Ηγεμονία: η τέχνη της δημόσιας διοίκησης (27 π.Χ.-284 μ.Χ.) Α. Δημοπούλου, Μεταπτυχιακό Ιστορίας Δικαίου, Νομική Σχολή Αθηνών

“Όπως οι τέχνες σε άλλες σφαίρες αναπτύσσονται όταν υπάρχει πρώτη ύλη, έτσι όταν δημιουργήθηκε το μέγιστο κράτος με την ιδιαίτερη δύναμη, τότε διαμορφώθηκε και εμφανίσθηκε η τέχνη της δημόσιας διοίκησης, καθώς τα δύο αυτά στοιχεία ενίσχυσαν το ένα το άλλο. Λόγω του μεγέθους του κράτους, αναγκαία, η εμπειρία υπήρξε ανάλογη. Και επειδή ήξεραν πώς να κυβερνήσουν δίκαια και προσηκόντως, επαύξησαν το κράτος” Αίλιος Αριστείδης, Ῥώμης ἐγκώμιον, 213.

Αύγουστος: η μεταμόρφωση του πολιτεύματος Ο τελευταίος αιώνας της Res publica σημαδεύτηκε από την προσπάθεια ισχυρών πολιτικών να τεθούν επικεφαλής της Ρώμης. Αυτό θα επιτύχει εν τέλει ο θετός γιος του Ιουλίου Καίσαρα, Οκταβιανός, μεταμορφώνοντας το πολίτευμα. Ως άλλος Ιανός (ο ρωμαϊκός θεός των μεταβάσεων και ενάρξεων με τα δύο πρόσωπα, ένα στραμμένο στο παρελθόν και ένα στο μέλλον), ο Οκταβιανός αποτελεί ταυτοχρόνως την τελευταία μεγάλη μορφή της Res publica και την πρώτη και σημαντικότερη της περιόδου που εγκαινιάζει, της Ηγεμονίας.

Η εδραίωση στην απόλυτη εξουσία Ο Καίσαρας δολοφονήθηκε, όταν επιδίωξε να εδραιώσει απροκάλυπτα την απόλυτη εξουσία του στη Ρώμη, παραμερίζοντας τη Σύγκλητο. Η επιτυχία του Οκταβιανού βασίσθηκε -– πέραν της φυσικής εξόντωσης των αντιπάλων του – στην τήρηση των προσχημάτων. Χωρίς να καταλύσει τυπικά τη Res publica, διατήρησε κατ΄ επίφαση τα όργανά της, αν και απογυμνωμένα από ουσιαστική εξουσία, μεταμορφώνοντας το πολίτευμα σε ισόβια αρχή ενός ανδρός. Μετά την επικράτησή του επί του Μάρκου Αντωνίου, είναι ήδη ο αδιαφιλονίκητος ηγέτης της Ρώμης, με μία χειρονομία θεατρική, το 27 π.Χ., "παραδίδει την εξουσία" στη Σύγκλητο και το λαό, η οποία του την επιστρέφει.

AUCTORITAS Σε αναγνώριση του μεγάλου κύρους του στη ρωμαϊκή κοινωνία, του αναγνωρίζεται μία ειδική μορφή υπέρτερης εξουσίας (auctoritas), που τον θέτει υπεράνω κάθε άλλης δημόσιας αρχής. Η Σύγκλητος τον ανακηρύσσει "Αύγουστο" (Augustus, ένας αρχαϊκός όρος που έως τότε χαρακτηρίζει τους θεούς, ο οποίος στις ελληνόφωνες περιοχές της αυτοκρατορίας θα καθιερωθεί ως "Σεβαστός" όνομα με το οποίο θα μείνει στην ιστορία.

