«Ανέστη Χριστός, και νεκρός ουδείς επί μνήματος» Αληθώς ανέστη ο Κύριος!

Παρουσίαση με θέμα: "«Ανέστη Χριστός, και νεκρός ουδείς επί μνήματος» Αληθώς ανέστη ο Κύριος!"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 «Ανέστη Χριστός, και νεκρός ουδείς επί μνήματος» Αληθώς ανέστη ο Κύριος!

2 ΠΟΝΟΣ: ένα δώρο που κανένας δεν θέλει Δρ Αντώνης Παπαγιάννης MRCP(UK), DipPallMed, FCCP Πνευμονολόγος

3 Πόνος και ανθρώπινη ζωή «Κοιλάδα του κλαυθμώνος» «Κοιλάδα του κλαυθμώνος» «Ουκ ένι βίος αταλαιπώρητος» «Ουκ ένι βίος αταλαιπώρητος» «Δια πολλών θλίψεων δει ημάς εισελθείν εις την βασιλείαν των ουρανών» «Δια πολλών θλίψεων δει ημάς εισελθείν εις την βασιλείαν των ουρανών» «Στενή και τεθλιμμένη οδός» «Στενή και τεθλιμμένη οδός» «Εν τω κόσμω θλίψιν έξετε, αλλά θαρσείτε, εγώ νενίκηκα τον κόσμον» «Εν τω κόσμω θλίψιν έξετε, αλλά θαρσείτε, εγώ νενίκηκα τον κόσμον»

4 Πόνος: ένα δώρο που κανένας δεν θέλει Αυτοβιογραφία του χειρουργού Paul Brand Αυτοβιογραφία του χειρουργού Paul Brand University Studio Press 2007 University Studio Press 2007

5 Paul Brand 1914 - 2003

6 Βιογραφικά στοιχεία - 1 Γεννήθηκε στην Ινδία από γονείς Άγγλους ιεραποστόλους Γεννήθηκε στην Ινδία από γονείς Άγγλους ιεραποστόλους Μικρός πήγε να μορφωθεί στην Αγγλία Μικρός πήγε να μορφωθεί στην Αγγλία Σπούδασε επί 5 χρόνια κατασκευαστικές τέχνες Σπούδασε επί 5 χρόνια κατασκευαστικές τέχνες Στη συνέχεια σπούδασε ιατρική στη διάρκεια του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου Στη συνέχεια σπούδασε ιατρική στη διάρκεια του Β΄Παγκοσμίου Πολέμου

7 Λονδίνο, Δεκέμβριος 1943

8 Βιογραφικά στοιχεία - 2 Ειδικεύθηκε ως χειρουργός Ειδικεύθηκε ως χειρουργός Επέστρεψε στην Ινδία το 1946 Επέστρεψε στην Ινδία το 1946 Συνθήκες πρωτόγονες, αλλά αποτελέσματα εντυπωσιακά καλά Συνθήκες πρωτόγονες, αλλά αποτελέσματα εντυπωσιακά καλά Έμπνευση και αυτοσχεδιασμός σε καθημερινή χρήση Έμπνευση και αυτοσχεδιασμός σε καθημερινή χρήση

9 Πόνος και υπομονή « Με εντυπωσίασε η ψυχική δύναμη των Ινδών ασθενών και η ήρεμη στάση τους απέναντι στον πόνο. Ακόμη κι όταν κάθονταν επί ώρες σε μια συνωστισμένη αίθουσα αναμονής, δεν διαμαρτύρονταν. Γι’ αυτούς, ο πόνος ήταν ένα μέρος του τοπίου της ζωής, και δεν μπορούσαν με κανένα τρόπο να τον αποφύγουν. Φιλοσοφικά δεν έβλεπαν καθόλου τον πόνο σαν αδικία: έπρεπε απλά να τον υπομείνουν ».

