Πολυτεχνείο Κρήτης - Αρχιτεκτονική Σχολή χειμερινό εξάμηνο 2011-2012 Ιστορία & Θεωρία Αρχιτεκτονικής 1 Αμαλία Κωτσάκη, επίκουρη καθηγήτρια

ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΝΗΜΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ H έννοια του μνημείου ΙΣΤΟΡΙΑ ΜΝΗΜΗ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ

Υπάρχουν πόλεις όπου ο ιστορικός χρόνος παρουσιάζεται χωρικά συμπυκνωμένος και όπου το παρελθόν μιλάει ακόμα ζωντανά με όρους του παρόντος, μέσα στο οποίο παρόν η μοντέρνα – ή ακόμα και η μεταμοντέρνα – άποψη εντάσσεται με τρόπο που συνηγορεί όχι στην αναίρεση, αλλά στην επιβεβαίωση ενός σημαντικού ιστορικού ορίζοντα. Νέα Υόρκη Παρίσι Βερολίνο αλλά και μικρότερες, όπως το Άμστερνταμ, η Δρέσδη, ή το Λουξεμβούργο.

Υπάρχουν όμως άλλες όπου το κύμα της μεταπολεμικής ανοικοδόμησης, ταυτισμένο πλέον με την άναρχη διάβρωση του προγενέστερου αστικού τοπίου και την άκριτη ενδοτικότητα της κοινωνίας στις επιταγές μιας πρωτόγνωρης οικονομικής πρόκλησης, μας φέρνει σήμερα αντιμέτωπους με το εξής παράδοξο: η προπολεμική φάση της πόλης – και ιδιαίτερα ο δέκατος-ένατος αιώνας της – να φαντάζουν σαν ένα μακρυνό και απροσπέλαστο παρελθόν, σαν η «προϊστορία» μιας κατά παραδοχήν «μοντέρνας» αστότητας. Το φαινόμενο προβάλλει εντονότερο μέσα από τη σύγκριση με πόλεις που είδαμε πριν.

Οποιαδήποτε προσπάθεια προσέγγισης του θέματος επισύρει πρώτα την ανάγκη διασαφήνισης των εμπλεκομένων εννοιών. Τι είναι μνήμη; Τι είναι ιστορία; Ή τι σημαίνει ιστορική μνήμη για μια πόλη ιστορικά βεβαρυμένη;

Μνημείο/ κάθετί που ανακαλεί στη μνήμη κάτι που συνέβη. Τι συνιστά μνημείο; Ποιά η έννοια του μνημείου; Μνημείο/ κάθετί που ανακαλεί στη μνήμη κάτι που συνέβη. Ορισμός που έδωσε έδωσε το I.C.O.M.O.S. (International International Council on Monuments and Sites) για το μνημείο είναι : κάθε ακίνητο, κτισμένο ή όχι το οποίο διακρίνεται για το αρχαιολογικό, το ιστορικό, το αισθητικό ή το εθνογραφικό του ενδιαφέρον. Στον ορισμό περιλαμβάνονται τα ακίνητα αγαθά τα οποία θεωρούνται διατηρητέα λόγω της φύσης ή του προορισμού τους, καθώς και τα κινητά που βρίσκονται μέσα στα μνημεία

Υπάρχουν τέσσερις απόψεις προκειμένου να θεωρήσουμε ένα αρχιτεκτονικό μνημείο 1.Ιστορική θεώρηση – το μνημείο ως πηγή ιστορικών και εν γένει επιστημονικών πληροφοριών. 2. Αισθητική θεώρηση- το μνημείο ως έργο τέχνης και καλλιτεχνικής δημιουργίας 3. Πρακτική θεώρηση- το μνημείο ως αντικείμενο χρήσεων και λειτουργιών 4. Περιβαλλοντολογική θεώρηση- το μνημείο ως στοιχείο του δομημένου περιβάλλοντος.

1.Ιστορική θεώρηση – το μνημείο ως πηγή ιστορικών και εν γένει επιστημονικών πληροφοριών. Η παλαιότητά του δεν μπορεί να ξανακερδηθεί με κανένα τρόπο και κατά συνέπεια είναι αναντικατάστατο. Αυτή ακριβώς είναι η διαφορά του αυθεντικού από το αντίγραφο. Το πρώτο είναι μοναδικό ενώ αντίγραφα μπορούμε να κατασκευάσουμε όσα θέλουμε.

