πεδίο.

Δομή και λειτουργία της ΚτΕ Συνέλευση: αποτελείτο από εκπροσώπους όλων των κρατών-μελών της ΚτΕ, τα οποία συνέρχονταν σε ετήσια τακτική σύνοδο. Συμβούλιο: επρόκειτο ουσιαστικά για το εκτελεστικό όργανο των αποφάσεων της Συνέλευσης. Αποτελείτο από μόνιμα (αρχικά 5 σε σύνολο 9 μελών) και μη μόνιμα μέλη (που υποδεικνύονταν από τη Συνέλευση). Μετά από την απόφαση των ΗΠΑ να μην επικυρώσουν τη Συνθήκη των Βερσαλλιών, τα μόνιμα μέλη ήταν 4 (Βρετανία, Γαλλία, Ιταλία και Ιαπωνία). Το 1926 η Γερμανία εισήλθε στην ΚτΕ και έγινε το 5ο μέλος του Συμβουλίου. Γραμματεία: ήταν επιφορτισμένη με διοικητικά καθήκοντα.

Το σύστημα των «εντολών» Το άρθρο 22 του Καταστατικού της ΚτΕ εισήγαγε για πρώτη φορά το σύστημα των «εντολών». Επρόκειτο για ένα νέο νομικό καθεστώς σύμφωνα με το οποίο οι πρώην αποικίες της Γερμανίας και της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας θα περνούσαν υπό την προσωρινή διοίκηση κρατών-μελών της ΚτΕ. Στη Μέση Ανατολή το Ιράκ, η Παλαιστίνη και η Υπεριορρανία πέρασαν στον έλεγχο της Βρετανίας, ενώ η Συρία και ο Λίβανος πέρασαν στον έλεγχο της Γαλλίας. Οι πρώην γερμανικές αποικίες στην Αφρική και στον Ειρηνικό πέρασαν υπό τη διοίκηση της Βρετανίας, της Γαλλίας, του Βελγίου, της Νοτίου Αφρικής, της Αυστραλίας και της Ιαπωνίας.

Οι αδυναμίες του συστήματος «συλλογικής ασφάλειας» της ΚτΕ Απουσία των δύο εξωευρωπαϊκών Μεγάλων Δυνάμεων από την Κοινωνία των Εθνών: ΗΠΑ και Σοβιετική Ένωση. Η πρόβλεψη ομοφωνίας στη λήψη των αποφάσεων τόσο στο Συμβούλιο όσο και στη Συνέλευση της ΚτΕ. Τα αντικρουόμενα συμφέροντα των Μεγάλων Δυνάμεων. Η μη υποχρεωτική συμμετοχή των κρατών-μελών της ΚτΕ στην εφαρμογή των κυρώσεων. Η απουσία ορισμού για τον «επιτιθέμενο»

Το επεισόδιο της Κέρκυρας (1923) Το 1923, με πρόσχημα τη δολοφονία του Ιταλού στρατηγού Ενρίκο Τελλίνι, ιταλικές δυνάμεις βομβάρδισαν και κατέλαβαν την Κέρκυρα. Στην περίπτωση του επεισοδίου της Κέρκυρας, η αντίδραση της ΚτΕ ήταν προβληματική: η Ιταλία αναγκάστηκε να αποσύρει τα στρατεύματά της από το νησί, αλλά η Ελλάδα καταδικάστηκε στην καταβολή υψηλής αποζημίωσης. Η επιβράβευση των ιταλικών ενεργειών δημιούργησε την πεποίθηση στα μικρά κράτη ότι η ΚτΕ δεν μπορεί να δράσει αποτελεσματικά αν το ένα από τα αντιμαχόμενα μέρη ανήκε στη χορεία των Μεγάλων Δυνάμεων.

Το επεισόδιο του Πετριτσίου (1925) Το 1925, ύστερα από ένα μεθοριακό επεισόδιο, ο Θεόδωρος Πάγκαλος διέταξε τα ελληνικά στρατεύματα να εισβάλουν στο βουλγαρικό έδαφος. Στην περίπτωση αυτή, η αντίδραση της ΚτΕ υπήρξε άμεση και αποτελεσματική, αφού οι εχθροπραξίες σταμάτησαν και η Ελλάδα εκλήθη να πληρώσει (σωστά αυτή τη φορά) επανορθώσεις στη Σόφια. Τα επεισόδια της Κέρκυρας και του Πετριτσίου κατέδειξαν ότι η ΚτΕ μπορούσε να δράσει αποτελεσματικά μόνο όταν και τα δύο αντιμαχόμενα μέρη ήταν μικρά κράτη.