10 Βιογραφικά στοιχεία - 3 Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την ορθοπεδική Ασχολήθηκε ιδιαίτερα με την ορθοπεδική Αποκατάσταση συγγενών ανωμαλιών στα πόδια των βρεφών Αποκατάσταση συγγενών ανωμαλιών στα πόδια των βρεφών Ο πόνος ήταν οδηγό σημείο για τον ρυθμό της αποκατάστασης: πέρα από το όριο του πόνου επέρχεται βλάβη στους ιστούς Ο πόνος ήταν οδηγό σημείο για τον ρυθμό της αποκατάστασης: πέρα από το όριο του πόνου επέρχεται βλάβη στους ιστούς

11 Βιογραφικά στοιχεία - 4 1947: πρώτη επίσκεψη στο Chingleput 1947: πρώτη επίσκεψη στο Chingleput Η θεωρία των «σάπιων σαρκών» Η θεωρία των «σάπιων σαρκών» Τα χέρια των λεπρών ασθενών ήταν δυνατά χέρια, ικανά για εργασία, και όχι παράλυτα και αδύναμα Τα χέρια των λεπρών ασθενών ήταν δυνατά χέρια, ικανά για εργασία, και όχι παράλυτα και αδύναμα Αυτό που τους έλειπε ήταν η αίσθηση του πόνου

12 Βιογραφικά στοιχεία - 5 Καταγραφή της κατάστασης των χεριών Καταγραφή της κατάστασης των χεριών Νεκροτομικές μελέτες των νεύρων Νεκροτομικές μελέτες των νεύρων Πρωτοποριακές επεμβάσεις μετάθεσης τενόντων Πρωτοποριακές επεμβάσεις μετάθεσης τενόντων Μακρά περίοδος αποκατάστασης, αλλά με καλά αποτελέσματα Μακρά περίοδος αποκατάστασης, αλλά με καλά αποτελέσματα Οι παραμορφώσεις οφείλονταν στην έλλειψη αισθητικότητας Οι παραμορφώσεις οφείλονταν στην έλλειψη αισθητικότητας

13 Βιογραφικά στοιχεία - 6 Οι πληγές που δεν έκλειναν Οι πληγές που δεν έκλειναν Απουσία της προστατευτικής δράσης του πόνου Απουσία της προστατευτικής δράσης του πόνου Διδασκαλία του αυτοελέγχου των άκρων για αποφυγή των καθημερινών κακώσεων Διδασκαλία του αυτοελέγχου των άκρων για αποφυγή των καθημερινών κακώσεων Πώς καταρρίφθηκε η θεωρία των «σάπιων σαρκών» Πώς καταρρίφθηκε η θεωρία των «σάπιων σαρκών» Φρύδια, μύτες και μάτια Φρύδια, μύτες και μάτια

14 Βιογραφικά στοιχεία - 7 Στις αρχές του 1960 μετάβαση στις ΗΠΑ Στις αρχές του 1960 μετάβαση στις ΗΠΑ Επίμονη προκατάληψη απέναντι στη λέπρα Επίμονη προκατάληψη απέναντι στη λέπρα Καινούργιες προσπάθειες για αλλαγή νοοτροπίας ιατρών και κοινού Καινούργιες προσπάθειες για αλλαγή νοοτροπίας ιατρών και κοινού Επέκταση των ευρημάτων στον διαβήτη Επέκταση των ευρημάτων στον διαβήτη Κοινός παρονομαστής: η έλλειψη της αίσθησης του πόνου Κοινός παρονομαστής: η έλλειψη της αίσθησης του πόνου

15 Σημασία του πόνου Ο φυσικός, σωματικός πόνος κάθε άλλο παρά εχθρός είναι. Ο φυσικός, σωματικός πόνος κάθε άλλο παρά εχθρός είναι. « Αν είχα στα χέρια μου τη δύναμη να εξαφανίσω τον σωματικό πόνο από τον κόσμο, δεν θα τη χρησιμοποιούσα. Η δουλειά μου με ασθενείς που στερήθηκαν τον πόνο μου απέδειξε ότι ο πόνος μας προστατεύει από την αυτοκαταστροφή ».

