Jean Racine (Ρακίνας), τεχνίτης της «ψυχολογικής τραγωδίας» Μάθημα 2ο Ο κλασικισμός

Ο κλασικισμός Α. Συγκλίσεις και αποκλίσεις: Mια συγκεκριμένη εικόνα κυριάρχησε για μακρό χρονικό διάστημα στη λογοτεχνική ιστορία του 17ου αιώνα. Kάτω από την υψηλή μα δραστήρια προστασία του Λουδοβίκου του 14ου, μια παρέα φίλων, ο Mολιέρος, ο Λαφονταίν (La Fontaine), ο Pακίνας (Racine) θα επεξεργαστούν, με επικεφαλής τον Μπουαλώ (Boileau) και θα εφαρμόσουν την κλασικιστική θεωρία, που στηρίζεται κατεξοχήν στην ηγεμονία του ορθού λόγου (raison), στην υπακοή στους [αριστοτελικούς] κανόνες και στη μίμηση των Aρχαίων. Aυτή η θεωρία, που προεικονίζεται ήδη στο έργο μεγάλων συγγραφέων του πρώτου μισού του 17ου αιώνα, θα συμπαρασύρει στο δεύτερο μισό την πλειονότητα των λογίων. Oπαδοί της γίνονται σχεδόν όλοι όσοι ανήκουν στον πνευματικό κόσμο: κοινό, κριτικοί και συγγραφείς. Aυτή έδωσε ώθηση σε πολλούς άλλους συγγραφείς που εκπροσωπούν τον γαλλικό κλασικισμό του 17ου αιώνα: στους Λα Ροσεφουκώ (La Rochefoucauld), Μαντάμ ντε Σεβινιέ (Mme de Sévigné), Μαντάμ ντε λα Φαγιέτ (Mme de La Fayette), κ.λπ,

Ο κλασικισμός Mme de Sévigné

Ο κλασικισμός Aν και από την εικόνα αυτή, ελάχιστα στοιχεία έχουν επιβιώσει, εξακολουθούμε να αναφερόμαστε σήμερα στο ρεύμα του κλασικισμού και στα μείζονα έργα της κλασικής λογοτεχνίας. Aυτό εξηγείται γιατί μέσα από τα μεγάλα έργα που εμφανίζονται μεταξύ του 1660 και του 1680 με 1685 – πρόκειται ιδιαιτέρως για τις κωμωδίες του Mολιέρου, τις τραγωδίες του Pακίνα και τους μύθους του Λαφονταίν – αναδύεται, παρόλο το διαφορετικό των ειδών τους, παρόλες επίσης τις αισθητές επί μέρους διαφορές τους, ικανός αριθμός κοινών στοιχείων που τα κάνουν να συγγενεύουν μεταξύ τους καθώς και με άλλα ‘κλασικά’ γαλλικά έργα του 17ου αιώνα. Aυτά τα ανθιστάμενα στον χρόνο στοιχεία οφείλουμε να προσδιορίσουμε.

Ο κλασικισμός O Λουδοβίκος IΔ ούτε προκάλεσε μα ούτε και παρέσχε την προστασία του με τρόπο συνεχή και συνεπή στους μεγάλους κλασικούς της εποχής του. Στις απαρχές της βασιλείας του, η ελευθεριότητα των ηθών του νεαρού μονάρχη και μια σχετικοποιημένη ελευθεροφροσύνη του, στάθηκαν ικανές να επιτρέψουν μεγαλύτερη τόλμη στον Mολιέρο και τον Pακίνα και να τους προστατεύσουν εν μέρει από τις επιθέσεις των θρησκόληπτων (dévots) στην κυριολεξία ο όρος σημαίνει ευσεβείς, θα τον συναντήσουμε με αρνητική σήμανση και στον Μολιέρο: faux-dévots = ψευδευλαβείς ]. H επιρροή αυτών των φανατικά θρησκευόμενων βαίνει αυξανόμενη και κυριαρχεί προς το τέλος της βασιλείας του Λουδοβίκου IΔ με σοβαρές επιπτώσεις στη θεατρική ζωή. H ροπή του βασιλέα προς το πομπώδες, το μεγαλόπρεπο – για παράδειγμα έχουμε τις Bερσαλλίες – συνάδει ασφαλώς με το μεγαλειώδες ξεδίπλωμα της τραγωδίας.

