ΟΠΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΑ μέρος 1 ΟΠΤΙΚΗ ΚΑΙ ΚΕΙΜΕΝΙΚΗ ΕΘΝΟΓΡΑΦΙΑ μέρος 1 “Visual and textual ethnographies” Δόμνα Μιχαήλ Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Κοινωνικής Ανθρωπολογίας

Πρώιμη επιστημονική οπτική έρευνα Αποικιακή φωτογραφία και φιλμ- επιστημονική μελέτη του «άλλου» http://www.nmafa.si.edu/exhibits/focus/colonial.html

Εθνογραφική έρευνα-απαρχές Από τα πρώτα χρόνια πολλοί ανθρωπολόγοι τεκμηρίωναν σε φιλμ παραδοσιακές κουλτούρες που πίστευαν ότι επρόκειτο να εξαφανιστούν. Μετά από το τέλος της αποικιοκρατίας το 1960, οι ανθρωπολόγοι συμφώνησαν σε ένα κώδικα δεοντολογίας για να εξασφαλίσουν ότι η έρευνά τους δεν θα έβλαπτε τους ανθρώπους που μελετούσε.

1960 έως αρχές 1980 : Υπερασπιστές της οπτικής ανθρωπολογίας: Margaret Mead, John Collier & Becker (Mead) Οι κάμερες που καταγράφουν συνεχώς χωρίς την ανθρώπινη παρέμβαση παράγουν «αντικειμενικό υλικό» (Collier & Becker) Καλούν σε συστηματική προσέγγιση της φωτογραφίας: Η φωτογραφική καταγραφή μπορεί να παραμείνει εντελώς ιμπρεσιονιστική ΕΚΤΟΣ ΑΝ ακολουθεί πειθαρχημένη διαδικασία.

1980: Υπερσπιστές της οπτικής ανθρωπολογίας: J. Clifford, Writing Culture (1986) Οι εθνογραφίες από μόνες τους αποτελούν κατασκευασμένες αφηγήσεις π.χ. μυθιστοριογραφίες Εθνογραφίες ως μυθιστοριογραφίες ≠ εθνογραφίες αντίθετες προς την αλήθεια => δεν μπορούν να αποκαλύψουν την πλήρη αλήθεια, αλλά μόνο μέρος της.

… J. Clifford, Writing Culture (1986) Δίνεται έμφαση στην ακρίβεια και την εμπειρία. Αναγνωρίζονται οι ομοιότητες ανάμεσα στην ‘κατασκευή’ και την ‘μυθοπλασία’ του φίλμ ή/και του γραπτού κειμένου δημιουργείται ένα περιεχόμενο όπου το εθνογραφικό φιλμ έγινε πιο αποδεκτή μορφή εθνογραφικής παρουσίασης.

Margaret Mead (1901-1978) “Σ’ όλο τον κόσμο, σε κάθε στεριά και νησί, σε κάθε γωνιά των πόλεων και σε κάθε κρυφή κοιλάδα που μπορεί να προσεγγιστεί μόνο με ελικόπτερο, πολύτιμες, αναντικατάστατες και απόλυτα μη επαναλήψημες συμπεριφορές εξαφανίζονται, ενώ τα τμήματα ανθρωπολογίας συνεχίζουν να στέλνουν ερευνητές πεδίου στο πεδίο χωρίς εξοπλισμό πέρα από ένα μολύβι κι ένα σημειωματάριο» Principles of Visual Anthropology (Hastrup, 1975)

M. Mead

Επιχειρήματα …υπέρ & κατά δεκαετίες ‘70 & ’80 Η Hustrup: ενάντια στους ισχυρισμούς των οπτικών ανθρωπολόγων για την δύναμη της εικόνας στην παροχή ανθρωπολογικής γνώσης αλλά υπέρ της δημιουργίας μιας βάσης για την ενσωμάτωση του οπτικού στο γραπτό μέσο Ο Pinney: αναφέρεται στη δημιουργία βάσης για αποδοτική ενσωμάτωση του φιλμ και της φωτογραφίας μέσα στην οπτική ανθρωπολογία. Προσοχή όμως στην δύναμη που έχει το φιλμ να οδηγεί με την διαδοχή των εικόνων σε μια συγκεκριμένη επεξηγηματική αφήγηση