16 Χρόνιος, ανίατος πόνος «Ωστόσο, και ο ίδιος ο πόνος μπορεί να καταστρέφει. Ο ανεξέλεγκτος πόνος στραγγίζει τις σωματικές δυνάμεις και τη διανοητική ενέργεια, και μπορεί να φτάσει να κυριαρχεί σ’ ολόκληρη τη ζωή ενός ατόμου. Κάπου ανάμεσα στα δυο άκρα, την έλλειψη πόνου και τον ασταμάτητο χρόνιο πόνο, περνούμε οι περισσότεροι τη ζωή μας».

17 Τα τρία επίπεδα του πόνου Σήμα: το ερέθισμα που δέχονται τα κύτταρα, π.χ. κάκωση του δαχτύλου. Σήμα: το ερέθισμα που δέχονται τα κύτταρα, π.χ. κάκωση του δαχτύλου. Μήνυμα: το ηλεκτρικό ερέθισμα που καταφέρνει να φτάσει στον εγκέφαλο από την κάκωση του δαχτύλου. Μήνυμα: το ηλεκτρικό ερέθισμα που καταφέρνει να φτάσει στον εγκέφαλο από την κάκωση του δαχτύλου. Απάντηση: η αντίδραση του εγκεφάλου στην πληροφορία ότι χτύπησε το δάχτυλο. Απάντηση: η αντίδραση του εγκεφάλου στην πληροφορία ότι χτύπησε το δάχτυλο. Αν δεν προκαλέσει απάντηση από τον εγκέφαλο, το δάχτυλο ‘δεν πονάει’! Αν δεν προκαλέσει απάντηση από τον εγκέφαλο, το δάχτυλο ‘δεν πονάει’!

18 Αντιμετώπιση του πόνου Συνήθως περιοριζόμαστε στο πρώτο επίπεδο (παυσίπονα φάρμακα) Συνήθως περιοριζόμαστε στο πρώτο επίπεδο (παυσίπονα φάρμακα) Ο πόνος έχει συνήθως κάτι να μας πει για την αιτία του Ο πόνος έχει συνήθως κάτι να μας πει για την αιτία του Είναι πιο ουσιαστικό να πάμε στη ρίζα του προβλήματος Είναι πιο ουσιαστικό να πάμε στη ρίζα του προβλήματος Ακούμε τον πόνο, διαβάζουμε το μήνυμά του, και στη συνέχεια τον ανακουφίζουμε Ακούμε τον πόνο, διαβάζουμε το μήνυμά του, και στη συνέχεια τον ανακουφίζουμε

19 Ενισχυτές του πόνου Φόβος Θυμός και οργή ΕνοχήΜοναξιάΑνημπορία

20 Φόβος «Ο φόβος υπεισέρχεται σε κάθε ενέργεια ή πάθος του νου, και, όπως ο αέρας μέσα στο σώμα μπορεί να υποδυθεί οποιαδήποτε αρρώστια, και να μοιάζει με λιθίαση, και να μοιάζει με ποδάγρα, το ίδιο κι ο φόβος μπορεί να πλαστογραφήσει οποιαδήποτε αρρώστια του νου» (John Donne, 16ος αιώνας)

21 Φόβος και πόνος. Τι σημαίνει ο πόνος για τον ασθενή;. Τι σημαίνει ο πόνος για τον ασθενή; Θα χειροτερέψει η αρρώστια; Θα χειροτερέψει η αρρώστια; «Θα μπορέσω να ξαναδουλέψω;» «Θα μπορέσω να ξαναδουλέψω;» «Δεν θα μπορώ να παίζω πιάνο!» «Δεν θα μπορώ να παίζω πιάνο!» Η ερμηνεία που δίνουμε στον πόνο επηρεάζει την έντασή του (3ο επίπεδο) Η ερμηνεία που δίνουμε στον πόνο επηρεάζει την έντασή του (3ο επίπεδο) Ο φόβος, όπως και ο πόνος, μπορεί να είναι καλός ή κακός Ο φόβος, όπως και ο πόνος, μπορεί να είναι καλός ή κακός

