Τουρισμός Πολιτιστικής Κληρονομιάς Διάλεξη 3 – 4η (Μέρος Β’) Διαχείριση Υλικής και Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς και Βιώσιμη Τοπική Ανάπτυξη Δρ. Αλέξανδρος Αποστολάκης Email: aapostolakis@staff.teicrete.gr Τηλ.: 2810379621 E-class μαθήματος: https://eclass.teicrete.gr/courses/DSΗ229

Ιστορική Αναδρομή και Σύγχρονο Πλαίσιο Καταγραφή & Τεκμηρίωση του λαϊκού και παραδοσιακού πολιτισμού ακαδημαϊκή δραστηριότητα  διεθνές θεσμικό πλαίσιο πολιτιστικής διαχείρισης και πολιτικής «Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας» Unesco 2003 2001 πρώτος κατάλογος της άυλης κληρονομιάς Σήμερα περιλαμβάνει περισσότερα από 200 εκφράσεις, προφορικές παραδόσεις, δρώμενα, παραστατικές τέχνες, χώρους που σχετίζονται με τον παραδοσιακό πολιτισμό και τεχνογνωσία π.χ. Η τελετή των Δερβίσηδων στην Κωνσταντινούπολη (Sema των Mevlevi)

Ιστορική Αναδρομή και Σύγχρονο Πλαίσιο Τέλη 19ου - αρχές 20ού αι. : υπό την πίεση δυτικού πολιτισμού  διαπίστωση κινδύνου εξαφάνισης του πολιτισμού και των παραδόσεων των αυτοχθόνων στις αποικίες των ευρωπαϊκών κρατών Μεγάλες εθνογραφικές συλλογές πολλών μουσείων της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής «σωστική ανθρωπολογία» - Torres Straits – Συλλογή στοιχείων για τη ζωή των αυτόχθονων: καθημερινή ζωή, πίστη, έθιμα, προφορικές παραδόσεις, γενεαλογία, γλώσσα Προστασία παραδοσιακών μορφών τέχνης και πολιτισμού (μουσική, χορός, θέατρο, ποίηση κ.τ.λ) Unesco: θέματα διαφύλαξης, εκπαίδευσης και μετάδοσης Διεθνής Οργανισμός Πνευματικής Ιδιοκτησίας (WIPO): Οικονομική εκμετάλλευση

Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας Τοπικές κοινότητες: Διαφύλαξη και μετάδοση της άυλης κληρονομιάς Φορείς μετάδοσης και προστασίας της προφορικής γνώσης και παράδοσης στην επόμενη γενιά Άυλη κληρονομιά: οι πρακτικές, παραστάσεις, εκφράσεις, γνώσεις, ικανότητες, καθώς και οι σχετικοί χώροι και αντικείμενα, τα οποία κοινότητες, ομάδες και ιδιώτες αναγνωρίζουν ως συστατικά στοιχεία της πολιτιστικής τους κληρονομιάς «Διαφύλαξη»: μέτρα που εξασφαλίζουν βιωσιμότητα της άυλης κληρονομιάς και καθορισμό, τεκμηρίωση, έρευνα, διατήρηση, προστασία, προώθηση και μετάδοση διαμέσου επίσημης και ανεπίσημης εκπαίδευσης, καθώς και αναζωογόνηση αυτής της πολιτιστικής κληρονομιάς

Διαφύλαξη της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας Κυριότερες υποχρεώσεις κρατών μελών καταγραφή παραδόσεων και εκφράσεων σε εθνικούς καταλόγους απογραφής (inventories) (εθνογραφική έρευνα, ερωτηματολόγια, συνδυασμός έρευνας και κατηγοριών Σύμβασης) Υιοθέτηση απαραίτητων νομικών, διοικητικών και οικονομικών μέτρων Δύο κατάλογοι Αντιπροσωπευτικός κατάλογος της Άυλης Κληρονομιάς Κατάλογος Άυλης Κληρονομιάς σε Κατάσταση Επείγουσας Διαφύλαξης (εξαφάνιση – αλλοίωση) Διεθνές Ταμείο Ενίσχυσης Εκφράσεων και Φορέων