Κοινωνικές και οικονομικές επιτυχίες Στις αρχές της δεκαετίας του 1920 η Οικονομική Επιτροπή της ΚτΕ ανέλαβε την ανασυγκρότηση της Αυστρίας και της Ουγγαρίας. Το 1919 ιδρύθηκε η Διεθνής Οργάνωση Εργασίας ως ανεξάρτητος οργανισμός, ο οποίος όμως χρηματοδοτείτο από την ΚτΕ (οκτάωρο, παιδική εργασία, εργασιακά δικαιώματα γυναικών). Σημαντικό έργο επιτέλεσαν ο Οργανισμός Υγείας, η Διαρκής Κεντρική Επιτροπή Οπίου και η Επιτροπή Δουλείας της ΚτΕ. Υπό την ηγεσία του Νάνσεν, η Επιτροπή Προσφύγων φρόντισε για την αποκατάσταση των προσφύγων.

Εποχή κρίσεων και επαναστάσεων 1919-1924

Η Ευρώπη σε αναβρασμό (1918-1922) Ρωσία: το 1918-1921 διεξάγεται εμφύλιος πόλεμος → «Λευκοί» εναντίον «Κόκκινων. Στο πλευρό των «Λευκών» παρεμβαίνουν όλες σχεδόν οι χώρες (Γαλλία, Βρετανία, Αυστραλία, Καναδάς, Κίνα, Τσεχοσλοβακία, ΗΠΑ, Σερβία, Φιλανδία, Ελλάδα, Ιταλία, Ιαπωνία κλπ.). Την ίδια στιγμή, διεξάγεται πόλεμος Πολωνίας-Ρωσίας, στον οποίο επικρατούν οι Πολωνοί με αποτέλεσμα να πάρουν επιπλέον εδάφη στα ανατολικά τους σύνορα. Γερμανία: από το 1919 έως το 1923 εκδηλώνονται επαναστάσεις και κινήματα τόσο από την άκρα Αριστερά όσο και από την άκρα Δεξιά με σκοπό την κατάληψη της εξουσίας. Ουγγαρία: το 1919 Κομμουνιστικό Κόμμα με ηγέτη τον Μπέλα Κουν καταλαμβάνει την εξουσία. Ωστόσο, ο Μπέλα Κουν ανατράπηκε ύστερα από δύο εβδομάδες από μια στρατιωτική χούντα υπό τον ναύαρχο Χόρτι. Ιταλία: το 1922 ο Μπενίτο Μουσολίνι ανεβαίνει στην εξουσία και το 1926 εγκαθιδρύει δικτατορικό καθεστώς.

Το ζήτημα των γερμανικών επανορθώσεων (1921-1922) Απρίλιος 1921: η Επιτροπή Επανορθώσεων προσδιορίζει το ποσό που έπρεπε να καταβάλει η Γερμανία σε επανορθώσεις στα 132 δισ. χρυσά μάρκα. Δεκέμβριος 1921: η Γερμανία ζητά τη χορήγηση χρεοστασίου για την πληρωμή των επανορθώσεων εξαιτίας της κατάρρευσης του μάρκου → διάσταση απόψεων Γαλλίας-Βρετανίας. Νοέμβριος 1922: η Γερμανία ζητά χρεοστάσιο τεσσάρων ετών. Δεκέμβριος 1922: Η Επιτροπή Επανορθώσεων με ψήφους 3 υπέρ (Ιταλία, Βέλγιο, Γαλλία) και 1 κατά (Βρετανία) αποφαίνεται ότι η Γερμανία δεν είχε προβεί στην εκπλήρωση των υποχρεώσεών της.

Η κρίση του Ρουρ (1923-1924) Ιανουάριος 1923: γαλλικά και βελγικά στρατεύματα καταλαμβάνουν τη βιομηχανική περιοχή του Ρουρ. Η γερμανική κυβέρνηση υιοθετεί τη στάση της «παθητικής αντίστασης» → αναστέλλει εντελώς την καταβολή των αποζημιώσεων και ενθαρρύνει γενικές απεργίες στη Ρηνανία. Σεπτέμβριος 1923: ο νέος Γερμανός καγκελάριος, Gustav Stresemann, καλεί το γερμανικό λαό να σταματήσει την παθητική αντίσταση και ξεκινά διαπραγματεύσεις με τους Συμμάχους. Μάιος 1924: σχέδιο Dawes → (α) ρυθμίζονται οι δόσεις που έπρεπε να καταβάλει η Γερμανία για τα επόμενα πέντε χρόνια και (β) η Γερμανία θα λάμβανε διεθνές δάνειο. Σεπτέμβριος 1924: η Γερμανία ξεκινά την καταβολή των επανορθώσεων.