2. Αισθητική θεώρηση- το μνημείο ως έργο τέχνης και καλλιτεχνικής δημιουργίας Ο Χάρτης της Βενετίας (1964) θέτει σοβαρά εμπόδια εμπόδια στην απομάκρυνση των έργων ζωγραφικής και γλυπτικής από το αρχιτεκτονικό τους πλαίσιο. Καμωμένα τα έργα αυτά με σκοπό να ενταχθούν ενταχθούν σε ενιαίο ενιαίο αρχιτεκτονικό σύνολο χάνουν το νόημά τους έξω από το μνημειακό χώρο. Επίσης, η αποστέρηση του μνημείου από το διάκοσμό του το υποβαθμίζει και το φτωχαίνει. Πχ: Βερσαλλίες

3. Πρακτική θεώρηση- το μνημείο ως αντικείμενο χρήσεων και λειτουργιών. Είναι διαπιστωμένο ότι η τάση να δοθεί κοινωνική διάσταση στα αρχιτεκτονικά μνημεία και αν διατηρηθεί ή να ξαναδημιουργηθεί η χρηστική λειτουργία σε αυτά συνεχώς αυξάνεται. Συνήθως οι χρήσεις συνεπάγονται και τη συνεχή φροντίδα που είναι απαραίτητη για τη συντήρηση και τη διατήρηση ενός παλιού κτίσματος.

4. Περιβαλλοντολογική θεώρηση- το μνημείο ως στοιχείο του δομημένου περιβάλλοντος. Σε ένα σύνολο κτιρίων ή γενικότερα σε ένα αστικό ή φυσικό τοπίο ένα κτίριο που εντάσσεται σωστά δίνει αξία στο περιβάλλον του.

Μνημεία Παγκόσμιας Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO  Κριτήρια επιλογής Έως το τέλος του 2004 υπήρχαν έξι κριτήρια για την πολιτιστική κληρονομιά και τέσσερα κριτήρια για τη φυσική κληρονομιά. Το 2005 αυτό το καθεστώς τροποποιήθηκε σε μία ενοποιημένη ομάδα δέκα κριτηρίων. Τα μνημεία παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς οφείλουν να είναι «ιδιάζουσας παγκόσμιας αξίας» και να πληρούν ένα από τα παρακάτω δέκα κριτήρια.[

Πολιτιστικά κριτήρια I Πολιτιστικά κριτήρια I. «να αποτελεί αριστούργημα της ανθρώπινης δημιουργικής διάνοιας». II. «να επιδεικνύει σημαντικές ανθρώπινες αξίες για μακρά περίοδο χρόνου ή σε μία πολιτιστική περιοχή του κόσμου, σε εξελίξεις στην αρχιτεκτονική ή την τεχνολογία, τις μνημειακές τέχνες, την πολεοδομία ή τον σχεδιασμό τοπίου». III. «να φέρει μια μοναδική ή τουλάχιστον εξαιρετική μαρτυρία για κάποια πολιτισμική παράδοση, ζώντα ή εξαφανισμένο πολιτισμό». IV. «να αποτελεί σημαντικό παράδειγμα τύπου κτηρίου, αρχιτεκτονικού ή τεχνολογικού συνόλου ή τοπίου που απεικονίζει σημαντική ή σημαντικές φάσεις της ανθρώπινης ιστορίας» V. «να αποτελεί σημαντικό παράδειγμα παραδοσιακής ανθρώπινης εγκατάστασης, χερσαίας ή θαλάσσιας χρήσης, αντιπροσωπευτικής πολιτισμού ή πολιτισμών), ή ανθρώπινης αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον, ιδιαίτερα όταν το τελευταίο έχει γίνει ευάλωτο υπό την πίεση ανεπίστροφων αλλαγών». VI. «να συνδέεται άμεσα ή διακριτά με γεγονότα ή ζώσες παραδόσεις, με ιδέες ή πίστεις, με καλλιτεχνικά ή λογοτεχνικά έργα εξέχουσας παγκόσμιας σημασίας».

I. «να αποτελεί αριστούργημα της ανθρώπινης δημιουργικής διάνοιας».

II. «να επιδεικνύει σημαντικές ανθρώπινες αξίες για μακρά περίοδο χρόνου ή σε μία πολιτιστική περιοχή του κόσμου, σε εξελίξεις στην αρχιτεκτονική ή την τεχνολογία, τις μνημειακές τέχνες, την πολεοδομία ή τον σχεδιασμό τοπίου».