I.C. Jarvie, Social Anthropologist επιχειρήματα κατά… Το εθνογραφικό φιλμ είναι στην καλύτερη περίπτωση κακή εθνογραφία, που επιτρέπει να αντιληφθούμε μόνο την ορατή επιφάνεια της εθνογραφικής ‘πραγματικότητας’ και αφήνει απέξω τα πιο σημαντικά δεδομένα και αναλυτικές εμβαθύνσεις.. Απορρίπτει το φιλμ ως αληθινή καταγραφή της κουλτούρας [I.C. Jarvie, “Problem of the Ethnographic Real,” Current Anthropology 24, 1983, p. 315.]

Asch, Marshall, Spier (1973):Εθνογραφικό φιλμ-Δομή και Λειτουργία “Ο σκοπός του εθνογραφικού φιλμ είναι να διατηρήσει …την δομή των γεγονότων που καταγράφει όπως αυτά ερμηνεύονται από τους συμμετέχοντες. …Η κάμερα έχει την θέση της στον τόπο και το χρόνο, κι έτσι επιβάλλει μια άποψη για κάθε δράση . Ανοίγοντας και κλείνοντας την κάμερα προσδίδει αυτόματα μια δομή στα γεγονότα, όπως αυτή ορίζεται από τις αντιλήψεις/προκαταλήψεις του χειριστή της.

Εθνογραφικό φιλμ: Δομή και Λειτουργία Η επιμέλεια του υλικού είναι μια περαιτέρω επιλεκτική διαδικασία και μια δεύτερη αναδόμηση.. …για έναν εθνογραφικό κινηματογραφιστή για να πετύχει πρέπει να καταλάβει βαθειά τους ανθρώπους που καταγράφει, και πρέπει να καταβάλει κάθε προσπάθεια ώστε να αφήσει τις ιθαγενείς δομές να καθοδηγήσουν τις προσπάθειες του να καταγράψει» (Asch, Marshall, Spier, “Ethnographic Film: Structure and Function,” Annual Review of Anthropology 2, 1973, pp. 179-80.)

φωτογραφία, φιλμ, κείμενο Φωτογραφία: περιορίζει τον θεατή σε μια «κεντρική προοπτική» και δεν περιέχει κίνηση Φιλμ: οι εικόνες κινούνται αλλά ο θεατής μένει ακίνητος Γραπτό κείμενο: είναι το πιο ευέλικτο απ΄ όλα καθώς και το περιεχόμενο και ο αναγνώστης είναι κινούμενοι…ο/η αναγνώστης/τρια μπορεί να σταματήσει, να επιστρέψει, να ξεφυλίσει τις σελίδες δημιουργώντας τις δικές του/της εικόνες καθώς προχωράει» (Hastrup, 1975)

Ο ανθρωπολόγος ως σύμβουλος στην παραγωγή εθνογραφικού/ανθρωπολογικού φιλμ Δίνει την εθνογραφική διάσταση μέσα από την επισταμένη μελέτη των υποκειμένων Την ποιοτική διάσταση σε πολιτισμικά θέματα Την εξοικείωση με το χώρο και τα πρόσωπα Την πρόσβαση στο πεδίο Την πρόσβαση σε ιδιωτικούς χώρους

Ο ανθρωπολόγος ως σύμβουλος στην παραγωγή εθνογραφικού/ανθρωπολογικού φιλμ Βοηθάει στην γραφή του σεναρίου ή γράφει όλο το σενάριο Προτείνει την δομή της οπτικής αφήγησης Εφιστά την προσοχή σε πολιτισμικά ευαίσθητα ζητήματα ώστε να αποφευχθούν ατυχείς και δυσάρεστες καταστάσεις Αποδίδει τη γλώσσα των ιθαγενών/εθνοτικών ομάδων/υποκειμένων

Οπτική εθνογραφία & οπτικές μέθοδοι Οπτική εθνογραφία & οπτικές μέθοδοι Από το 1990 έγινε πια απολύτως παραδεκτό ότι δεν μπορεί να επιτευχθεί αντικειμενικότητα ούτε στο γραπτό ούτε στο οπτικό κείμενο/υλικό. Με αυτό το σκεπτικό το οπτικό κείμενο επανήλθε ως αποδεκτή μέθοδος έρευνας και παρουσίασης στις κοινωνικές επιστήμες που εφαρμόζουν ποιοτική έρευνα

