ΠΗΓΕΣ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗΣ ΕΜΠΕΙΡΙΑΣ ΤΩΝ ΠΑΙΔΙΩΝ Τυπικοί ή άτυποι μέθοδοι - τρόποι διδασκαλίας. α) Η προφορική διδασκαλία μέσα στην οικογένεια από τον πατέρα ή τον παιδαγωγό ή από εξιστορήσεις τρίτων προσώπων. β) Γιορτές στις οποίες συμμετείχαν τα παιδιά και έπρεπε να συνεχίσουν την Παράδοση. γ) Δημόσιες απαγγελίες ύμνων ή ποιημάτων δ) Η διατροφική συνήθεια σε σχέση με τις γιορτές και με την πρακτική των θρησκειών. ε) Οι χώροι λατρείας στ) Η φύση και η αρχή των όντων ζ) Τα έσχατα και ο θάνατος η) Η έμφυτη θρησκευτικότητα

ΕΜΠΟΔΙΑ ΣΤΗΝ ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΗ ΑΝΑΠΤΞΗ ΚΑΙ ΑΓΩΓΗ Η κακή ερμηνεία του κόσμου. Σύγκρουση των πρώτων αντιλήψεων για την φύση σε σχέση με τον Θεό. Οι κακοί εκπρόσωποι της θρησκείας Η συμβατικότητα. Σχετίζεται με το περιεχόμενο της θρησκευτικής διδασκαλίας και του τρόπου ζωής. Ο διαχωρισμός μεταξύ της θρησκευτικής και της υπόλοιπης ζωής. Η μαγική εικόνα του Θεού και του κόσμου. Τα πρόσωπα των παραμυθιών δημιουργούν φόβο, μαγικές αντιλήψεις και δεισιδαιμονίες. Η υποχρεωτική τέλεση των θρησκευτικών καθηκόντων Η στερητική αγωγή Η δημιουργία ειδώλων

Υπάρχουν θρησκευτικές ιδέες που να είναι απόλυτα δικές του και όχι του περιβάλλοντός του; Freud: Σύνδεση της εικόνας του πατέρα με τον Θεό. E.Erikson: Στάδιο 1 (Βρεφική ηλικία) Βασική εμπιστοσύνη-ασφάλεια έναντι βασικής δυσπιστίας. Στάδιο 2 (1- 3 ετών) Αυτονομία έναντι ντροπής και αμφιβολίας. Στάδιο 3 (3 - 6 ετών) Πρωτοβουλία έναντι ενοχής. J.Piaget: Στάδια απλού ρεαλισμού, ετερόνομης και αυτόνομης ηθικής. Lawrence Kohlberg: Προσυμβατική και συμβατική ηθική. R.Goldman: Πρώιμη και μέση παιδική ηλικία. A.M.Rizzuto: Η εικόνα του Θεού στο παιδί από συναισθήματα, αναπαραστάσεις, περιβαλλοντικά στοιχεία πίστης. Οι εικόνες αυτές δεν εξαφανίζονται, αλλά μεταμορφώνονται, καταστέλλονται ή χρησιμοποιούνται κατά τη διάρκεια της ζωής μας.

D.Elkind: Τέσσερις πηγές θρησκευτικότητας :α) η τελετουργία, β) τα ιερά κείμενα, γ) Θεότητα και δ) θεολογία. Θεωρία μεταβατικών φαινομένων ή αντικειμένων. Τι ενδιαφέρον παρουσιάζει η αντίληψη του παιδιού για τον Θεό Παιδαγωγικό (η διδακτική πράξη, μια διαδικασία αλληλεπίδρασης της διδακτικής δυναμικής. Τι, πώς και σε ποιους διδάσκουμε;). Θεολογικό (η έννοια του Θεού γνωστή και άγνωστη, μεθεκτή και αμέθεκτη. Έμφυτη θρησκευτικότητα. Ποια εικόνα Θεού έχουν τα παιδιά;). Ψυχοπαιδαγωγικό (παράγοντες που επηρεάζουν και διαμορφώνουν την αντίληψη του παιδιού για τον Θεό. Θεωρίες σχετικές με την ηθική και θρησκευτική ανάπτυξη του παιδιού)