Οι συνέπειες της κρίσης του Ρουρ Η κατοχή της βιομηχανικής περιοχής του Ρουρ οδήγησε στη ραγδαία αύξηση του πληθωρισμού στη Γερμανία και τη δραματική υποτίμηση του μάρκου (1 λίρα = 1922: 500 μάρκα, 1/1923: 100.000 μάρκα, 4/1923: 500.000 μάρκα, 8/1923: 25.000.000 μάρκα, 10/1923: 100.000.000.000 μάρκα). Η εξέλιξη αυτή οδήγησε στην οικονομική καταστροφή της μεσαίας τάξης και στην αμφισβήτηση της Δημοκρατίας της Βαΐμάρης. Η απόφαση της Βρετανίας να μην στηρίξει τη Γαλλία αποτελούσε έμμεση στήριξη της Γερμανίας και κατεδείκνυε με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο τις αμφιβολίες του Λονδίνου απέναντι στη «σκληρή» προς τη Γερμανία γραμμή που υποστήριζαν οι Γάλλοι → τέλος συμμαχίας. Στο εξής η Γαλλία θα αναζητήσει την κατοχύρωση της ασφάλειάς της στη συνομολόγηση συμμαχιών με άλλες μη αναθεωρητικές δυνάμεις (Τσεχοσλοβακία, Πολωνία, Ρουμανία, Γιουγκοσλαβία) → επιστροφή στο σύστημα της ισορροπίας των δυνάμεων.

Η περίοδος της διεθνούς ύφεσης 1925-1929

Οι συμφωνίες Λοκάρνο (1925) Οκτώβριος 1925: διάσκεψη Λοκάρνο με τη συμμετοχή της Γερμανίας, Γαλλίας, Ιταλίας, Βρετανίας και Βελγίου. Η διάσκεψη καταλήγει στην υπογραφή των «συμφωνιών Λοκάρνο», οι οποίες αποτελούνταν από 9 συμφωνίες. Η πιο σημαντική από αυτές αφορούσε στην αμοιβαία εγγύηση των συνόρων Γερμανίας-Γαλλίας και Γερμανίας-Βελγίου. Η Γερμανία αποδέχεται το εδαφικό καθεστώς της συνθήκης των Βερσαλλιών, ενώ η Βρετανία υποσχόταν να παράσχει βοήθεια στη Γαλλία σε περίπτωση που δεχόταν γερμανική επίθεση. Τον επόμενο χρόνο (1926) η Γερμανία γίνεται δεκτή ως μέλος της ΚτΕ. Η υπογραφή των συμφωνιών Λοκάρνο και η αποδοχή του εδαφικού καθεστώτος στη Δύση (όχι όμως στην Ανατολή) από τη Γερμανία απετέλεσε την απαρχή μιας περιόδου συνεργασίας και συνεννόησης μεταξύ των ευρωπαϊκών δυνάμεων (αναθεωρητικών και συντηρητικών).

Σύμφωνο Kellogg-Briand (1928) Αύγουστος 1928: υπογράφεται το σύμφωνο των Παρισίων (σύμφωνο Kellogg-Briand) → «Τα υψηλά συμβαλλόμενα μέρη δηλούν επισήμως εξ ονόματος των λαών των, ότι καταδικάζουν την προσφυγήν εις τον πόλεμον προς διακανονισμόν των διεθνών διαφορών και παραιτούνται αυτού ως οργάνου πολιτικής εις τας αμοιβαίας αυτών σχέσεις». Αρχικά, το σύμφωνο υπογράφηκε μόνο από τις ΗΠΑ (Frank Kellogg) και τη Γαλλία (Aristide Briand), αλλά στη συνέχεια προσχώρησαν 65 κράτη. «Αδυναμίες» συμφώνου Kellog-Briand: (α) δεν περιείχε καμία πρόβλεψη για την επιβολή κυρώσεων εις βάρος του επιτιθέμενου, (β) δεν καθοριζόταν ποιος θεωρούνταν «επιτιθέμενος» και (γ) επιβεβαίωνε την πολιτική απομονωτισμού των ΗΠΑ. Παρ’ όλα αυτά, το σύμφωνο επιβεβαίωσε το θετικό διεθνές κλίμα, που είχε ξεκινήσει το 1925.