Ορόσημο Η χρονολογία (27 π.Χ.) της έντεχνης αναμόρφωσης του πολιτεύματος υπό την κηδεμονία του Αυγούστου με τη σύμπραξη της Συγκλήτου, θεωρείται το ορόσημο της έναρξης της νέας ιστορικής περιόδου της Ηγεμονίας. Σε ανάμνηση του μήνα της εισόδου του Αυγούστου στην Αλεξάνδρεια και της επικράτησής του έναντι του Μάρκου Αντωνίου, ο μήνας Sextilis μετονομάσθηκε σε Αύγουστο. Ο Ιούλιος έλαβε το όνομα του θεοποιημένου θετού πατέρα του Αυγούστου, Ιουλίου Καίσαρα.

Η σώρευση εξουσιών Ο Αύγουστος, παραμερίζοντας το cursus honorum, σώρευσε στο πρόσωπό του όλες τις εξουσίες και αξιώματα. Αν και οι υπερεξουσίες του δεν ήταν χωρίς προηγούμενο επί Res publica, η μεταμόρφωση του πολιτεύματος σε Ηγεμονία επιτυγχάνεται μέσω των συνεχών παρατάσεων, με τη συναίνεση της Συγκλήτου, της θητείας του στα επιμέρους αξιώματα. Συγκεντρώνει ισοβίως τον απόλυτο έλεγχο της κρατικής λατρείας, του στρατού, της νομοθεσίας, της δημόσιας διοίκησης, κυβερνώντας με τον τρόπο αυτό τη Ρώμη επί 45 συναπτά έτη.

Εξουσίες Αυγούστου Ως Αρχιερέας (Pontifex Maximus) τίθεται επικεφαλής της κρατικής λατρείας και ερμηνεύει αυθεντικά την βούληση των θεών. Ως Ανθύπατος (imperium proconsulare) και Imperator γίνεται μόνιμος αρχιστράτηγος, στο πρόσωπο του οποίου ορκίζεται πίστη ο στρατός. Ως ισόβιος Δήμαρχος (tribunicia potestas) εμφανίζεται να ενεργεί ως "προστάτης του λαού", ασκεί τη νομοθετική εξουσία και ελέγχει σε κάθε άλλη, χάρις στο veto που μπορεί να ασκήσει στις αποφάσεις των λοιπών αρχόντων. Ο ίδιος, διατηρεί προσωπικά τον έλεγχο των σημαντικότερων ρωμαϊκών επαρχιών (Αιγύπτου, Γαλατίας), τις οποίες διοικεί μέσω διοικητών που διορίζει σε αυτές.

Princeps & Imperator Ποτέ δεν θα φορέσει στέμμα, ούτε θα υιοθετήσει τον μισητό τίτλο του rex ή αυτόν του dictator. Pater Patriae: του απονέμεται από τη Σύγκλητο ο ίδιος προτιμά τον τίτλο του Princeps Civitatis, του "πρώτου" μεταξύ των πολιτών, υπό την αιγίδα του οποίου τίθεται η λειτουργία του κράτους τίτλο από τον οποίο προέρχεται η ονομασία της νέας περιόδου στην ιστορία της Ρώμης που εγκαινιάζει, του Principatus (Ηγεμονία). Ο τίτλος των νικηφόρων στρατηγών, imperator, καθιερώνεται επίσης ως συνώνυμος του αυτοκρατορικού αξιώματος. Πριν τον Αύγουστο, ο όρος αυτοκρατορία (imperium) σήμαινε τα ελεγχόμενα από την Ρώμη εδάφη, μετά από αυτόν αποκτά πολιτική σημασία και γίνεται συνώνυμος με την απόλυτη εξουσία του ηγεμόνα.

"... θα φέρει όλη την οικουμένη υπό το κράτος του νόμου", Βιργίλιος, Αινειάδα, IV.231.   «Αυγούστου μοναρχήσαντος επι της γης η πολυαρχία των ανθρώπων επαύσατο (…) υπο μίαν βασιλείαν εγκόσμιον αι πόλεις γεγένηνται …». Από το τροπάριο του Όρθρου των Χριστουγέννων.