III. «να φέρει μια μοναδική ή τουλάχιστον εξαιρετική μαρτυρία για κάποια πολιτισμική παράδοση, ζώντα ή εξαφανισμένο πολιτισμό».

IV. «να αποτελεί σημαντικό παράδειγμα τύπου κτηρίου, αρχιτεκτονικού ή τεχνολογικού συνόλου ή τοπίου που απεικονίζει σημαντική ή σημαντικές φάσεις της ανθρώπινης ιστορίας»

V. «να αποτελεί σημαντικό παράδειγμα παραδοσιακής ανθρώπινης εγκατάστασης, χερσαίας ή θαλάσσιας χρήσης, αντιπροσωπευτικής πολιτισμού ή πολιτισμών), ή ανθρώπινης αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον, ιδιαίτερα όταν το τελευταίο έχει γίνει ευάλωτο υπό την πίεση ανεπίστροφων αλλαγών».

VI. «να συνδέεται άμεσα ή διακριτά με γεγονότα ή ζώσες παραδόσεις, με ιδέες ή πίστεις, με καλλιτεχνικά ή λογοτεχνικά έργα εξέχουσας παγκόσμιας σημασίας».

Φυσικά κριτήρια VII. «να περιέχει εξαιρετικά φυσικά φαινόμενα ή περιοχές εξαιρετικής φυσικής ομορφιάς και αισθητικής». VIII. «να είναι ιδιάζοντα παραδείγματα μειζόνων φάσεων της ιστορίας της γης, του αρχείου της ζωής, σημαντικών εν εξελίξει γεωλογικών διαδικασιών για την ανάπτυξη γεωσχηματισμών ή σημαντικών γεωμορφικών ή φυσιογραφικών χαρακτηριστικών» IX. «να είναι ιδιάζοντα παραδείγματα σημαντικών εν εξελίξει οικολογικών και βιολογικών διαδικασιών στην εξέλιξη και ανάπτυξη οικοσυστημάτων χερσαίων, γλυκού ύδατος, παράκτιων και θαλάσσιων οικοσυστημάτων και κοινοτήτων φυτών και ζώων» X. «να περιέχει τα σημαντικότερα φυσικά ενδιαιτήματα συντήρησης της βιοποικιλότητας, να περιλαμβάνει απειλούμενα είδη παγκόσμιας αξίας από την άποψη της επιστήμης ή της συντήρησης του είδους». Για να κριθεί η εξαιρετική παγκόσμια αξία του, ένα μνημείο πρέπει να κριθεί και σε δύο άλλους παράγοντες: την αυθεντικότητα και/η την ακεραιότητα και πρέπει να απολαμβάνει ιδιαίτερης προστασίας και συστημάτων διαχείρισης ώστε να διασφαλίζεται η προστασία του. Το κριτήριο της αυθεντικότητας αναφέρεται στα μνημεία τα οποία εντάσσονται με βάση τα κριτήρια I-VI ενώ το κριτήριο της ακεραιότητας αναφέρεται σε όλα τα μνημεία, ανεξαρτήτως κριτηρίου ένταξης.

VII. «να περιέχει εξαιρετικά φυσικά φαινόμενα ή περιοχές εξαιρετικής φυσικής ομορφιάς και αισθητικής».

VIII. «να είναι ιδιάζοντα παραδείγματα μειζόνων φάσεων της ιστορίας της γης, του αρχείου της ζωής, σημαντικών εν εξελίξει γεωλογικών διαδικασιών για την ανάπτυξη γεωσχηματισμών ή σημαντικών γεωμορφικών ή φυσιογραφικών χαρακτηριστικών»

IX. «να είναι ιδιάζοντα παραδείγματα σημαντικών εν εξελίξει οικολογικών και βιολογικών διαδικασιών στην εξέλιξη και ανάπτυξη οικοσυστημάτων χερσαίων, γλυκού ύδατος, παράκτιων και θαλάσσιων οικοσυστημάτων και κοινοτήτων φυτών και ζώων»

X. «να περιέχει τα σημαντικότερα φυσικά ενδιαιτήματα συντήρησης της βιοποικιλότητας, να περιλαμβάνει απειλούμενα είδη παγκόσμιας αξίας από την άποψη της επιστήμης ή της συντήρησης του είδους».

Σύντομο ιστορικό του «μνημείου»

Τα προϊστορικά ντολμεν , οι πυραμίδες , οι τύμβοι , είναι μνημεία αυτού του είδους.