Το σχέδιο Briand (1930) Σεπτέμβριος 1929: ο Briand προτείνει από το βήμα της ΚτΕ τη σύσταση μιας Ομοσπονδίας των Ευρωπαϊκών Κρατών. Μάιος 1930: ο Briand υποβάλει αναλυτικό σχέδιο με τίτλο «Υπόμνημα για την Οργάνωση Ομοσπονδιακής Ευρωπαϊκής Ένωσης» στις 26 ευρωπαϊκές χώρες-μέλη της ΚτΕ. Σκοπός του Briand ήταν η επέκταση των εγγυήσεων του Λοκάρνο και στην Ανατολική Ευρώπη και η ενίσχυση της οικονομικής συνεργασίας των ευρωπαϊκών κρατών. Το γαλλικό σχέδιο προέβλεπε ανάμεσα στα άλλα, και την ίδρυση μιας κοινής αγοράς με την ελεύθερη διακίνηση αγαθών, κεφαλαίων και ανθρώπων. Ο νέος θεσμός θα εντασσόταν στο πλαίσιο και θα τελούσε υπό την αιγίδα της ΚτΕ. Σύμφωνα με το γαλλικό σχέδιο, τα κράτη-μέλη θα διατηρούσαν τα κυριαρχικά τους δικαιώματα → δεν επρόκειτο για ομοσπονδία των ευρωπαϊκών κρατών.

Η οικονομική κρίση του 1929 και οι συνέπειές της 1929-1933

Ο αντίκτυπος της κρίσης στην Ευρώπη Τον Οκτώβριο του 1929 το χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης κατέρρευσε. Η συνακόλουθη οικονομική κρίση στις ΗΠΑ επηρέασε άμεσα τις οικονομίες των ευρωπαϊκών χωρών και ιδιαίτερα της Γερμανίας. Το διεθνές οικονομικό σύστημα μετά τον πόλεμο βασιζόταν σε ένα μηχανισμό ανακύκλωσης κεφαλαίων. Κατά τη διάρκεια του πολέμου όλες οι εμπόλεμες χώρες της Ευρώπης είχαν δανεισθεί από τις ΗΠΑ. Οι ηττημένες του πολέμου χώρες όφειλαν επανορθώσεις στους νικητές και στην πράξη τα ποσά που εισέπρατταν οι νικήτριες χώρες ως αποζημιώσεις τα διέθεταν για την εξυπηρέτηση των πολεμικών τους χρεών προς τις ΗΠΑ. Οι ΗΠΑ από την πλευρά τους δάνειζαν σημαντικά ποσά στη Γερμανία για να μπορούν να πληρώνει τις επανορθώσεις στους νικητές. Η κατάρρευση του χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης δημιούργησε στενότητα χρήματος στις ΗΠΑ και ανάγκασε τις τράπεζες να περιορίσουν δραματικά τη ροή κεφαλαίων στην Ευρώπη και να απαιτήσουν την άμεση αποπληρωμή των δανείων, που είχαν χορηγήσει.

Οικονομικές συνέπειες κρίσης Τέλος δανείων στην Ευρώπη Κατάρρευση βιομηχανίας Ανεργία Πτώση της κατανάλωσης Κατάρρευση εμπορίου

Πολιτικές συνέπειες κρίσης Η οικονομική κρίση κατέστρεψε το κλίμα εμπιστοσύνης και συνεργασίας, που είχε δημιουργηθεί στην Ευρώπη την περίοδο 1925-1929 (οικονομική ανάπτυξη, συμφωνίες Λοκάρνο, βελτίωση των σχέσεων Γερμανίας-Γαλλίας κτλ.) και στη θέση του δημιούργησε έναν σφοδρό οικονομικό εθνικισμό και έναν ανταγωνισμό για το παγκόσμιο εμπόριο. Δημιούργησε μια ατμόσφαιρα έντονης δυσαρέσκειας και αμφισβήτησης για το δημοκρατικό πολίτευμα. Χωρίς την οικονομική κρίση πιθανότατα ο Χίτλερ δεν θα γινόταν καγκελάριος της Γερμανίας. Η Βρετανία επιδεικνύει μεγαλύτερη αδιαφορία για τις ευρωπαϊκές υποθέσεις. Παρατεταμένη κυβερνητική αστάθεια στη Γαλλία. Το 1931 ο Αμερικανός πρόεδρος Herbert Hoover προτείνει παγκόσμιο χρεοστάσιο ετήσιας διαρκείας για όλες τις διακρατικές πληρωμές από επανορθώσεις και πολεμικά δάνεια. Η πρόταση γίνεται δεκτή. Οι νικητές του πολέμου «χάνουν» έναν μοχλό πίεσης στη Γερμανία.