Οι μεταρρυθμίσεις του Αυγούστου νομοθεσία = εργαλείο κοινωνικής μόχλευσης, για να επιφέρει σημαντικές τομές στη ρωμαϊκή κοινωνία. Οι νομοθετικές παρεμβάσεις του δεν αφήνουν ανεπηρέαστο κανέναν τομέα του δημόσιου και ιδιωτικού βίου. Αναμορφώνει το οικογενειακό δίκαιο και τις προσωπικές σχέσεις, καθιστώντας το γάμο υποχρεωτικό για όλους τους πολίτες και ποινικοποιώντας τη μοιχεία, με στόχο την ενίσχυση των γεννήσεων και την εξυγίανση των ρωμαϊκών ηθών. Αναδιοργανώνει τη διοίκηση των επαρχιών και πατάσσει τη διαφθορά των διοικητών. Ο αυτοκράτορας θέτει υπό τον έλεγχό του τη νομική επιστήμη, απονέμοντας σε ορισμένους νομικούς το προνόμιο παροχής γνωμοδοτήσεων εξ ονόματός του (jus respondendi ex auctoritate Principis).

Επί των ημερών του η Ρώμη κοσμείται με λαμπρά οικοδομήματα γνωρίζει περίοδο καλλιτεχνικής δημιουργικότητας, κατά την οποία παράγονται αριστουργήματα της λατινικής λογοτεχνίας, όπως η Αινειάδα του Βιργιλίου (που αποτελεί μία συγκεκαλυμμένη εξύμνηση της βασιλείας του Αυγούστου).

Η πολιτική παρακαταθήκη του Αυγούστου Στο τέλος της ζωής του, ο Αύγουστος, χωρίς να έχει καταλύσει κανένα από τα όργανα και τους άρχοντες της Res publica, έχει καταφέρει να μεταμορφώσει πλήρως το πολίτευμα της Ρώμης. Η πολιτική του παρακαταθήκη, η συγκέντρωση ανέλεγκτης από άλλα όργανα εξουσίας στο πρόσωπο ενός ατόμου, συνεπάγεται ότι εφεξής η ποιότητα της ρωμαϊκής ηγεσίας θα είναι συνάρτηση της προσωπικότητας του εκάστοτε αυτοκράτορα. Το αξίωμα θα ασκήσουν άλλοτε ανίκανοι ή διεστραμμένοι αυτοκράτορες, όπως ο Καλιγούλας ή ο Νέρων, άλλοτε αποτελεσματικοί κυβερνήτες και ικανότατοι στρατιωτικοί, όπως ο Βεσπασιανός ή ο Τραϊανός.

Ακόμα όμως και στις περιπτώσεις των πρώτων, θύματα της αυθαιρεσίας τους αποτελούν κυρίως οι αριστοκρατικοί κύκλοι της Ρώμης και λιγότεροι οι τοπικοί πληθυσμοί της αυτοκρατορίας ιδίως κατά τους δύο πρώτους αιώνες της Ηγεμονίας γνωρίζουν πρωτόγνωρη περίοδο ευημερίας, διοικούμενοι αποτελεσματικά από τον νέο κρατικό μηχανισμό που αναπτύσσουν οι αυτοκράτορες. Η απολυταρχία, το πολίτευμα που δημιουργεί ο Αύγουστος, θα ασκήσει βαθύτατη επιρροή στις κατοπινές γενεές, αποτελώντας – με παραλλαγές– τη βάση των πολιτευμάτων που έκτοτε θα κυριαρχήσουν στον ευρωπαϊκό χώρο για πολλούς αιώνες, έως τη Γαλλική Επανάσταση του 1789.