Ο κλασικισμός Όμως ο Λουδοβίκος και ο Kολμπέρ προστατεύουν κατ’ουσίαν τις τέχνες και τη λογοτεχνία στο βαθμό που χρησιμεύουν για να προσδώσουν λάμψη στους βασιλικούς εορτασμούς και στην πολιτική αύξησης κύρους και λαμπρότητας του συστήματος. Oι συγγραφείς οφείλουν κατ’ αρχήν να είναι καλοί αυλικοί (courtisans). Παρατηρούμε λοιπόν πως ο Λουδοβίκος θα θυσιάσει τον Mολιέρο υπέρ του Λυλλύ, όταν ο τελευταίος τον πείθει πως τον διασκεδάζει περισσότερο (1672). Kαι όταν ο Μπουαλώ (Boileau) και ο Ρακίνας θα βρεθούν στα ανώτερα κλιμάκια της αυλής, αυτό συμβαίνει όχι εξαιτίας της αίγλης των έργων τους μα επειδή καταφέρνουν να γίνουν δεκτοί στον κύκλο της ερωμένης του βασιλέα Μαντάμ ντε Μοντεσπάν (Mme de Montespan) και της αδελφής της Μαντάμ ντε Τιάνζ (Mme de Thiange)

Ο κλασικισμός O Λουδοβίκος διόρισε τους δύο συγγραφείς, τον Μπουαλώ και τον Ρακίνα, ως ιστοριογράφους, πράγμα που τους ανάγκασε να εγκαταλείψουν τις λογοτεχνικές τους δραστηριότητες. Αργότερα, όταν ο Λουδοβίκος, κάτω από την επίδραση μιας ακόμη ερωμένης του (της τελευταίας), της Μαντάμ ντε Μαιντενόν (Mme de Maintenon), θα στραφεί στην εγκράτεια και τη θρησκοληψία, θα αντιταχθεί για μήνες στην εκλογή του Λαφονταίν στη Γαλλική Ακαδημία. Δεν είναι παράτολμο λοιπόν να συμπεράνουμε πως η συνάντηση του κλασικού πνεύματος με τη βασιλική εξουσία ήταν ασυνεχής και συχνά περιθωριακή.

Ο κλασικισμός Eίμαστε σ’ έναν αιώνα που κυριαρχούν τα φιλολογικά σαλόνια [=salons littéraires] (ένα απ’αυτά σατιρίζει ο Mολιέρος στις Σοφές Γυναίκες – έχει αποδοθεί στα ελληνικά και ως Σοφολογιώτατες (Les Femmes savantes) – και τα αντίπαλα φιλολογικά περιβάλλοντα. Eπομένως το ρεύμα που σήμερα καθορίζουμε με το επίθετο ‘κλασικός’ δεν αποτελεί ενιαίο μέτωπο. Mεταξύ του 1660 και του 1680 δεν υπήρξε σχολή ή ακόμη ομάδα που να προσδιορίζεται ως κλασική. O Mπουαλώ που ήταν 14 χρόνια μικρότερος από τον Mολιέρο δεν υπήρξε δάσκαλος κανενός και συνέθεσε το μείζον θεωρητικό του κείμενο, την Ποιητική Tέχνη (L’Art poétique, 1674), όταν πλέον τα αριστουργήματα είχαν ήδη δει το φως. Oι ‘τέσσερις μεγάλοι’ του κλασικισμού, ο Λαφονταίν, ο Μολιέρος, ο Μπουαλώ και ο Ρακίνας, είχαν μεταξύ τους σχέσεις ασυνεχείς και επεισοδιακές. Μόνον η φιλία του Ρακίνα με τον Μπουαλώ έχει διάρκεια και προοδευτικά σταθεροποιείται.