Η άνοδος του Χίτλερ και η κατάρρευση του συστήματος των Βερσαλλιών 1933-1938

Ο γερμανικός επανεξοπλισμός (1935) Μάρτιος 1935: ο Χίτλερ ανακοινώνει ότι η Γερμανία διέθετε πολεμική αεροπορία, καθώς και την επαναφορά της υποχρεωτικής στρατιωτικής θητείας. 11-14 Απριλίου 1935: συνδιάσκεψη Στρέζας ανάμεσα στη Γαλλία, την Ιταλία και τη Βρετανία. Σκοπός της συνδιάσκεψης ήταν να συζητηθεί η πρόσφατη παραβίαση της συνθήκης των Βερσαλλιών από τη Γερμανία και η θέση της Αυστρίας → «μέτωπο Στρέζας». Ιούνιος 1935: υπογραφή ναυτικού συμφώνου ανάμεσα στη Βρετανία και τη Γερμανία. Η συμφωνία καθόριζε τη συνολική χωρητικότητα του γερμανικού και βρετανικού ναυτικού σε αναλογία 35 προς 100.

Η αιθιοπική κρίση (1935-1936) 3 Οκτωβρίου 1935: εκδηλώνεται η ιταλική επίθεση στην Αιθιοπία. Η Γαλλία και η Βρετανία ακολουθούν μια «διπλή» (υποκριτική) πολιτική. Από τη μία πλευρά δημοσίως δηλώνουν ότι θα υποστηρίξουν τις αρχές της ΚτΕ και από την άλλη διεξάγουν μυστικές διαβουλεύσεις με τον Μουσολίνι για τον ακρωτηριασμό της Αιθιοπίας. 18 Νοεμβρίου 1935: επιβολή οικονομικών κυρώσεων στην Ιταλία. 8 Δεκεμβρίου 1935: σχέδιο Χόαρ-Λαβάλ → μεγάλο μέρος της Αιθιοπίας παραχωρούνταν στην Ιταλία, ενώ το υπόλοιπο του Αιθιοπικού κράτους λάμβανε ως αποζημίωση λωρίδα της Βρετανικής Σομαλίας, αποκτώντας έξοδο στη θάλασσα. Μάιος 1936: η Ιταλία καταλαμβάνει την Αντίς Αμπέμπα και ο Mussolini κηρύσσει τον βασιλιά της Ιταλίας Βίκτορα Εμμανουήλ αυτοκράτορα της Αβησσυνίας.

Οι συνέπειες της αιθιοπικής κρίσης Κατάρρευση της συλλογικής ασφάλειας και της Κοινωνίας των Εθνών. Κατάρρευση του «μετώπου της Στρέζας» και κυρίως της συνεννόησης Γαλλίας-Ιταλίας → η Ιταλία, από μέλος του αντιγερμανικού συνασπισμού, άρχισε να καλλιεργεί τη φιλία με τη Γερμανία. Άξονας Ρώμης-Βερολίνου (25 Σεπτεμβρίου 1936). Κατά τη διάρκεια της αιθιοπικής κρίσης, η Γερμανία βρήκε την ευκαιρία να κινηθεί εντός της αποστρατιωτικοποιημένης ζώνης της Ρηνανίας (7 Μαρτίου 1936).

Η επαναστρατιωτικοποίηση της Ρηνανίας (1936) Στις 7 Μαρτίου 1936, τα γερμανικά στρατεύματα εισέρχονται στη Ρηνανία, επιφέροντας κύριο πλήγμα στη συνθήκη των Βερσαλλιών. Η Γαλλία και η Βρετανία αποδέχτηκαν την επαναστρατιωτικοποίηση της Ρηνανίας. Στη Γαλλία δεν υπήρχε ισχυρή κυβέρνηση, ενώ το γαλλικό γενικό επιτελείο υπερέβαλε σχετικά με τη δυναμικότητα του γερμανικού στρατού. Παράλληλα, η κλήση 1,000,000 εφέδρων θα προκαλούσε μεγάλη κοινωνική αναστάτωση (κίνημα ειρηνισμού). Η Βρετανία θεωρούσε ότι η επαναστρατιωτικοποίηση της Ρηνανίας δεν έπληττε τα συμφέροντά της, ενώ από καιρό ανέμενε το γερμανικό πραξικόπημα.