Res Gestae Φροντίζοντας την υστεροφημία του, ο Αύγουστος αφήνει προς δημοσίευση στη Σύγκλητο την μακροσκελή πολιτική του διαθήκη, τις Res Gestae (“πεπραγμένα”), αντίγραφα των οποίων στάλθηκαν σε όλη την αυτοκρατορία. Τη διαθήκη αυτή γνωρίζουμε χάρις στο αντίγραφο που αναρτήθηκε στον τοίχο του ναού του Αυγούστου στην Άγκυρα. Στο προπαγανδιστικό αυτό κείμενο, ο αυτοκράτορας δίνει - σε πρώτο πρόσωπο – μία εξιδανικευμένη εικόνα της εξουσίας που άσκησε, ως primus inter pares μεταξύ των αρχόντων της Ρώμης.

Ρώμης εγκώμιον   “Όλη η οικουμένη, σαν να πανηγυρίζει, άφησε το παλαιό σιδερένιο της ένδυμα και ρίχτηκε στην καλαισθησία και σε πλούσια ευωχία κάθε είδους. Κάθε φιλονικία μεταξύ των πόλεων έχει παύσει και πλέον μία άμιλλα τις διακατέχει όλες: ποιά θα φαίνεται ωραιότερη και πιο ευχάριστη. Γέμισε το σύμπαν με γυμνάσια, κρήνες, προπύλαια, ναούς, καράβια, εργαστήρια, δασκάλους. Θα μπορούσαμε επιστημονικώς να συνοψίσουμε ότι η καταπονημένη οικουμένη ανένηψε και ανέκαμψε ... ... Μόνοι όσοι μένουν εκτός της ηγεμονίας σας, εάν υπάρχουν τέτοιοι, είναι άξιοι λύπησης, γιατί στερούνται παρόμοια αγαθά. Αποδείξατε άριστα αυτό που λένε όλοι, ότι η γη είναι μητέρα των πάντων και κοινή πατρίδα των πάντων. Τώρα είναι πια δυνατό σε Έλληνες και βαρβάρους να πάνε όπου θέλουν, με τα υπάρχοντά τους ή χωρίς αυτά, εύκολα και απλά, σαν να πηγαίνουν από πατρίδα σε πατρίδα τους.... Για να απολαμβάνεις την ασφάλεια αρκεί να είσαι Ρωμαίος, ή μάλλον, ένας από τους υπηκόους σας.” Αίλιος Αριστείδης, Ῥώμης ἐγκώμιον, 224-225.

Pax Romana Ο Αύγουστος ανήγαγε τη νίκη του επί του Μάρκου Αντωνίου στο Άκτιο σε σύμβολο του τέλους ενός αιώνα εμφυλίων πολέμων και της έλευσης της ειρήνης στον κόσμο Στήνει μεγάλους βωμούς που εξυμνούσαν το κατόρθωμά του στη Νικόπολη (την πόλη που ίδρυσε στο Άκτιο) και στην ίδια τη Ρώμη (Ara Pacis). Η αναδιοργάνωση της αυτοκρατορίας υπό την ηγεσία του θα σημάνει την έναρξη μίας περιόδου πρωτόγνωρης σταθερότητας, ευημερίας και ειρήνης στο εσωτερικό της αυτοκρατορίας (pax romana). Αν και δεν λείπουν παρενθέσεις καθεστωτικής ανωμαλίας (όπως το 69 μ.Χ., όταν μετά την αυτοκτονία του Νέρωνα η αυτοκρατορία γνώρισε τέσσερις αυτοκράτορες σε ένα χρόνο), οι συνέπειές τους γίνονται κυρίως αισθητές στη Ρώμη και λιγότερο στις επαρχίες.

Δυναστείες Τη δυναστεία των Ιούλιο-Κλαυδίων, διαδέχονται οι Φλάβιοι, οι Αντωνίνοι και οι Σεβήροι, οι οποίοι με κάποιες εξαιρέσεις κυβερνούν συνετά την αυτοκρατορία. Ιδίως υπό τους “πέντε καλούς Αυτοκράτορες” (όρο που καθιέρωσε ο Μακιαβέλι για τους Νέρβα, Τραϊανό, Αδριανό, Αντωνίνο Ευσεβή και Μάρκο Αυρήλιο, που κυβέρνησαν μεταξύ του 96-180 μ.Χ.), η ευημερία στο εσωτερικό της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας φθάνει το απόγειό της.