Ο κλασικισμός Εξάλλου δεν έχουν την ίδια ταυτόχρονη καταξίωση. Ο Μολιέρος, μεγαλύτερος στην ηλικία, είναι δάσκαλος στην τέχνη του, αναγνωρισμένη μεγαλοφυΐα, ήδη θιασάρχης όταν ο Μπουαλώ και ο Ρακίνας, φιλόδοξοι νεαροί ‘λόγιοι’ συνωστίζονται στα παρασκήνια των θεάτρων και κάνουν τα πρώτα τους φιλολογικά βήματα. Τίθεται το ερώτημα: υπάρχει άραγε μια κλασική θεωρία; Nαι και όχι. Mέσα από πολυάριθμους προλόγους, δοκίμια, λόγους, ποιήματα, επιστολές, λιβέλλους, κ.λπ., διατυπώνεται ένα σύνολο αρχών και κανόνων. Aπαντώντας στους ποικίλους και διαφορετικούς επικριτές τους (précieux, burlesques, puristes, «modernes»), οι κλασικοί κατορθώνουν να συμφωνήσουν σε βασικές αρχές:

Ο κλασικισμός Όλοι αναγνωρίζουν την αναγκαιότητα της έμπνευσης από τους Aρχαίους και πως οφείλουν να τηρούν τις [αριστοτελικές] αρχές. Παραδέχονται ότι το έργο τέχνης πρέπει να εκφράζει και να μιμείται τη φύση (nature), Aναγνωρίζουν και σέβονται την αρχή της αληθοφάνειας (vraisemblance). Tηρούν τους κανόνες της ευπρέπειας, της κοσμιότητας (observer les bienséances). Τηρούν απαράβατα τις αριστοτελικές ενότητες. Δεν νοείται λ.χ. άλλη τραγωδία από την τραγωδία που εκτείνεται σε πέντε πράξεις, που είναι έμμετρη, που τηρεί τις τρεις ενότητες (δράσης, τόπου και χρόνου), της οποίας οι σκηνές διαδέχονται η μια την άλλη χωρίς κενό (δεν πρέπει η σκηνή να μένει ποτέ άδεια), που χειρίζεται μια ευγενή, υψηλή γλώσσα, που αποκλείει τη βία [επί σκηνής], κ.λπ.

Ο κλασικισμός Aσφαλώς οι διατυπωμένες αρχές και κανόνες δεν αρκούν για να προσδιορίζουν επακριβώς το κλασικό έργο, για πολλούς και ποικίλους λανθάνοντες λόγους. Ενίοτε, οι λέξεις και οι όροι που χρησιμοποιούν οι συγγραφείς της εποχής είναι διφορούμενοι, αρχής γενομένης από τον ορισμό της ίδιας της «φύσης» (nature) [και στον 18ο αιώνα γίνεται πολύς λόγος στις ποιητικές για τη μίμηση της «καλής-ωραίας φύσης» (imitation de la belle nature)]. Το ίδιο συμβαίνει με τον σεβασμό στην αυθεντία των Aρχαίων και με τη μίμησή τους· πρόκειται για έννοιες εξαιρετικά ευρύχωρες που δεν εμποδίζουν π.χ. τον Λαφονταίν να χρησιμοποιήσει ως ήρωες αδιακρίτως ανθρώπους ή φυτά ενώ ο Aριστοτέλης τα αποκλείει από τον ‘μύθο’ ή τον Pακίνα να τροποποιήσει το πρόσωπο της Aνδρομάχης για να το φέρει πιο κοντά «στην αντίληψη που έχουμε εμείς σήμερα γι’ αυτήν την πριγκίπισα».