P. Loizos

Λόγος και εικόνα Μπορούμε να διασχίσουμε τα όρια; Φυσικά! Το ένα μέσο τροφοδοτεί το άλλο. Είναι σημαντικό όμως να δούμε το κάθε μέσο χωριστά. Τα ερευνητικά μέσα ακολουθούν μεθοδολογικούς κανόνες. Γενικά, πρόκειται για τεχνικές, φόρμες και νόρμες καταγραφής δεδομένων αποτυπωμένες μέσα σε επιστημονικά πεδία και υπο-πεδία.

Βασική συνθήκη Καμιά εικόνα δεν γίνεται κατανοητή εκτός διαλογικού πλαισίου. Λόγος/περιεχόμενο μπορεί να κρύβονται (όπως στην τέχνη) Λόγος/περιεχόμενο μπορεί να φανερώνονται (όπως σε μια εφημερίδα) Το ερώτημα είναι, πώς να κατασκευάσεις τις εικόνες σου ώστε να συνομιλούν με τον λόγο/περιεχόμενο μέσα στο οποίο λειτουργείς.

Παρουσίαση Τι θέλω να πω; Ποιοι αποτελούν το ακροατήριό μου; Ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να πω αυτό που θέλω;

Τι θέλω να πω; (περιεχόμενο) Ποιο είναι το βασικό μου μήνυμα; Ποιος είναι ο στόχος και ο σκοπός μου όταν δημιουργώ αυτές τις εικόνες, βίντεο, slides, ιστοσελίδα ή άλλου τύπου πολυμεσικής παρουσίασης; Με ποιο τρόπο επενδύω στο θέμα; Ποιος με εξουσιοδοτεί για να μιλήσω;

Ποιο είναι το ακροατήριό μου; Ποιες ιδέες/πληροφορίες χρειάζεται να διατυπωθούν καθαρά; Ποια θέματα ή αντιρρήσεις μπορεί το ακροατήριό μου να έχει πάνω στα επιχειρήματά μου; Ποια είναι τα δικά τους ενδιαφέροντα και αξίες; Και πως μπορεί να σχετίζονται με τα μηνύματά μου;

Ποιος είναι ο καλύτερος τρόπος για να το πω; (μορφή) Διαλέγω το μέσο (medium), το είδος (genre), τη μορφή (format): Προφορικό: διάλεξη (lecture), συζήτηση (discussion), ανεπίσημος λόγος (informal speech) Γραπτό: εργασία, βιβλίο, e-mail, γράμμα οπτικό: φωτογραφίες, διαφάνειες, διαγράμματα, γραφήματα Mixed & multimedia: παρουσίαση PowerPoint, film, video, website, άλλα νέα μέσα

Τα πλαίσιά μου Ρητορική Κινηματογράφηση Πληροφορική Ντοκιμαντέρ / οπτική ανθρωπολογία

Τυπολογία της εθνογραφικής οπτικής ‘γραφής’ (Loizos, 1992) 1. Documentation modality (The Meo) 2. Explanatory mode (Madarrpa Funeral at Gurk’wuy 3. Explanation rejected (The forest Bliss) 4. Research context-enrichment (Waiting for Harry) 5. Engagement and individual experience (Goodbye old Man)

P. Loizos

P. Loizos Μας συνιστά να θεωρούμε τα φιλμ ως κείμενα που κερδίζουν βάθος από την σύνδεσή τους με άλλα κείμενα. Πρότεινε να ενσωματωθεί η οπτική ανθρωπολογία στο ευρύτερο πεδίο της ανθρωπολογίας, αλλά και τους ανθρωπολόγους να βλέπουν τα φιλμ ως ‘συνεισφορά’ στο πεδίο της ανθρωπολογίας

Hastrup versus Loizos Κι ενώ η Hastrup μιλάει για διάκριση εικόνας και κειμένου, ο Loizos απαριθμεί τρόπους με τους οποίους τα ντοκιμαντέρ επικοινωνούν με τους θεατές.