22 Θυμός/οργή Επώδυνες καταστάσεις όπως η αντανακλαστική συμπαθητική δυστροφία μπορεί να προκληθούν και μόνο από θυμό Επώδυνες καταστάσεις όπως η αντανακλαστική συμπαθητική δυστροφία μπορεί να προκληθούν και μόνο από θυμό Οργή ή πικρία για κακή φροντίδα Οργή ή πικρία για κακή φροντίδα Το «σύνδρομο της αποζημίωσης» Το «σύνδρομο της αποζημίωσης» « Είναι εύκολο να μισείς, αλλά είναι πιο υγιές να αγαπάς » (B. Siegel) « Είναι εύκολο να μισείς, αλλά είναι πιο υγιές να αγαπάς » (B. Siegel)

23 Ενοχή Είναι ο πόνος τιμωρία; Είναι ο πόνος τιμωρία; Γιατί να συμβεί αυτό σε μένα; Γιατί να συμβεί αυτό σε μένα; Η τιμωρία έχει αποτέλεσμα όταν γνωρίζουμε την αιτία της Η τιμωρία έχει αποτέλεσμα όταν γνωρίζουμε την αιτία της Οι προφήτες προειδοποιούσαν για τις πληγές που έστελνε ο Θεός Οι προφήτες προειδοποιούσαν για τις πληγές που έστελνε ο Θεός Οι περισσότερες ασθένειες και συμφορές δεν έχουν σχέση με τιμωρία Οι περισσότερες ασθένειες και συμφορές δεν έχουν σχέση με τιμωρία

24 Μοναξιά Ο πόνος, που γίνεται αντιληπτός στον νου, ανήκει μοναδικά σε μένα και δεν μπορεί αληθινά να μοιραστεί Ο πόνος, που γίνεται αντιληπτός στον νου, ανήκει μοναδικά σε μένα και δεν μπορεί αληθινά να μοιραστεί Margaret Mead: το πιο πρώιμο σημείο πολιτισμού Margaret Mead: το πιο πρώιμο σημείο πολιτισμού « Μερικές φορές ως γιατρός διαπιστώνω ότι δεν έχω να προσφέρω τίποτε άλλο παρά μόνο την προσωπική μου παρουσία. Ακόμη και τότε, η συμπάθειά μου μπορεί να έχει ηρεμιστικό αποτέλεσμα όχι μόνο στον πάσχοντα, αλλά σε ολόκληρη την οικογένεια » « Μερικές φορές ως γιατρός διαπιστώνω ότι δεν έχω να προσφέρω τίποτε άλλο παρά μόνο την προσωπική μου παρουσία. Ακόμη και τότε, η συμπάθειά μου μπορεί να έχει ηρεμιστικό αποτέλεσμα όχι μόνο στον πάσχοντα, αλλά σε ολόκληρη την οικογένεια »