Δεν είναι όλα γνωστά, ούτε όλα άγνωστα, όπως ακριβώς άλλο είναι η ομιλία και άλλο η γνώση. Πολλά νοούνται για τον Θεό, αλλά δεν μπορούν να εκφραστούν με ακρίβεια και γι’ αυτό χρειαζόμαστε παραστάσεις από την δική μας ζωή. Η συμβατική γλώσσα και ο νους. Αγ. Ιωάννης ο Χρυσόστομος: Ο ορισμός της συγκατάβασης δίνεται από τον ιερό Χρυσόστομο ως εξής: «Συγκατάβαση είναι όταν ο Θεός δεν φαίνεται όπως είναι, αλλά δείχνει τον εαυτό του ανάλογα με την ικανότητα εκείνου που τον βλέπει, ρυθμίζοντας την φανέρωσή του σύμφωνα με την ασθένεια των θεατών». Η συγκατάβαση του Θεού έχει σχέση με το περιεχόμενο της Αγίας Γραφής. Δεν διηγείται τα πάντα, αλλά συνοπτικά αναφέρονται τα σπουδαιότερα, αφήνοντας τα υπόλοιπα να εξετασθούν από εκείνους που δέχονται όσα ακούνε. Η συγκατάβαση του Θεού έχει σχέση με την ανθρώπινη αδυναμία να κατανοήσει τα υψηλά νοήματα για την θεότητα.

Η θεία συγκατάβαση έχει θεολογικό και παιδαγωγικό ενδιαφέρον Η θεία συγκατάβαση έχει θεολογικό και παιδαγωγικό ενδιαφέρον. Θεολογικό ενδιαφέρον, γιατί ο Θεός αποκαλύπτεται με έναν ξεχωριστό τρόπο διαμέσου των κειμένων της Αγίας Γραφής στους ανθρώπους. Παιδαγωγικό ενδιαφέρον γιατί η έννοια αυτή είναι χρήσιμη ως προς τη εφαρμογή της στη διδακτική μεθοδολογία. Ο Θεός ενεργεί παιδαγωγικά με έννοιες και θεσμούς οικείους στους ανθρώπους, ώστε να τους προσεγγίσει και να γίνει γνωστός σ’ αυτούς μέσα από τις ενέργειες του και όχι την ουσία του. Το ίδιο συμβαίνει και στη διδακτική πράξη.

Ο Θεός σαν υπεράνθρωπος Ο ανθρωπομορφισμός είναι η απόδοση χαρακτηριστικών του ανθρώπου στον Θεό. Αιτία του ανθρωπομορφισμού είναι το περιβάλλον και τα πρόσωπα του περιβάλλοντος του παιδιού. Συντείνει σ’ αυτό οι αγιογραφικές διηγήσεις και εικόνες σχετικές με την παρουσία του Θεού. Άλλη αιτία θεωρείται η ανωριμότητα του παιδιού. Στις περιγραφές των παιδιών ο Θεός αρχικά είναι παντοδύναμος και παντογνώστης, αλλά και πανταχού παρών. Ερευνητές (Gody & Van Roey) διαχωρίζουν τον ανθρωπομορφισμό: α) σε συναισθηματικό (το παιδί προβάλλει την συναισθηματική σχέση του με την οικογένεια και τον Θεό και β) τον φανταστικό (η περιγραφή του θεού με ανθρώπινα χαρακτηριστικά).

Άλλο ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της περιγραφής του Θεού είναι ότι στις πρώτες ηλικίες εμφανίζεται η παντογνωσία του Θεού, ακολουθεί η παντοδυναμία του και βασικό στοιχείο στις μεγαλύτερες ηλικίες είναι η πανταχού παρουσία του Θεού και η πνευματική του υπόσταση. Ο Παράδεισος σαν τόπος κατοικίας του Θεού δεν τον εμποδίζει στην σκέψη των παιδιών ν’αποβάλλει τα παραπάνω χαρακτηριστικά , αφού θεωρούν ότι είτε από εκεί τα παρακολουθεί και βρίσκεται κοντά τους ή ότι μπορεί ανά πάσα στιγμή να βρεθεί κοντά τους ή ακόμη μέσω των αγγέλων να τα βοηθήσει. Αξιοσημείωτο είναι ότι σε μερικές απαντήσεις τα παιδιά παρουσίασαν έναν λανθάνοντα ή καλύτερα ένα ψευδο-ανθρωπομορφισμό. Αυτό δείχνει η απάντηση:» Είναι γέρος με άσπρη γενειάδα και μακριά άσπρα ρούχα. Έτσι τον φαντάζομαι. Ξέρω όμως ότι είναι πνεύμα και έτσι δεν έχει τέτοια ρούχα». Τα αποτελέσματα αυτά αφορούν σε πιο πρόσφατες έρευνες, οι οποίες συμπεραίνουν ότι υπάρχουν ορισμένα στοιχεία για τον Θεό, τα οποία το παιδί μπορεί να γνωρίζει χωρίς να καταφεύγει σε ανθρωπομορφικές περιγραφές  