P. Loizos Όλα, εξηγεί ο Loizos, εξαρτώνται από το πόσο καλά ενσωματώνονται οι εικόνες με τις λέξεις.

… Αυτό ο Loizos το ονομάζει: «documentation modality» δηλαδή «τροπικότητα της τεκμηρίωσης» κι εννοεί αυτά τα στοιχείο του φιλμ που λειτουργεί για να καταγράφει ή να τεκμηριώνει τι συμβαίνει μπροστά στο φακό και το μικρόφωνο.

Φωτογραφική μηχανή & μαγνητόφωνο Τα δύο αυτά μέσα έγιναν αμέσως δεκτά από τους ανθρωπολόγους χωρίς αμφισβήτηση Πχ οι φωτογραφίες του Malinowski που στολίζουν τις μονογραφίες του Argonauts of the Western Pacific & Crime and Custom in Savage Society,ποτέ δεν αποτέλεσαν αντικείμενο κριτικής.

… Αλλά και οι κασέτες με το ηχογραφημένο υλικό με αφηγήσεις μύθων, τελετουργιών, αφηγήσεων ζωής, μουσική και τραγούδια αποτελούν παρακαταθήκη για την σύγχρονη έρευνα πεδίου. Όμως το φιλμ έτυχε πιο αργής και επιφυλακτικής αποδοχής.

Argonauts of the Western Pacific & Crime and Custom in Savage Society, B. Malinowski

“The Meo” 1972 του Brian Moser Ας δούμε τα ζητήματα αυτά μέσα από εθνογραφικές ταινίες 1. Documentation modality (The Meo) Ο ανθρωπολόγος της ταινίας “The Meo” ο Jaques Lemoine, δούλευε με τους ιθαγενείς Meo 8 χρόνια πριν γυριστεί η ταινία. Άρα γνώριζε πολύ καλά τη συγκεκριμένη φυλή (tribe).

“The Meo” 1972 του Brian Moser Οι Μέο είναι ιθαγενείς της Β. και Κεντρικής Κίνας εκτοπισμένοι προς το νότο ανάμεσα σε νότια Κίνα και νοτιοανατολική Ασία. Το θέμα της ταινίας είναι πως οι ιθαγενείς Meo προσπαθούν να γλιτώσουν από ένα πόλεμο που έχει κυριεύσει τις ζωές τους. Η ταινία ξεκινάει με τον ήχο βομβαρδισμών σε μια κοιλάδα, ήχος που δεν ταιριάζει με την αρμονία και γαλήνη του αγροτικού τοπίου. Τότε ομάδες στρατιωτών ξεπροβάλουν από τις 2 πλευρές και παρουσιάζονται να πιέζουν τους χωρικούς να ενωθούν με τις δυνάμεις τους.

… Μετά βλέπουμε την τέλεση ενός εξορκισμού για να διώξουν τα κακά πνεύματα που έχουν ‘δέσει’ μια οικογένεια εξαιτίας μιας ακούσιας αδελφοκτονίας. Κατόπιν μεταφερόμαστε σε ένα στρατόπεδο προσφύγων όπου οι μισές γυναίκες είναι χήρες. Ακούμε ιστορίες ανθρώπων που εκτοπίστηκαν από τα σπίτια τους δεκάδες φορές και βλέπουμε απαθείς ανήμπορους λόγω των τραυματισμών άνδρες να καπνίζουν όπιο. Μια κηδεία λαμβάνει χώρα που η ταινία απλά καταγράφει χωρίς σχολιασμό.

Χωρίς να ξέρουμε τίνος κηδεία είναι και γιατί πέθανε παίρνουμε μια αίσθηση του πως θρηνούν οι άνθρωποι σ’ αυτή την κοινωνία και πως συγκεντρώνονται γύρω από τον νεκρό. Οι προηγούμενες από αυτή σκηνές ήταν γεμάτες επεξηγηματικά σχόλια από τον ανθρωπολόγο για την τοπική κουλτούρα και τις ιδιαιτερότητες της ζωής στα βουνά. Οι σκηνές του θρήνου είναι χωρία σχόλια.