Άνσλους (1938) 1919: η συνθήκη των Βερσαλλιών απαγορεύει το Άνσλους (ένωση Αυστρίας-Γερμανίας) 1934: δολοφονία του Αυστριακού καγκελάριου Ντόλφους από ναζί. Αντίδραση Ιταλίας → αποστολή στρατευμάτων στα σύνορα με την Αυστρία. 1935: μέτωπο Στρέζας (Ιταλία, Βρετανία και Γαλλία) 1936: Άξονας Ρώμης-Βερολίνου. Μάρτιος 1938: τα γερμανικά στρατεύματα περνούν τα σύνορα με την Αυστρία και ο Χίτλερ ανακοινώνει την προσάρτηση της Αυστρίας στο Ράιχ

Η συμφωνία του Μονάχου 1938

Εθνότητες στην Τσεχοσλοβακία Εθνότητα Πληθυσμός Τσέχοι 7.447.000 Γερμανοί 3.218.000 Σλοβάκοι 2.309.000 Ούγγροι 720.000 Ρουθήνοι 569.000 Πολωνοί 100.000 Άλλοι 266.000

Οι Σουδήτες Γερμανοί και το Πατριωτικό Μέτωπο Σουδήτες Γερμανοί: η διάλυση της αυτοκρατορίας των Αψβούργων και η επιλεκτική εφαρμογή της αρχής της αυτοδιάθεσης μετά τον πόλεμο άφησε εντός των ορίων της Τσεχοσλοβακίας πάνω από 3.000.000 Γερμανούς, η πλειοψηφία των οποίων ζούσε στη Σουδητία, κατά μήκος των συνόρων με την Αυστρία και τη Γερμανία. Η δυσαρέσκεια των Σουδητών Γερμανών για το νέο πολιτικό σύστημα ήταν έντονη καθώς μετατράπηκαν σε υποδεέστερη μειονότητα, ενώ η οικονομική κρίση των αρχών της δεκαετίας του 1930, αποδόθηκε στην κυβέρνηση της Πράγας. 1933: ίδρυση του γερμανικού σουδητικού κόμματος «Πατριωτικό Μέτωπο» με αρχηγό τον Κόνραντ Χενλάιν. 1935: το Πατριωτικό Μέτωπο ανακηρύχθηκε πρώτο κόμμα (1.250.000 ψήφους) και ο Χενλάιν ζητά την κατάργηση όλων των διακρίσεων εις βάρος των Γερμανών. 1937: ο Χενλάιν ζητά αυτονομία για τις γερμανικές περιοχές.

Η απόφαση για επίθεση στην Τσεχοσλοβακία 5 Νοεμβρίου 1937: κατά τη διάρκεια σύσκεψης με τον Γερμανό υπουργό των Εξωτερικών, Κωνσταντίν φον Νόιρατ, και τη γερμανική στρατιωτική ηγεσία, ο Χίτλερ ανέπτυξε με ακρίβεια τις θέσεις του για την μελλοντική πολιτική του Γ΄ Ράιχ. Η Γερμανία, υποστήριξε, έπρεπε έως το 1943-1945 να καταφύγει σε πόλεμο για να αντιμετωπίσει το πρόβλημα του ζωτικού της χώρου. Αν οι διεθνείς συγκυρίες το επέτρεπαν, θα μπορούσε να κινηθεί και νωρίτερα. Σε κάθε περίπτωση, η ανάληψη επιθετικής δράσης απαιτούσε την προηγούμενη κατάλυση της Τσεχοσλοβακίας προκειμένου να απομακρυνθεί το ενδεχόμενο περικύκλωσης της Γερμανίας. 7 Δεκεμβρίου 1937: η Ανώτατη Διοίκηση των Ενόπλων Δυνάμεων δίνει προτεραιότητα στην «Πράσινη Επιχείρηση» (στην επίθεση εναντίον της Τσεχοσλοβακίας), αλλά δεν ορίζει ημερομηνία της επίθεσης. 30 Μαΐου 1938: ο Χίτλερ ορίζει ως ημερομηνία επίθεσης εναντίον της Τσεχοσλοβακίας την 1η Οκτωβρίου 1938.

Η πολιτική του κατευνασμού της Γερμανίας Η Γαλλία και η Βρετανία δεν επιθυμούσαν πόλεμο με τη Γερμανία και γι’ αυτό είχαν υιοθετήσει την πολιτική του κατευνασμού. Γαλλία: (α) εκτιμήσεις της στρατιωτικής ηγεσίας σχετικά με τη δυναμικότητα των γερμανικών Ενόπλων Δυνάμεων, (β) η εμπειρία του Μεγάλου Πολέμου, (γ) η τεράστια δυναμική που είχε αναπτύξει το ειρηνόφιλο κίνημα στη Γαλλία, (δ) φόβος ότι ο γαλλικός στρατός θα αντιμετώπιζε μόνος τη Γερμανία. Βρετανία: (α) πεποίθηση ότι σε περίπτωση πολέμου η πιθανότερη εξέλιξη ήταν ήττα της Βρετανίας (αναποτελεσματικότητα βρετανικής άμυνας και φόβος για αεροπορικούς βομβαρδισμούς), (β) ο Τσάμπερλεϊν πίστευε ότι οι διεκδικήσεις του Χίτλερ περιορίζονταν στην αναθεώρηση των «αδικιών» που είχε υποστεί η Γερμανία με τη συνθήκη των Βερσαλλιών, (γ) αποστροφή για πόλεμο.