25 Ανημπορία Ο ασθενής θέλει να συνεχίσει να αισθάνεται χρήσιμος Ο ασθενής θέλει να συνεχίσει να αισθάνεται χρήσιμος Ανήμπορος = «άχρηστος»  επιδείνωση Ανήμπορος = «άχρηστος»  επιδείνωση Αίσθηση ελέγχου πάνω στη νόσο Αίσθηση ελέγχου πάνω στη νόσο « Ο γιατρός μπορεί μόνο να δώσει φάρμακα. Η δύναμη για την αντιμετώπιση της αρρώστιας βρίσκεται μέσα στον ασθενή: η δουλειά του γιατρού και της ομάδας φροντίδας είναι να τον βοηθήσει να ανακαλύψει και να χρησιμοποιήσει αυτή τη δύναμη » « Ο γιατρός μπορεί μόνο να δώσει φάρμακα. Η δύναμη για την αντιμετώπιση της αρρώστιας βρίσκεται μέσα στον ασθενή: η δουλειά του γιατρού και της ομάδας φροντίδας είναι να τον βοηθήσει να ανακαλύψει και να χρησιμοποιήσει αυτή τη δύναμη » Η ευθύνη του συστήματος υγείας Η ευθύνη του συστήματος υγείας

26 Αντίσταση Ο φόβος, ο θυμός, η ενοχή, η μοναξιά και η ανημπορία μοιάζουν φοβεροί αντίπαλοι όταν τους αντιμετωπίζει κανείς σε καιρό που ο πόνος στραγγίζει την ενεργητικότητα Ο φόβος, ο θυμός, η ενοχή, η μοναξιά και η ανημπορία μοιάζουν φοβεροί αντίπαλοι όταν τους αντιμετωπίζει κανείς σε καιρό που ο πόνος στραγγίζει την ενεργητικότητα « Θαυμάσια! Αυτό σημαίνει ότι μπορούμε να επιτεθούμε προς οποιαδήποτε κατεύθυνση » « Θαυμάσια! Αυτό σημαίνει ότι μπορούμε να επιτεθούμε προς οποιαδήποτε κατεύθυνση »

27 Το παράδοξο του πόνου Εκείνοι που τον έχουν συνεχώς σύντροφο μαθαίνουν να τον αντιμετωπίζουν και να τον υπομένουν (π.χ. αναπτυσσόμενες χώρες) Εκείνοι που τον έχουν συνεχώς σύντροφο μαθαίνουν να τον αντιμετωπίζουν και να τον υπομένουν (π.χ. αναπτυσσόμενες χώρες) Εκείνοι που έχουν την άνεση και τα μέσα να τον ανακουφίσουν δεν μπορούν να τον αντέξουν ούτε για λίγο (π.χ. Δυτικός κόσμος) Εκείνοι που έχουν την άνεση και τα μέσα να τον ανακουφίσουν δεν μπορούν να τον αντέξουν ούτε για λίγο (π.χ. Δυτικός κόσμος)

28 Προετοιμασία για τον πόνο Αφού το πιο βέβαιο γεγονός στη ζωή είναι ο θάνατος, και αφού δεν υπάρχει κανείς που να διέφυγε από αυτόν, η λύπη και ο φόβος του θανάτου δεν έχουν νόημα— αντίθετα, « ο άνθρωπος χρωστά να βλέπει ατάραχα και γενναιόψυχα το θάνατο, σε κάθε καιρό » [Ευγένιος Βούλγαρης] Αφού το πιο βέβαιο γεγονός στη ζωή είναι ο θάνατος, και αφού δεν υπάρχει κανείς που να διέφυγε από αυτόν, η λύπη και ο φόβος του θανάτου δεν έχουν νόημα— αντίθετα, « ο άνθρωπος χρωστά να βλέπει ατάραχα και γενναιόψυχα το θάνατο, σε κάθε καιρό » [Ευγένιος Βούλγαρης] Το ίδιο μπορεί κανείς να πει για τον πόνο Το ίδιο μπορεί κανείς να πει για τον πόνο