“The Meo” 1972 του Brian Moser Ακολουθεί σκηνή στο αεροδρόμιο Ban Xon στο Laos όπου σάκοι με πτώματα ξεφορτώνονται από στρατιωτικά αυτοκίνητα βλέπουμε και ακούμε έναν στρατιώτη να θρηνεί πάνω από το πτώμα του αδελφού του. Τα λόγια του στρατιώτη (ο θρήνος) αποτελούν το πρώτο σημείο ενδιαφέροντος. Δεν υπάρχουν σχολιασμοί. Μόνο ο θρήνος και οι εικονές των ανθρώπων που παραλαμβάνουν τους νεκρούς τους, συγκεντώνονται γύρω τους και θρηνούν. Στο τέλος μένει στο όχημα ένας σάκος.

Αμέσως μετά ο θεατής οδηγείται, σε πολεμική σκηνή στα βουνά, κι έτσι μας προκαλεί να αναλογιστούμε τις συνέπειες αυτού του πολέμου πάνω στους Μέο γενικά και πέρα από το συγκεκριμένο περιστατικό θρήνου στο αεροδρόμιο.

Γιατί είναι σημαντικό… αυτό το φιλμ για την ανθρωπολογική παράδοση; 1. Γιατί είναι το πρώτο από εμπόλεμη ζώνη που αποτυπώνει επιπλέον τις συνέπειες ενός πολέμου πάνω σε φυλή ιθαγενών. Στην ταινία αυτή για πρώτη φορά ένας ντοκιμαντερίστας κι ένας ανθρωπολόγος συνεργάστηκαν και μας έδωσαν ένα ντοκουμέντο πάνω σε ένα ζήτημα που εκείνη την εποχή η ανθρωπολογία ούτε καν είχε αγγίξει.

… 2. Ένα δεύτερο σημαντικό στοιχείο είναι η λογική της αφήγησης που δεν επιτρέπει σχολιασμό και επιπρόσθετες πληροφορίες που συνήθως ζητούν οι ανθρωπολόγοι. Ο θρήνος του νεκρού αδελφού είναι τόσο συγκινητικός που ξεχνάμε να κάνουμε έξυπνες εθνογραφικές ερωτήσεις για τις αδελφικές σχέσεις στην κουλτούρα των Meo για παράδειγμα.

The Meo Άρα, μας λέει ο Loizos, σε αντίθεση με όσα ισχυρίζεται η Hastrup, ότι τα λόγια είναι αυτά που αποκλειστικά μας ξεδιπλώνουν την αφήγηση, εδώ οι εικόνες ξεδιπλώνουν την αφήγηση χωρίς γραπτό κείμενο.

2. Research context-enrichment “Waiting for Harry”, 1980 Kim McKenzie (σκηνοθέτης)& Les Hiatt (ανθρωπολόγος) «Οι ταινίες πετυχαίνουν να επικοινωνήσουν εθνογραφική γνώση πολλές φορές με μεγαλύτερη επιτυχία από την κειμενική εθνογραφία» P. Loizos

“Waiting for Harry” 1980 Kim McKenzie (σκηνοθέτης)& Les Hiatt (ανθρωπολόγος) Αναφέρεται σε μια τελετή των Αβοριγίνων της Αυστραλίας αλλά δεν περιορίζεται στην καταγραφή απλά της τελετής αλλά διεισδύει στην πολιτική που διέπει την τέλεση αυτή καθ’ αυτή και στον τελετουργικό συμβολισμό.– David MacDougall.

Ο Loizos για το “Waiting for Harry” Το φιλμ ως μέθοδος έρευνας Αντί για τον όρο «αναστοχαστικότητα» που δεν αρέσει στον Loizos Καταγράφει Διερευνά Συμμετέχει ως δρων υποκείμενο/ηθοποιός Οι υπότιτλοι βοηθούν στην περαιτέρω κατανόηση της φύσης της διερεύνησης και στην ποιότητα του υλικού Κάνει τις έρευνες πεδίου πιο προσεγγίσιμες από ένα ευρύτερο κοινό

Ο Loizos για το “Waiting for Harry” Έχουμε λόγια, τονισμούς, παύσεις, εκφράσεις προσώπου Ακόμα και στοιχεία για την αδιόρατη σχέση μεταξύ ανθρωπολόγου και πληροφορητών Όλα τα παραπάνω αποτελούν στοιχεία που από μόνος του ο ανθρωπολόγος δεν θα μπορούσε να περιγράψει σε γραπτό κείμενο.