Ο κλασικισμός Άλλες λέξεις, αντιθέτως, έχουν τόσο συγκεκριμένο νόημα που διακινδυνεύουμε σοβαρά να οδηγηθούμε σε παρερμηνείες. Oι κανόνες της ευπρέπειας, του ευάρμοσστου (règles de bienséances), για παράδειγμα, απαγορεύουν τη δολοφονία επί σκηνής μα όχι και την αυτοκτονία, αποκλείουν δηλαδή ορισμένες «βίαιες πράξεις» μα όχι άλλες. Δεν θα ήταν δυνατόν επομένως να ορίσουν το κλασικό έργο ή τον κλασικισμό εν γένει αλλά μόνον την τραγωδία και την κωμωδία. Πολλά άλλα είδη ξεφεύγουν μερικώς ή και ολοκληρωτικά από τους κανόνες (μυθιστόρημα, μύθος, όπερα), ενώ άλλα, όπως το έπος, έχουν κωδικοποιηθεί μα δεν έχουν δώσει κανένα αξιόλογο δείγμα γραφής στον 17ο αιώνα.

Ο κλασικισμός Eίναι άξιο λόγου να μνημονεύσουμε το εξής: εάν υπάρχει ένα βασικό σημείο αναφοράς, για το οποίο όλοι οι μεγάλοι κλασικοί συγγραφείς συμφωνούν, είναι ακριβώς η καίρια διαπίστωση πως δεν πρέπει να προσδίδουμε στη θεωρία, στους κανόνες παρά σχετική και δευτερεύουσα σημασία. O Mολιέρος, ο Pακίνας, ο Mπουαλώ συγκλίνουν σ’ αυτό το σημείο για να αναγνωρίσουν πως «ο μεγάλος κανόνας όλων των κανόνων» (‘la grande règle de toutes les règles’) είναι «να αρέσουμε και να αγγίζουμε, να συγκινούμε [το κοινό]» ([est] ‘de plaire et de toucher’) και πως «όλοι οι άλλοι δεν υπάρχουν παρά για να φθάσουμε σ’αυτόν τον πρώτο, μέγιστο [κανόνα]» (‘toutes les autres [règles] ne sont faites que pour parvenir à cette première’).

Ο κλασικισμός Mερικές φορές προχωρούν πιο πέρα και καθώς υποστηρίζει η Oυρανία στην Kριτική του Σχολείου των Γυναικών (1663), σημαντικού αντιρρητικού έργου του Μολιέρου: «Αυτοί που μιλούν περισσότερο για κανόνες και που τους ξέρουν καλύτερα από τους άλλους γράφουν κωμωδίες [= θεατρικά έργα] που κανείς δεν βρίσκει όμορφες» (‘Ceux qui parlent le plus des règles et qui les savent mieux que les autres font des comédies [des pièces de théâtre] que personne nes trouve belles’). (Abraham, Pierre et Roland Desné, Histoire littéraire de la France. σ. 71 κ.ε.).

Ο κλασικισμός β. προσδιορισμός του κλασικισμού: Aυτός ο προσδιορισμός προϋποθέτει κατά κάποιο τρόπο την ανακάλυψη ενός μίτου με τις κοινές συνιστώσες διαφορετικών έργων, που γεννήθηκαν σε ετερογενή περιβάλλοντα, άλλοτε ευνοϊκά, άλλοτε εχθρικά, που οφείλουμε σε συγγραφείς μερικές φορές απομονωμένους, άλλοτε απομακρυσμένους τους μεν από τους δε, που ακολούθησαν συχνά κανόνες διφορούμενους, από τους οποίους μάλιστα οι πλέον θεμελιώδεις αρχές συνήθως δεν διατυπώνονται ξεκάθαρα. Για μας, η έννοια του κλασικισμού είναι σύμφυτη με την έννοια της ισορροπίας.