Pax Romana Τα αστικά κέντρα γνωρίζουν μεγάλη άνθηση, κοσμούνται με λαμπρά δημόσια κτίρια, εφοδιάζοντα με υδραγωγεία. Πατάσσεται η πειρατεία και τελειοποιείται το ρωμαϊκό οδικό δίκτυο, εξασφαλίζοντας ταχύτητα της αλληλογραφίας και ασφάλεια των μεταφορών. Η ελεύθερη μετακίνηση ανθρώπων και εμπορευμάτων ενισχύει την αλληλοκατανόηση μεταξύ των εθνών που ζουν στα εδάφη της αυτοκρατορίας. Η καθιέρωση ενιαίου νομίσματος και η επέκταση σύνθετων τραπεζιτικών εργασιών ευνοούν την ανάπτυξη του εμπορίου και της οικονομίας. Οι περισσότεροι λαοί της αυτοκρατορίας απολαμβάνουν τάξη, πολιτική σταθερότητα χωρίς προηγούμενο και ειρήνη, για μεγαλύτερο διάστημα απ' ό,τι ποτέ πριν ή μετά στην ιστορία της ανθρωπότητας.

Καταστολή Οι Ρωμαίοι καταστέλλουν όμως βάναυσα τις θρησκευτικές και εθνικές ομάδες, τη δράση των οποίων θεωρούν διασπαστική ή επικίνδυνη για τη συνοχή της αυτοκρατορίας, όπως συμβαίνει με τους διωγμούς των Χριστιανών και τη βίαιη καταστολή των εξεγέρσεων των Ιουδαίων (70 μ.Χ.), αρχή του μακρού ξεριζωμού τους από τα πατρογονικά τους εδάφη

Τα γερμανικά φύλλα Παρότι τα βόρεια σύνορα της αυτοκρατορίας θα σταθεροποιηθούν στο Ρήνο, κρίσιμη μακροπρόθεσμα υπήρξε η αποτυχία των Ρωμαίων να πατάξουν πλήρως τα γερμανικά φύλα. Τρεις ρωμαϊκές λεγεώνες, υπό τον στρατηγό Βάρωνα, σφαγιάστηκαν σε ενέδρα στο δάσος του Teutoburg (9 μ.Χ.) προς μεγίστη δυστυχία του Αυγούστου, που για πολλές εβδομάδες φέρεται να χτύπαγε το κεφάλι του στον τοίχο φωνάζοντας "Quintus Varus, φέρε μου πίσω τις λεγεώνες μου"! Αν και μέρος της Γερμανίας θα κατακτηθεί από τον ανιψιό του Τιβερίου, Γερμανικό (οι Ρωμαίοι έδιναν το όνομα της κατακτηθείσας περιοχής στον νικηφόρο στρατηγό), αιώνες αργότερα, όταν η Ρώμη θα έχει αποτύχει να ενσωματώσει στην αυτοκρατορία και εκπολιτίσει τα γερμανικά φύλα, αυτά θα καταλύσουν εν τέλει την δυτική ρωμαϊκή αυτοκρατορία.