Ο Θεός σαν Δημιουργός Η σχέση Θεού – δημιουργίας είναι πολύ στενή στη σκέψη του παιδιού. Πολλές φορές όμως θεωρούν τη δημιουργία του κόσμου σαν ανθρώπινο άθλο. Piaget (1926) – “Child artificialism”: η δημιουργία του κόσμου έγινε από ανθρώπινα όντα και ανθρώπινες ενέργειες. Τα παιδιά προικίζουν τους γονείς τους με ανθρώπινες ενέργειες. Η O.Petrovich (1999) – παρουσίασε σε 30 παιδιά από την Μ.Βρετανία ηλικίας 4-5 ετών, ζευγάρια φωτογραφιών με διάφορα αντικείμενα, όπως ζώα, παιχνίδια με ζώα, φυτά, χιόνι κ.λ.π. Ρώτησε τα παιδιά τι μπορούν να φτιάξουν οι άνθρωποι και τι δεν μπορούν απ’ αυτά που έβλεπαν στις φωτογραφίες. Τα παιδιά απαντούσαν με ακρίβεια όταν σύγκριναν ζευγάρια με ένα φυσικό είδος (π.χ. φύλλα δένδρου) και ένα τεχνητό είδος (π.χ. λεωφορείο), δηλ. ότι το ένα δεν μπορούσαν να το φτιάξουν οι άνθρωποι και ότι το δεύτερο μπορούσαν. Η Πέτροβιτς συμπέρανε ότι όταν συγκρίνουμε προελεύσεις (καταγωγές), τα νήπια ξεκάθαρα ξεχωρίζουν τον τεχνητό από τον φυσικό κόσμο. Όταν ρωτήθηκαν επίσης για την καταγωγή των φυτών, των ζώων, του ουρανού, της γης κ.λ.π. τα περισσότερα απάντησαν τον Θεό ως δημιουργό. Η Πέτροβιτς διαπίστωσε ότι τα νήπια έχουν ξεκάθαρη θέση για τη διαφορετική δημιουργική δύναμη Θεού και ανθρώπων.  

Ο Θεός σαν Μάγος Υπάρχει διαχωρισμός μαγείας και θρησκείας. Με την μαγεία ο άνθρωπος πιστεύει ότι μπορεί να ελέγξει ορισμένα γεγονότα της ζωής του, ενώ η θρησκεία επικαλείται το θείο, χωρίς να μπορεί να το χειραγωγήσει. Ο Piaget θεωρεί ότι ο εγωκεντρισμός και η προαιτιώδης σκέψη είναι η αιτία της μαγικής σκέψης των παιδιών. Θεωρεί ότι τα παιδιά δέχονται ορισμένα γεγονότα ως αποτέλεσμα μιας εσωτερικής επιθυμίας και όχι φυσικής αιτίας. (π.χ. ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου). Άλλοι ερευνητές θεωρούν ως αιτία την πολιτιστική επίδραση, π.χ. οι μυστηριακή διδασκαλία των θρησκειών. Τα μυστήρια της Εκκλησίας θεωρούνται από τα παιδιά ηλικίας 8 ετών ότι έχουν αποτελεσματικότητα, γιατί έχουν μαγική δύναμη.

Ο Θεός σαν Πατέρας Υπάρχουν διαπιστώσεις ότι ο Θεός μοιάζει με τον πατέρα ή την μητέρα της οικογένειας. Η εικόνα του Θεού ως πατέρα συνδέεται με την αντίστοιχη αντίληψη του θεού ως φίλου και προστάτη. Αρκετοί είναι αυτοί που δέχονται ότι η μητέρα επηρεάζει περισσότερο το μικρό παιδί στη διαμόρφωση της εικόνας για τον Θεό και αυτή μοιάζει περισσότερο με της μητέρας παρά με του πατέρα (Vergote & Tamayo 1981, Rizzuto 1979). Μάλιστα η σχέση αυτή αναπτύσσεται μεταξύ μητέρας και παιδιού από την βρεφική ηλικία. Υπάρχει η καταγραφή επίσης παιδιών που απάντησαν ότι ο Θεός είναι αγόρι και κορίτσι. Στα μικρά παιδιά η έρευνα έδειξε ότι ο Θεός φανερώνεται σ’ αυτά σαν προστάτης και βοηθός, παρά σαν δικαστής. Ο Θεός δικαστής ταιριάζει περισσότερο σε παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας. Παράλληλα όμως τον αισθάνονται όχι μόνο ως τιμωρός, αλλά και σαν κάποιον που συγχωρεί

Οι ιδιότητες του Θεού   Ιδιότητες από εικόνες που είχαν δει (φωτεινός, λεπτός, ευγενικός, και αόρατος). Ιδιότητες από παραμύθια που είχαν ακούσει (κατοικεί σε κάστρο). Ιδιότητες προερχόμενες από την φύση. Ιδιότητες του Θεού ως βοηθού και προστάτη (αγάπη προς τα παιδιά). Διαχωρισμός Θεού και Ιησού Χριστού Ο Θεός και η φύση (έλεγχος φυσικών φαινομένων)