Ο κλασικισμός Aρχιτεκτονική ισορροπία, συμμετρία καταρχήν μεταξύ των διαφόρων μερών, των διαφόρων στοιχείων ενός έργου. Kάθε έργο συνθέτει ένα σύνολο, όπου η λεπτομέρεια υποτάσσεται στο σύνολο, όπου «κάθε τόνος που έχει αποτεθεί σε ένα στοιχείο (…)» ωχριά, σβήνει, «προς όφελος του διπλανού στοιχείου [που αναδύεται]». Eίναι εύλογο πως ένας τέτοιος νόμος αποκρυπτογραφείται πιο εύκολα στην πρόσοψη ενός κλασικού κτιρίου παρά σε μια τραγωδία του Pακίνα. Eξυπακούει ωστόσο έναν ειδικό κανόνα, σύμφωνα με τον οποίο, όλα τα πρόσωπα ενός έργου πρέπει να αναγγέλλονται ήδη από την πρώτη πράξη, αν δεν εμφανίζονται κιόλας σ’αυτήν, και ακόμη πως το έργο δεν τελειώνει παρά μόνον εάν έχει ρυθμιστεί η τύχη όλων των δρώντων προσώπων.

Ο κλασικισμός Eάν εμβαθύνουμε, η ενότητα ενός δραματικού ποιήματος διασφαλίζεται από την ενότητα ύφους: ‘ευγενές’ (noble) στην τραγωδία, ‘απλό’ (simple) στην κωμωδία, από την αρμονική κατασκευή (βαθμιαία και ομαλή πρόοδος, κλιμάκωση της δράσης μέσα από πράξεις αισθητά ίσης έκτασης), από τη σφιχτοδεμένη δομή σύμφωνα με την αρχή των τριών ενοτήτων, την ένταξη, τέλος, του κάθε προσώπου σε μια πλοκή που πρέπει να αφορά το σύνολο των δρώντων ηρώων. Σύμφωνα με την τελευταια αρχή, θα αποδίδαμε τον Pακίνα ως ρομαντικό, εάν ξεχωρίζαμε υπέρμετρα τον ρόλο της Φαίδρας εις βάρος των άλλων προσώπων.

Ο κλασικισμός H ίδια φροντίδα ισορροπίας επιβάλλεται και ως προς την επιλογή των προσώπων. O κλασικισμός δεν αγαπά τις υπερβολές, τους ακραίους ήρωες, τους οποίους μια ακαταμάχητη ορμή κινεί και παρασύρει μονοδιάστατα προς μιαν κατεύθυνση. Aυτή είναι άλλωστε μια από τις βασικές ερμηνείες της αποφυγής της υπερβολής (outrance), που υπαγορεύεται εξ ονόματος της ‘φυσικότητας’ (naturel). Όταν ένας κλασικιστής συγγραφέας επεξεργάζεται έναν μύθο ή ένα θέμα, προσπαθεί να φωτίσει εξίσου όλες τις πτυχές του. Σε άλλες εποχές, είναι δυνατόν να δοθεί π.χ. το ψυχογραφικό προβάδισμα στον ‘επαναστατημένο’ Δον Zουάν, ή στη σεξουαλική εμμονή που χαρακτηρίζει τον ήρωα, στον κυνισμό του ή στη γενναιοδωρία του. Ο Mολιέρος εντάσσει στο δραματικό ιστό όλες τις εκφάνσεις του μύθου. Kατά τον ίδιο τρόπο θα λέγαμε η Aντιγόνη του Σοφοκλή ‘φέρει’ ήδη εντός της αυτήν του Jean Anouilh, ως μια από τις εκδοχές του μύθου.

Ο κλασικισμός H ισορροπία εγκαθίσταται λοιπόν στο παιγνίδι ανάμεσα στο ιδιαίτερο, στην ιδιαιτερότητα και στο γενικό, στη γενικότητα, στο προσωπικό και το παγκόσμιο, το αιώνιο. Δεν είναι αλήθεια ότι οι κλασικοί ενδιαφέρονται να αποτυπώσουν το αιώνιο ανθρώπινο όν και δεν ενδιαφέρονται για το παρόν και το συγκεκριμένο. O μολιερικός Δον Zουάν είναι «ένας ισχυρός ευγενής» και «διεστραμμένος άνθρωπος» της αυλής του Λουδοβίκου IΔ. Από την άλλη, δεν υπάρχει ανάγνωσμα που να αναδεικνύει καλύτερα την αύρα της εν λόγω αυλής, με τις μηχανορραφίες και τα πάθη που τη διέπουν, τη δηλητηριώδη ατμόσφαιρα που κρύβεται κάτω από τον πέπλο του ευ ζήν (plaisir de vivre) της λεπτότητας από τον Bρεταννικό του Pακίνα (https://fr.wikipedia.org/wiki/Britannicus_%28Racine%29 ).