Η στάση της Σοβιετικής Ένωσης Σύμφωνα με τη συμμαχία που είχε υπογράψει το 1935 η Σοβιετική Ένωση με την Τσεχοσλοβακία, η Μόσχα έπρεπε να σπεύσει σε βοήθεια της Πράγας σε περίπτωση που δεχόταν επίθεση. Η συμμαχία αυτή όμως θα λειτουργούσε μόνο με την ενεργοποίηση της γαλλικής συμμαχίας, που είχε υπογραφεί το ίδιο έτος. Δημόσια η Σοβιετική Ένωση διαβεβαίωνε ότι θα τηρούσε τις συμμαχικές της υποχρεώσεις. Αλλά: (α) ο Κόκκινος Στρατός είχε αποδυναμωθεί σημαντικά εξαιτίας των πρόσφατων εκκαθαρίσεων στο σώμα των αξιωματικών, (β) η Πολωνία και η Ρουμανία δεν ήταν διατεθειμένες να επιτρέψουν στα σοβιετικά στρατεύματα να διασχίσουν τα εδάφη τους. Σύγχρονη έρευνα έχει δείξει ότι ο Στάλιν δεν είχε πρόθεση να στείλει στρατεύματα για την υπεράσπιση της ανεξαρτησίας της Τσεχοσλοβακίας και δεν επιθυμούσε μια ευρωπαϊκή σύγκρουση τη συγκεκριμένη περίοδο

Η πορεία προς τη συμφωνία του Μονάχου 12 Σεπτεμβρίου: ο Χίτλερ εκφράζει δημοσίως την υποστήριξή του προς τους Σουδήτες Γερμανούς. 15 Σεπτεμβρίου: ο Τσάμπερλεϊν συναντά τον Χίτλερ και τάσσεται υπέρ της ενσωμάτωσης της Σουδητίας στη Γερμανία. 18 Σεπτεμβρίου: η Γαλλία αποδέχεται την παραχώρηση της Σουδητίας στη Γερμανία. Η Τσεχοσλοβακία αποδέχεται τη λύση. 22 Σεπτεμβρίου: ο Τσάμπερλεϊν συναντά τον Χίτλερ, ο οποίος προβάλλει νέες διεκδικήσεις. Οι δυτικές δημοκρατίες απορρίπτουν τις γερμανικές αξιώσεις. Οι Γάλλοι κηρύσσουν επιστράτευση, οι Βρετανοί τους ακολούθησαν κινητοποιώντας το Βασιλικό Ναυτικό, ενώ στη Γερμανία οι στρατιωτικές προετοιμασίες προχωρούν με γοργούς ρυθμούς. 27 Σεπτεμβρίου: ο Χίτλερ υποχωρεί και αποδέχεται τη σύγκληση διεθνούς διάσκεψης στο Μόναχο.

Η συμφωνία του Μονάχου (Σεπτέμβριος 1938) 29 Σεπτεμβρίου: έναρξη εργασιών συνδιάσκεψης Μονάχου με τη συμμετοχή της Βρετανίας, της Γαλλίας, της Γερμανίας και της Ιταλίας. Η Τσεχοσλοβακία δεν συμμετείχε, ενώ η Σοβιετική Ένωση δεν προσκλήθηκε. 30 Σεπτεμβρίου: υπογραφή συμφωνίας Μονάχου → (α) παραχώρηση Σουδητίας στη Γερμανία, (β) η Γαλλία και η Βρετανία εγγυώνται τα νέα σύνορα, (γ) οι πολωνικές και ουγγρικές βλέψεις θα διευθετούνταν σε καθορισμένο χρόνο. Συνέπειες συμφωνίας Μονάχου Ο Χίτλερ ενθαρρύνεται από την πολιτική του κατευνασμού και προχωρά στην εφαρμογή των επεκτατικών του σχεδίων. Απαρχή διάλυσης της Τσεχοσλοβακίας. Ο Στάλιν, θεωρώντας ότι η Γαλλία και η Βρετανία προσπαθούσαν να στρέψουν τον Χίτλερ ανατολικά (δηλ. κατά της Σοβιετικής Ένωσης), αρχίζει να σκέφτεται το ενδεχόμενο συνεννόησης με τη Γερμανία.