29 Προετοιμασία για τον πόνο «Ητοιμάσθην και ουκ εταράχθην» (Δαβίδ) «Ητοιμάσθην και ουκ εταράχθην» (Δαβίδ) Μπορούμε κι εμείς να ετοιμασθούμε, να συμφιλιωθούμε με την ιδέα του, ώστε να μη ταραχθούμε όταν μας επισκεφθεί Μπορούμε κι εμείς να ετοιμασθούμε, να συμφιλιωθούμε με την ιδέα του, ώστε να μη ταραχθούμε όταν μας επισκεφθεί «Το αλεξίπτωτο δεν το υφαίνεις τη στιγμή που πηδάς από το αεροπλάνο—πρέπει να το έχεις ήδη ετοιμάσει από πολύ καιρό, ώστε να σε κρατήσει όταν το χρειασθείς» «Το αλεξίπτωτο δεν το υφαίνεις τη στιγμή που πηδάς από το αεροπλάνο—πρέπει να το έχεις ήδη ετοιμάσει από πολύ καιρό, ώστε να σε κρατήσει όταν το χρειασθείς»

30 Αντίδοτα του πόνου Ευγνωμοσύνη Ακρόαση του πόνου ΔραστηριότηταΑυτοκυριαρχίαΚοινότητα/κοινωνία

31 Ευγνωμοσύνη Hans Selye και σύνδρομο στρες (1936) Hans Selye και σύνδρομο στρες (1936) Πνευματικό στρες  πρόσθετη αδρεναλίνη Πνευματικό στρες  πρόσθετη αδρεναλίνη Εκδικητικότητα και πικρία  υψηλά επίπεδα στρες («Γιατί σε μένα;») Εκδικητικότητα και πικρία  υψηλά επίπεδα στρες («Γιατί σε μένα;») Ευγνωμοσύνη = η αντίδραση που προάγει περισσότερο την υγεία Ευγνωμοσύνη = η αντίδραση που προάγει περισσότερο την υγεία Ενοχλητικά συμπτώματα = οδηγοί του γιατρού για τη διάγνωση και θεραπεία Ενοχλητικά συμπτώματα = οδηγοί του γιατρού για τη διάγνωση και θεραπεία

32 Ακρόαση του πόνου Δυτικός κόσμος = συμπεριφορά που περιφρονεί το σώμα = προβλήματα υγείας Δυτικός κόσμος = συμπεριφορά που περιφρονεί το σώμα = προβλήματα υγείας Πολιτισμική κώφωση απέναντι στη σοφία του σώματος Πολιτισμική κώφωση απέναντι στη σοφία του σώματος Να μάθουμε να ακούμε το σώμα μας Να μάθουμε να ακούμε το σώμα μας « Σπάνια νιώθω ευγνωμοσύνη για το γεγονός του πόνου, αλλά σχεδόν πάντα αισθάνομαι ευγνώμων για το μήνυμα που μου φέρνει » « Σπάνια νιώθω ευγνωμοσύνη για το γεγονός του πόνου, αλλά σχεδόν πάντα αισθάνομαι ευγνώμων για το μήνυμα που μου φέρνει »

33 Δραστηριότητα Οι ιστοί ευδοκιμούν με την δραστηριότητα και ατροφούν με την αχρηστία. Οι ιστοί ευδοκιμούν με την δραστηριότητα και ατροφούν με την αχρηστία. «Το δουλεύεις ή το χάνεις» «Το δουλεύεις ή το χάνεις» Αστροναύτες και οστεοπόρωση Αστροναύτες και οστεοπόρωση Ινδοί και οστεοαρθρίτιδα ισχίου Ινδοί και οστεοαρθρίτιδα ισχίου Η αρχαία Σπάρτη εκπαίδευε τα παιδιά της με την προετοιμασία για τον πόνο Η αρχαία Σπάρτη εκπαίδευε τα παιδιά της με την προετοιμασία για τον πόνο Ο σύγχρονος κόσμος κάνει το αντίθετο Ο σύγχρονος κόσμος κάνει το αντίθετο