Ο ρόλος του στρατού Οι Αυτοκράτορες αναπτύσσουν όμως ολοένα και μεγαλύτερη εξάρτηση από τον μισθοφορικό στρατό. Εξασφαλίζουν την πίστη του στο πρόσωπό τους ως αρχιστρατήγων, με το να ικανοποιούν τις συνεχείς αξιώσεις του στρατού για παροχές. Ο στρατός (ιδίως οι Πραιτοριανοί, που αποτελούν την προσωπική φρουρά του Αυτοκράτορα στη Ρώμη και οι λεγεώνες, που συνήθως σταθμεύουν στα σύνορα) ανάγονται έτσι σε ρυθμιστές του πολιτεύματος. Πρώτος θα δολοφονηθεί από τους φρουρούς του ο Καλιγούλας, ο διαταραγμένος δισεγγονός του Αυγούστου, και πολλοί άλλοι Αυτοκράτορες στη συνέχεια, που θα χάσουν την εμπιστοσύνη του στρατού. Κάθε διεκδικητής της εξουσίας (η οποία δεν καθίσταται ποτέ επισήμως κληρονομική) έπρεπε να έχει εξασφαλίσει τη στήριξη του στρατού. Συχνά παρατηρείται το φαινόμενο, όταν κενώνεται η εξουσία, διαφορετικές λεγεώνες να ανακηρύσσουν τον δικό τους ευνοούμενο Αυτοκράτορα, καταλήγοντας σε παρενθέσεις εμφύλιων συρράξεων μέχρι την σταθεροποίηση στην εξουσία. Ο στρατός στελεχώνεται ολοένα και περισσότερο από άτομα βαρβαρικής καταγωγής.

Εκρωμαϊσμός Ήδη από τον 1ο π.Χ. αιώνα οι Ρωμαίοι ακολουθούν πολιτική προοδευτικής απονομής της ρωμαϊκής πολιτείας, αρχικά σε κατοίκους της Ιταλικής χερσονήσου και σε μέλη αριστοκρατικών οικογενειών στις επαρχίες. Καθώς πολλοί Ρωμαίοι εγκαθίστανται ως έμποροι μόνιμα στις επαρχίες, επέρχεται προοδευτικά σύμμειξη πληθυσμών και νοοτροπιών. Η παρουσία του στρατού στα σύνορα, η εγκατάσταση βετεράνων στις επαρχίες και η ρωμαϊκή διοίκηση καλλιεργούν τον εκπολιτισμό κατακτημένων πληθυσμών και ευνοούν την ενσωμάτωσή τους στα ρωμαϊκά ήθη και έθιμα. Οι Γαλάτες, οι κάτοικοι της Ιβηρικής, της νότιας Βρετανίας και άλλων περιοχών της αυτοκρατορίας, υιοθετούν τον ρωμαϊκό τρόπο ζωής, το αλφάβητο, τη γλώσσα, τις συνήθειες και την ενδυμασία των Ρωμαίων, καθώς και πολλά στοιχεία Ρωμαϊκού Δικαίου στις συναλλαγές τους, αποκτώντας πολιτισμικά χαρακτηριστικά που διακρίνουν τους αντίστοιχους λαούς έως σήμερα.  

Το αρχείο της Babatha Το αρχείο εγγράφων μίας Εβραίας γυναίκας, της Babatha, που έχει βρεθεί κοντά στη Νεκρά Θάλασσα σε σειρά παπύρων των αρχών του 2ου μ.Χ. αι., καταδεικνύει τη χρήση στοιχείων του Ρωμαϊκού Δικαίου σε δικαιοπραξίες σχετικές με το γάμο της, τη μεταβίβαση περιουσίας και την κηδεμονία του ορφανού γιού της, παρότι η κάτοικος αυτή των παρυφών της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας δεν έχει τη ρωμαϊκή ιθαγένεια. Η ίδια προσφεύγει στη δικαιοδοσία του Ρωμαίου Διοικητή.