Εθνότητες στην Τσεχοσλοβακία Εθνότητα Πληθυσμός Τσέχοι 7.447.000 Γερμανοί 3.218.000 Σλοβάκοι 2.309.000 Ούγγροι 720.000 Ρουθήνοι 569.000 Πολωνοί 100.000 Άλλοι 266.000

Η διάλυση της Τσεχοσλοβακίας 30 Σεπτεμβρίου 1938: η συμφωνία του Μονάχου προβλέπει ότι οι πολωνικές και ουγγρικές βλέψεις θα διευθετούνταν σε καθορισμένο χρόνο. Οκτώβριος 1938: πολωνικά στρατεύματα καταλαμβάνουν το Τέσεν. Νοέμβριος 1938: αλλαγές στη δομή του κράτους της Τσεχοσλοβακίας → ομοσπονδιακό σύστημα διακυβέρνησης με αυτόνομες διοικήσεις στη Βοημία-Μοραβία, τη Σλοβακία και τη Ρουθηνία. 14 Μαρτίου 1939: η Σλοβακία ανακηρύσσει την ανεξαρτησία της. 15 Μαρτίου 1939: γερμανικές δυνάμεις καταλαμβάνουν τη Βοημία-Μοραβία και η Ουγγαρία προσαρτά τη Ρουθηνία. 16 Μαρτίου 1939: η Βοημία-Μοραβία ανακηρύσσεται σε γερμανικό προτεκτοράτο,

Ο Χίτλερ και η Πολωνία Οκτώβριος 1938-Ιανουάριος 1939: οι Γερμανοί προτείνουν μια συμφωνία με την οποία το Νταντσίχ θα ενσωματωνόταν στη Γερμανία. Σε αντάλλαγμα η Γερμανία θα εγγυόταν τα σύνορά της με την Πολωνία. 6 Φεβρουαρίου 1939: ο Τσάμπερλεϊν δηλώνει στη Βουλή των Κοινοτήτων ότι «οποιαδήποτε απειλή στα ζωτικά συμφέροντα της Γαλλίας, από οποιοδήποτε σημείο κι αν προέρχεται, θα πρέπει να προκαλέσει την άμεση ανάμιξη της Βρετανίας» → μεταστροφή βρετανικής πολιτικής έναντι των δεσμεύσεων στην Ευρώπη. 30 Μαρτίου 1939: η Βρετανία εγγυάται την ανεξαρτησία της Πολωνίας. 13 Απριλίου 1939: η Βρετανία και η Γαλλία δίνουν δημόσιες εγγυήσεις, τόσο στην Ελλάδα όσο και τη Ρουμανία, με τους ίδιους όρους που είχαν θέσει για την Πολωνία.

Διαπραγματεύσεις με τη Σοβιετική Ένωση (Απρίλιος-Αύγουστος 1939) Γαλλία-Βρετανία Γερμανία Συνθήκη αλληλοβοήθειας, που θα υποχρέωνε τις τρεις δυνάμεις να σπεύσουν σε βοήθεια των κρατών που βρίσκονταν στα δυτικά των σοβιετικών συνόρων και η οποία θα συνοδευόταν από στρατιωτική σύμβαση. Οι Πολωνοί απέρριψαν την είσοδο σοβιετικών στρατευμάτων στη χώρα τους πριν από τη στιγμή της γερμανικής επίθεσης. Σύμφωνο Ρίμπεντροπ-Μολότωφ (23.8.1939): αν κάποιο από τα συμβαλλόμενα μέρη εμπλεκόταν σε πόλεμο, το άλλο δεν θα βοηθούσε τον αντίπαλο. Μυστικό πρωτόκολλο προέβλεπε το διαμελισμό της Πολωνίας: η ΕΣΣΔ θα είχε ελευθερία κινήσεων στη Φιλανδία, τη Λετονία και την Εσθονία και η Γερμανία στη Λιθουανία.

Ο γερμανικός επεκτατισμός (1936-1939)

Βιβλιογραφία Ιωάννης Σ. Κολιόπουλος, Νεώτερη ευρωπαϊκή ιστορία, 1789-1945 (Θεσσαλονίκη: Βάνιας, 2001), σσ. 326-327, 330-334 και 364-372. Αρετή Τούντα-Φεργάδη, Η εξωτερική πολιτική των μεγάλων δυνάμεων στο Μεσοπόλεμο (Αθήνα: Ι. Σιδέρης, 2000), σσ. 19-44. Αντώνης Κλάψης, «Η διολίσθηση στην άβυσσο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου», Ελλήνων Ιστορικά, τόμος 17 (2013), σσ. 9-43.