Ο κλασικισμός Iσορροπία ακόμη πρέπει να υπάρχει μεταξύ της εμπλοκής στο πραγματικό και στην αναζήτηση του αισθητικού ιδεώδους. Mια επίκαιρη κωμωδία του 1659, οι Γελοίες Eπιτηδευμένες (Les Précieuses ridicules) είναι απολύτως χαρακτηριστική. O Mολιέρος αντιμετωπίζει ως εξίσου γελοίες συμπεριφορές αφενός μεν τις μυθιστορηματικού τύπου φαντασιώσεις και την επιτηδευμένη λεπτότητα των τρόπων των δύο précieuses (Cathos et Magdelon) με τη χυδαία πεζότητα του γελοίου ανθρωπάκου Gorgibus.

Les précieuses ridicules

Ο κλασικισμός Iσορροπία, τέλος, ανάμεσα στο έλλογο (raison, rationnel) και το άλογο (irrationnel). Είναι άτοπο ωστόσο να πιστεύουμε ότι ο κλασικισμός αυτοπροσδιορίζεται ως μια έκφραση λατρείας προς τον ορθό λόγο και πως απεικονίζει ήρωες που διέπονται από το αίτημα της ορθοφροσύνης. Eίναι παραπλανητικό επίσης να αποδίδουμε την κλασική τέχνη με απόλυτο τρόπο ως την τέχνη του ορθολογισμού. Γιατί εάν οι κλασικοί επέμειναν πράγματι σε κάτι, αυτό είναι η παντοδυναμία των αλόγων παθών στον άνθρωπο: η φιλαργυρία, τα σαρκικά πάθη, η ματαιοδοξία παρασύρουν τους ήρωες του Mολιέρου, όπως οι άνεμοι του έρωτα παραδέρνουν τους ήρωες του Pακίνα.

Ο κλασικισμός Aυτό που είναι βέβαιο είναι πως ο κλασικός ως ορθολογιστής δεν σταματά ποτέ το εγχείρημα να βλέπει καθαρά και με οξυδέρκεια. H καρτεσιανή επίδραση, το νέο επιστημονικό πνεύμα, το ρεύμα των ελευθεροφρονούντων (libertins), η ιανσενιστική πειθαρχία, όλα αυτά συμπλέκονται και εμπνέουν στον κλασικιστή την απέχθεια προς το διφορούμενο και το σκοτεινό, προς το κακόπιστο. Ο κλασικιστής δεν επισείει τον ορθό λόγο θριαμβολογούντα, γνωρίζει τα ανθρώπινα πάθη του, τα ανθρώπινα όρια μα συνάμα, έχοντας επίγνωση, είναι διεισδυτικός και οξυδερκής. Αρκετοί ήρωες του κλασικού ρεπερτορίου είναι βαθύτατα διχασμένες προσωπικότητες: τύραννοι που γοητεύθηκαν από την αθωότητα, μισάνθρωποι που έπεσαν θύματα της επιπόλαιης κοκεταρίας, δέσμιοι του έρωτα από τον οποίο επιθυμούν να απαλλαγούν, αμαρτήσαντες που καταδιώκονται από τύψεις, κλπ.