Ενσωμάτωση επαρχιωτών Η ηγέτιδα τάξη της Ρώμης, την περίοδο της Ηγεμονίας, παύει να είναι αποκλειστικά ρωμαϊκής καταγωγής. Οι επαρχίες ανατροφοδοτούν τη δημόσια μηχανή της Ρώμης με νέους πολίτες από την περιφέρεια. Επί Κλαυδίου γίνονται δεκτά στη Σύγκλητο νέα μέλη από τις επαρχίες, ενώ επί Αδριανού το ήμισυ των Συγκλητικών προέρχεται πλέον από αυτές. Από τον 2ο αιώνα και μετά αναδεικνύονται αυτοκράτορες από τις επαρχίες: ο Τραϊανός και Αδριανός κατάγονται από την Ισπανία, οι Σεβήροι από τη βόρεια Αφρική, αργότερα ο Διοκλητιανός και ο Κωνσταντίνος από τη βαλκανική. Αντιστοίχως, πολλοί από τους κλασικούς Ρωμαίους νομικούς κατάγονται από τις επαρχίες: ο Ουλπιανός και ο Παπινιανός από τη Συρία, ο Ιουλιανός από την Αφρική.

Ήδικτο Καρακάλλα Κατά τους δύο πρώτους αιώνες μ.Χ., η ρωμαϊκή πολιτική της ενσωμάτωσης των τοπικών πληθυσμών, σε συνδυασμό με την ανοχή που επέδειξαν οι Ρωμαίοι για τα τοπικά δίκαια και τη διοίκηση, θα επιτρέψει κατά τους δύο πρώτους αιώνες στην αυτοκρατορία να διοικήσει αποτελεσματικά ένα μωσαϊκό λαών, με ανεκτά επίπεδα φορολόγησης. Καθώς κατά το Ρωμαϊκό Δίκαιο οι απελεύθεροι λαμβάνουν αυτομάτως τη ρωμαϊκή πολιτεία, ο τεράστιος αριθμός απελεύθερων που συγκροτούν τον πληθυσμό της Ρώμης εμπλουτίζει συνεχώς με νέο αίμα τις τάξεις των πολιτών. Το 212 μ.Χ., με το Ήδικτο του αυτοκράτορα Καρακάλλα (Constitutio Antoniniana), απονέμεται η ρωμαϊκή πολιτεία στο σύνολο των κατοίκων της αυτοκρατορίας, με εξαίρεση τους λαούς που είχαν αντισταθεί στη ρωμαϊκή κατάκτηση και είχαν υποταχθεί από τη Ρώμη (peregrini dediticii).

Το κείμενο της Constitutio Antoniniana έχει εν μέρει διασωθεί στα ελληνικά σε πάπυρο της Αιγύπτου (P.Giss. 40). Στην απόφαση του Καρακάλλα, οι αρχαίοι συγγραφείς αποδίδουν φορολογικά κίνητρα: την επέκταση της φορολόγησης των κληρονομιών, που ίσχυε μόνον για τους Ρωμαίους πολίτες, σε όλους τους κατοίκους της αυτοκρατορίας και την συναφή αύξηση των δημοσίων εσόδων.

Σημασία της Constitutio Antoniniana Για πρώτη φορά στην ιστορία καλλιεργείται η ιδέα του πολίτη ενός παγκόσμιου κράτους, φορέα κοινών δικαιωμάτων και υποχρεώσεων που ορίζονται από ένα κοινό δίκαιο, ανεξαρτήτως της τοπικής καταγωγής και του τόπου κατοικίας του. επέκταση του πεδίου εφαρμογής του ius civile σε όλους τους υπηκόους της αυτοκρατορίας, αν και η υιοθέτηση και ομοιόμορφη εφαρμογή του στις κατά τόπους κοινωνίες δεν έγινε από την μία ημέρα στην άλλη. Ιδίως στις ελληνόφωνες επαρχίες, τα τοπικά δίκαια θα επιβιώσουν επί μακρόν με τη μορφή εθίμων που συνέχισαν να εφαρμόζονται παράλληλα με το Ρωμαϊκό Δίκαιο. Οι εθιμικές πρακτικές αυτές σε κάποιο βαθμό θα ληφθούν υπ' όψιν από την Ιουστινιάνεια Κωδικοποίηση.