Στην κλασσική εποχή, η γλυπτική και η αρχιτεκτονική, η κάθε μία χωριστά αλλά και συνεργαζόμενες μεταξύ τους, δίνουν διάφορες μορφές μνημείων μνημεία ταφικά με ανάγλυφες μορφές ή ολόγλυφες μορφές , επιτύμβιες στήλες.

Η Ρώμη εισάγει τη θριαμβευτική αψίδα και τον ανδριάντα Η Ρώμη εισάγει τη θριαμβευτική αψίδα και τον ανδριάντα

Στο Μεσαίωνα η ιδέα του μνημείου περιστρέφεται κυρίως γύρω από τη θρησκεία.

Στην Αναγέννηση και στο μπαρόκ οι ανδριάντες , οι δημόσιες κρήνες , τα ανάκτορα και μερικά δημόσια κτίρια παίρνουν το χαρακτήρα μνημείου. Εισάγεται η έννοια της μνημειακής αρχιτεκτονικής, η οποία αναφέρεται όχι μόνο στα κτίρια τα ίδια, αλλά και στον τρόπο ένταξής τους μέσα στο πολεοδομικό σύνολο. Δημιουργούνται έτσι μνημειακές προσπελάσεις, χαράσσονται μεγάλοι άξονες και η προοπτική χρησιμοποιείται για την επίτευξη εντυπωσιακών αποτελεσμάτων. Πχ: κιονοστοιχίες του Μπερνίνι μπροστά από τον Άγιο Πέτρο στη Ρώμη.

Ειδικότερα το μπαρόκ ενισχύει την μνημειακότητα με τη χρήση αξόνων σε αρχιτεκτονική αλλά κυρίως πολεοδομική κλίμακα, όπου η τέχνη ενισχύει την πρόθεση αυτή. Οι επεμβάσεις έχουν ως κύριο μέλημα την ενίσχυση του κύρους της θρησκευτικής αλλά και της κοσμικής εξουσίας – του μονάρχη. Ανδριάντες, οβελίσκοι από τις κατακτήσεις κλπ χρησιμοποιούνται γι ατην απόδοση μνημειακότητας στον χώρο της πόλης. Πχ: Βερσαλλίες, Places royales στο Παρίσι – το θέατρο της μοναρχίας

Ο νεοκλασσικισμός – ιστορισμός του 19ου αιώνα συνεχίζει την προσέγγιση του μπαρόκ αλλά υποτονεί την μνημειακότητα αποφεύγοντας την υπερβολή.

Η βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα , εισάγει νέα κτίρια Η βιομηχανική επανάσταση του 19ου αιώνα , εισάγει νέα κτίρια .Μνημεία θεωρούνται ορισμένα κτίρια –ορόσημα της τεχνικής εξέλιξης, που μεταβάλλονται και σε σύμβολα μιας σημαντικής εκδήλωσης, ή μιας περιόδου της τεχνικής, όπως το Crystal Palace του Λονδίνου ή ο πύργος του Άιφελ στο Παρίσι.

Ο 20ος αιώνας είναι εκείνος που επέφερε δραματικές αλλαγές ως πρός τις αντιλήψεις περί μνημείου. Το τέλος της αναπαράστασης. F. Nietsche, The use and the abuse of history Tο τέλος των μεγάλων αφηγήσεων – Β’ Παγκόσμιος πόλεμος

Πύργος Tatlin, 1917 Mνημείο για την Γ’ κομμουνιστική Διεθνή 1917 400μ ύψος ΚΟΝΣΤΡΟΚΤΙΒΙΣΜΟΣ

Walter Gropius. Monument to the March Dead, 1921-22. Weimar, Germany BAUHAUS

Monument to Rosa Luxemburg and Karl Liebknecht, Berlin, 1926, by Ludwig Mies van der Rohe ΜΟΝΤΕΡΝΟ ΚΙΝΗΜΑ

Conical Intersect, 1975. 27-29, rue Beaubourg, Paris Conical Intersect, 1975. 27-29, rue Beaubourg, Paris. Gordon Matta-Clark

Vietnam memorial, Washington, 1982

Judenplatz, Wien μνημείο του Ολοκαυτώματος Rachel Whiteread, 2000

Μνημείο στο στρατόπεδο συγκέντρωσης στην Treblinka, Βαρσοβία.

Peter Eisenmann, Μνημείο ολοκαυτώματος, Βερολίνο, 2005

Cindy Shirman, 2006

Πρέπει να ξεχνάς για να θυμάσαι.