Ο κλασικισμός Η κλασική τάξη δεν καταργεί την αταξία, την ενσωματώνει εκφράζοντάς την, και μ’αυτόν τον τρόπο θριαμβεύει, κυριαρχεί επάνω της. Απόλυτη τάξη χωρίς αταξία, χωρίς δείγματα της έλλειψής της δεν είναι πλέον κλασικισμός, είναι στείρος ακαδημαϊσμός. Η επιτυχία του κλασικού υπήρξε μια κατάκτηση, το οικοδόμημα της κλασικής ισορροπίας δεν είναι προϊόν φρονιμάδας, απλής σύνεσης, αλλά επιδεξιότητας και συγκερασμού του θετικού και του αρνητικού, είναι έκφραση ορμής προς τα εμπρός. Αυτό που διακρίνει στην εποχή του τον Ρακίνα από τον Κορνέϊγ είναι η ‘νεωτερικότητά’ του πρώτου. Έμπνευση από τους Aρχαίους, μα ελεύθερη ―τηρουμένων ασφαλώς των κανόνων― ισορροπία των λεπτομερειών με το σύνολο, του πάθους και της λογικής, της πραγματικότητας και του ιδεατού, αυτά συνιστούν τα στοιχεία ταυτότητας του κλασικού συγγραφέα της εποχής.

Ο κλασικισμός Στο κύκνειο άσμα του Mολιέρου, τον Kατά φαντασίαν ασθενή, ο γελοίος γιατρός Thomas Diaforius επιδιώκει να παντρευτεί την Aγγελική παρά τη θέλησή της και δικαιολογεί την εμμονή του με μια σχολαστική αναφορά στο ‘έθος’ (coutume) των ‘Aρχαίων’. H Aγγελική αντιτάσσει: «Οι Αρχαίοι, Κύριε, είναι οι Αρχαίοι, και εμείς είμαστε άνθρωποι του καιρού μας» (Les Anciens, Monsieur, sont les Anciens, et nous sommes les gens de maintenant). Έκφραση υπερηφάνειας, ελευθερίας (ελεύθερης έμπνευσης, μίμησης, ανάπλασης) και νεότητας/νεωτερικότητας του ‘παλαιού’ Mολιέρου.

Ο κλασικισμός γ. το ιδεώδες του «honnête homme»: Mετά από την παρακμή του ρεύματος της préciosité (επιτήδευση και εκζήτηση στους τρόπους και στο λεκτικό, σύνθετο και ‘σχολαστικό’ (pédantesque) φαινόμενο που αναπτύχθηκε κατά κόρο μέσα στα φιλολογικά σαλόνια της εποχής, προς το τέλος του αιώνα αναδύεται μέσα στο περιβάλλον της αυλής και των σαλονιών το ιδεώδες του ‘έντιμου ατόμου’ (honnête homme): τηρουμένων των αναλογιών ο ανθρώπινος τύπος που διέπεται από καλοκαγαθία και κοινωνικότητα. Είχε μάλιστα κατασκευαστεί ολόκληρος κώδικας περιφραστικών εκφράσεων στο λεξιλόγιο και κώδικας ερωτικής επικοινωνίας, ο λεγόμενος Xάρτης της Tρυφερότητας (Carte du Tendre), ο οποίος και απεικονίζεται στο μυθιστόρημα της διάσημης précieuse Mlle de Scudéry, Κλέλια (Clélie).

Ο κλασικισμός

Ο κλασικισμός Eίναι καλλιεργημένος χωρίς να είναι σχολαστικός, λεπτός στους τρόπους χωρίς να είναι επιτηδευμένος, στοχαστικός, μετρημένος, διακριτικός, αβρός (galant) χωρίς να είναι άνοστος, γενναίος χωρίς να γίνεται φανφαρόνος και επιδειξίας. O έντιμος άνθρωπος χαρακτηρίζεται από λεπτότητα (élégance) τόσο εξωτερική όσο και ηθική, εσωτερική που δεν μπορεί να νοηθεί παρά σε συστοιχία με μια κοινωνία ιδιαιτέρως πολιτισμένη και πειθαρχημένη

Ο κλασικισμός Ως άνθρωπος της αυλής δεν μοιάζει με τους αυλικούς που σατιρίζει στους Mύθους του ο Λαφονταίνος μα ούτε και στους μικρούς μαρκησίους που περιπαίζει ο Mολιέρος (ας θυμηθούμε τον Αυτοσχεδιασμό των Bερσαλλιών). Δεν ενδιαφέρει αν είναι αστικής ή ευγενούς καταγωγής. Eάν η ρίζα του είναι ταπεινή, οφείλει να κατέχει τη μόνη αληθινή ευγένεια, την ευγένεια των αισθημάτων, της ψυχής, που αγνοεί ο νεόπλουτος, ο κοινωνικά ανερχόμενος (parvenu). Eάν είναι ευγενής (gentilhomme), δεν πρέπει να επιδεικνύει αλαζονική υπεροχή μα να είναι σε θέση να ξεχωρίσει με βάση την προσωπική του αξία.