34 Αυτοκυριαρχία Σχεδόν όλοι μας, ακόμη και μέσα στην άνεση, υπομένουμε θεληματικά κάποιον πόνο Σχεδόν όλοι μας, ακόμη και μέσα στην άνεση, υπομένουμε θεληματικά κάποιον πόνο Αθλητές, κοσμητικές επεμβάσεις ή απαιτήσεις μόδας Αθλητές, κοσμητικές επεμβάσεις ή απαιτήσεις μόδας Ο πόνος από αρρώστια ή κάκωση φαίνεται σαν παρείσακτος σ’ έναν πολιτισμό που δίνει την ψευδαίσθηση ότι η κάθε μορφής δυσφορία μπορεί να ελεγχθεί Ο πόνος από αρρώστια ή κάκωση φαίνεται σαν παρείσακτος σ’ έναν πολιτισμό που δίνει την ψευδαίσθηση ότι η κάθε μορφής δυσφορία μπορεί να ελεγχθεί

35 Δικαιολογούμε τις επιλογές μας με βάση την «αρχή της αυτονομίας» (το ίδιον θέλημα;) Δικαιολογούμε τις επιλογές μας με βάση την «αρχή της αυτονομίας» (το ίδιον θέλημα;) Δεν δεχόμαστε κάθε τι που δεν είναι εκούσιο, ενώ εύκολα υποβαλλόμαστε ακόμη και σε παράλογες ταλαιπωρίες (ιδιοτροπίες) Δεν δεχόμαστε κάθε τι που δεν είναι εκούσιο, ενώ εύκολα υποβαλλόμαστε ακόμη και σε παράλογες ταλαιπωρίες (ιδιοτροπίες) Αυτοσυγκέντρωση – προσευχή – περισυλλογή Αυτοσυγκέντρωση – προσευχή – περισυλλογή

36 «Όσο με ωφέλησαν οι αρρώστιες, δεν με ωφέλησε η άσκηση που σαν μοναχός έκανα τόσα χρόνια»

37 Κοινότητα/κοινωνία Η καλύτερη ετοιμασία για τον πόνο είναι να περιβάλλομαι από μια κοινότητα αγάπης που θα σταθεί δίπλα μου Η καλύτερη ετοιμασία για τον πόνο είναι να περιβάλλομαι από μια κοινότητα αγάπης που θα σταθεί δίπλα μου Ομάδα υποστήριξης = κοινότητα μοιρασμένου πόνου Ομάδα υποστήριξης = κοινότητα μοιρασμένου πόνου « Εάν γαρ και πορευθώ εν μέσω σκιάς θανάτου, ου φοβηθήσομαι κακά, ότι σύ μετ’ εμού ει » (Δαβίδ) « Εάν γαρ και πορευθώ εν μέσω σκιάς θανάτου, ου φοβηθήσομαι κακά, ότι σύ μετ’ εμού ει » (Δαβίδ)

38 Το μεγαλύτερο κακό του πόνου Απελπισία, απογοήτευση, αθυμία Απελπισία, απογοήτευση, αθυμία «Ως μη έχοντες ελπίδα» αφηνόμαστε να καταποθούμε από την οποιαδήποτε θλίψη, αντί να την ερμηνεύσουμε θετικά και να την ξεπεράσουμε «Ως μη έχοντες ελπίδα» αφηνόμαστε να καταποθούμε από την οποιαδήποτε θλίψη, αντί να την ερμηνεύσουμε θετικά και να την ξεπεράσουμε Οι επιμέρους πόνοι και ο Μεγάλος Πόνος Οι επιμέρους πόνοι και ο Μεγάλος Πόνος

39 Φιλοσοφία του πόνου «Πονάω, άρα υπάρχω. Δόξα τω Θεώ για τον πόνο» (Paul Brand)

40 Με άλλα λόγια… «Ως τω Κυρίω έδοξε, ούτω και εγένετο. Είη το όνομα Κυρίου ευλογημένον» (Ιώβ)

41 Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας «Δόξα τω Θεώ πάντων ένεκεν» (Άγ. Ιωάννης Χρυσόστομος)