3. Explanation rejected (The forest Bliss, 1986, Robert Gardner) Απόρριψη της επεξήγησης Benares, India

‘Forest of Bliss’ Θέμα: η Ζωή και ο θάνατος «Μια γενναιόδωρη και λυτρωτική παρουσίαση του αναπόφευκτου θρήνου, του θρησκευτικού πάθους και της ευτυχίας που υπογραμμίζουν την καθημερινή ζωή στις Benares, της πιο θρησκευτικής πόλης των Ινδιών. Η ταινία εκτυλίσσεται από τον ένα ηλιοβασίλεμα μέχρι το επόμενο, χωρίς σχολιασμούς, υπότιτλους ή διαλόγους» κριτική. Αποτελεί μια προσπάθεια να δοθεί στον ακροατή μια εντελώς αυθεντική και συγκεντρωμένη αίσθηση συμμετοχής των εμπειριών που παρουσιάζονται στην ταινία.

Κριτική (κατά) στην προσέγγιση Δεν είναι σαφείς οι προθέσεις του κινηματογραφιστή/ανθρωπολόγου Η ταινία είναι ακατανόητη ή ακόμα και παραπλανητική σχετικά με την εθνογραφία της Benares. Περνάει το μήνυμα ότι η Benares και ο Ινδουϊσμός είναι ένας ανείπωτος κόσμος που διαφεύγει της κατανόησής μας Είναι αμφίβολο αν μια ταινία χωρίς σχολιασμούς προσθέτει στην ανθρωπολογική γνώση. (J. Parry 1989)

Κριτική (υπέρ) στην προσέγγιση Κι όμως, η ταινία δεν αποβλέπει στο να μας ‘μιλήσει’ για την σπουδαιότητα της Benares στον Ινδουισμό. Αποβλέπει αλλού, και κατά τον Loizos, «η ταινία χρησιμοποιεί τη Benares ως έναν μικρόκοσμο με όλες τις ιδιαιτερότητές του, ως διαλογισμό στις εικόνες και τους ήχους, στο πλέξιμο της ζωής με το θάνατο, της νεότητας με τα γηρατειά, την αλληλεξάρτηση σώματος και πνεύματος, τις πνευματικές προσπάθειες να ελεγχθεί η κατάσταση αποσύνθεσης που επέρχεται με το θάνατο».

… «Δίνει όσα στοιχεία χρειαζόμαστε για να αισθανθούμε, ασάφεια, κίνηση, διαδικασία, το πέρασμα του χρόνου, εξαγνισμό, μόλυνση, όλα εκφράζονται ως επαναλαμβανόμενα θέματα, όμως με τη μορφή εικόνων κι όχι εννοιολογικών δηλώσεων».

Εικόνες που υπονοούν αποσύνθεση, κενό, απουσία Εικόνες που υπονοούν αποσύνθεση, κενό, απουσία Μια σύντομη βολή άμμου που τινάζεται από ένα περβάζι Μια άδεια αυλή Μια άδεια ζυγαριά Ένα κομμάτι γης με κάρβουνα που καπνίζουν

εικόνες Αυτές οι εικόνες, μας λέει ο Loizos, σκοπεύουν να μεταφέρουν στον θεατή την αίσθηση της αποσύνθεσης, του κενού και της απουσίας που επιφέρει ο θάνατος. Τα λόγια λοιπόν δεν θεωρούνται απαραίτητα για τον κινηματογραφιστή/ανθρωπολόγο που επιλέγει ως μέσο την εικόνα και τον ήχο.

ήχοι Ο ήχος του σφυριού πάνω στο ξύλο, των κουπιών στο νερό του ποταμού, οι καμπάνες που χτυπάνε όλα σηματοδοτούν το πέρασμα του χρόνου. Ο σκοπός είναι η πρόκληση συναισθημάτων στον θεατή μέσα από τους ήχους και τις εικόνες κι όχι μέσω τυπικών εννοιολογικών όρων.

συμβολισμός Το έργο αυτό δεν είναι τυπική εθνογραφία. Ο Gardner είναι συμβολιστής και δεν ενδιαφέρεται για την λεκτική τεκμηρίωση και την επεξηγηματική τροπικότητα.