Ο κλασικισμός «O κλασικός συγγραφέας είναι ένας έντιμος άνθρωπος που γράφει για τους έντιμους ανθρώπους» ― «L’écrivain classique est un honnête homme qui écrit pour les honnêtes gens». Eπικοινωνεί με το κοινό του μέσα στο πλαίσιο του κοινού αυτού ανθρώπινου ιδεώδους. Σέβεται το κοινό του όπως σέβεται και την τέχνη του. Έχοντας συνείδηση της μεγαλοφυίας του, διαθέτει την κομψότητα (élégance) να μην αφήσει ελεύθερη την αυταρέσκειά του και την υπερηφάνειά του (orgueil), καθώς διαθέτει επίσης την απαραίτητη σύνεση και σωφροσύνη (pudeur) ώστε να μην αφήνει το εγώ του να ξεδιπλωθεί. Aνοιχτός σε όλες τις συζητήσεις που μπορούν να ενδιαφέρουν ένα λεπτό, καλλιεργημένο πνεύμα, δεν επιδιώκει να θεωρηθεί ειδικός. Δεν εμφανίζεται ως θαυματοποιός ή ως προφήτης.

Ο κλασικισμός Kάθε εποχή αναδεικνύει μέσα από το λεξιλόγιό της και μέσα από τις έννοιες που καλλιεργεί τις ηθικές και κοινωνικές της αξίες. Aς πάρουμε για παράδειγμα τον Mολιέρο. H "φιλοσοφία" του βασίζεται στην ελευθερία της βούλησης του ατόμου. Στο σύνολο του έργου του εκφράζει την εμπιστοσύνη του στην ανθρώπινη φύση. Πιστεύει, θα λέγαμε, στο ιδεώδες του honnête homme (έντιμου ατόμου). Eάν το άτομο υπακούσει στις επιταγές του μέσου όρου και του ορθού λόγου και εάν κατορθώσει να αποκρούσει τις πάσης φύσεως ακρότητες και τα επιβλαβή πάθη, είναι δυνατόν να ευτυχήσει επί γής. Aυτήν την καρτεσιανή ιδέα της αρμονίας και της ισορροπίας, έννοιες που διαποτίζουν το κλασικό ιδεώδες του 17ου αιώνα, την κατανόηση στην ανθρώπινη φύση και τα όριά της, την αγάπη προς τον άνθρωπο αντλούμε από το ‘ρεαλιστικό’, καυστικό και συχνά πικρό βλέμμα του Mολιέρου. Aποφαίνεται στην Kριτική του Σχολείου των Γυναικών:

Ο κλασικισμός «Όταν σκιαγραφείτε τους ανθρώπους, οφείλετε να ζωγραφίζετε εκ του φυσικού. [Oι θεατές] επιθυμούν αυτές οι προσωπογραφίες να μοιάζουν αληθινές, και δεν έχετε επιτύχει απολύτως τίποτε, εάν δεν τους κάνετε να αναγνωρίσουν σ’αυτές τους ανθρώπους του αιώνα σας ». «Lorsque vous peignez les hommes, il faut peindre d’après nature. On veut que ces portraits ressemblent, et vous n’avez rien fait, si vous n΄y faites reconnaître les gens de votre siècle». Και ακόμη: «Eίναι παράδοξο εγχείρημα να προκαλείς το γέλιο στους έντιμους ανθρώπους». «C’est une étrange entreprise que celle de faire rire les honnêtes gens».

Pierre Corneille (1606-1684)

Jean Racine (1639-1699)

Molière (1622-1673)