Σύμβαση Παγκόσμιας Κληρονομιάς (1972) Σύμβαση Unesco (2003) Σύμβαση Παγκόσμιας Κληρονομιάς (1972) Σύμβαση Unesco (2003) Προστασία εμβληματικών φυσικών & πολιτιστικών μνημείων, τόπων με «εξαιρετική παγκόσμια αξία» Κράτη μέλη: Υποχρέωση προστασίας μόνο των μνημείων που ανήκουν σε έναν από τους τρεις Καταλόγους Τεχνοκρατική, λίγες σχετικά αναφορές στις τοπικές κοινότητες Διαφύλαξη όλων των εκφράσεων της άυλης κληρονομιάς μιας χώρας, χωρίς άμεση αναφορά στο θέμα της αξίας ή της αυθεντικότητας των πολιτιστικών παραδόσεων Κράτη μέλη: Υποχρέωση δημιουργίας καταλόγων απογραφής και Υιοθέτηση απαραίτητων μέτρων Συμμετοχή τοπικής κοινότητας σε όλα τα στάδια

Άυλη πολιτιστική κληρονομιά και βιώσιμη ανάπτυξη Προϋπόθεση: Δημιουργική συνέχιση των πολιτιστικών παραδόσεων προς όφελος των φορέων τους Αναγνώριση της αξίας ως πολιτιστικό απόθεμα Εργαλείο κοινωνικής, εκπαιδευτικής, πνευματικής και οικονομικής τοπικής ανάπτυξης Αναγωγή παραδοσιακών εκφράσεων σε παραγωγικό αγαθό  Ανάγκη προστασίας από αλλοιώσεις Επιτυχία διαφύλαξης & βιωσιμότητα της άυλης κληρονομιάς, αποτέλεσμα συνεργασίας κρατικών, μη κρατικών οργανισμών και τοπικών κοινοτήτων Πλατεία Jemaa el-Fnaa , Μαρακές, Μαρόκο Ημέρα: η πλατεία είναι γεμάτη παραδοσιακούς αφηγητές, θεραπευτές, μουσικούς, γητευτές φιδιών και πωλητές πορτοκαλιών. Βράδυ: πιο ζωντανή και γιορτινή ατμόσφαιρα με την παρασκευή και κατανάλωση τοπικών φαγητών, την παρουσίαση χορών και τη συμμετοχή οικογενειών Εκτός από την τοπική κοινότητα, τον τόπο μνήμης και παραδοσιακής δημιουργίας κατακλύζει μέρα και νύχτα μεγάλος αριθμός ξένων επισκεπτών, οι οποίοι συμβάλλουν σημαντικά στην τοπική οικονομία

Βιώσιμη ανάπτυξη Εμπορευματοποίηση Βιώσιμη ανάπτυξη Εμπορευματοποίηση vs Έκθεση παραδοσιακού πολιτισμού στο σύγχρονο καπιταλιστικό modus viverdi ως ένα ακόμα καταναλωτικό αγαθό Περίπτωση προστασίας της υφαντικής παράδοσης στο νησί Taquile στη λίμνη Titicaca , Περού Μετατροπή περιθωριοποιημένης κοινότητας σε σημαντικό τουριστικό προορισμό  οικονομικά οφέλη Δέσμευση της τοπικής κοινότητας σε απονεκρωμένο και αποστειρωμένο, τρόπο ζωής για την κάλυψη οικονομικών και πολιτικών αναγκών με αποτέλεσμα την αλλοίωση; Οι κάτοικοι του νησιού είναι υποχρεωμένοι να φορούν καθημερινά την τοπική ενδυμασία και να ακολουθούν τον παραδοσιακό τρόπο ζωής όσον αφορά τα παραδοσιακά επαγγέλματα και την οικοδόμηση κτηρίων. Η φυσική ιδιαιτερότητα του τοπίου και ο τρόπος ζωής των κατοίκων του νησιού προσελκύουν πλήθος επισκεπτών από όλο τον κόσμο.

Βιώσιμη ανάπτυξη Εμπορευματοποίηση Βιώσιμη ανάπτυξη Εμπορευματοποίηση vs Προώθηση εξωτερικής εικόνας παραδοσιακών εκφράσεων ως εμπορεύσιμα προϊόντα προς διεθνή κατανάλωση H πιστή αναπαράσταση πιο σημαντική Εμπορευματοποίηση = οικονομικά οφέλη Περίπτωση νήσου Taquile Μείωση της νησιωτικής μετανάστευσης Μείωση αναλφαβητισμού Μείωση φτώχειας Νέα αξία πολιτιστικής κληρονομιάς  ενασχόληση νέων με την αναβίωση εθίμων & παραδόσεων Οι κάτοικοι του νησιού είναι υποχρεωμένοι να φορούν καθημερινά την τοπική ενδυμασία και να ακολουθούν τον παραδοσιακό τρόπο ζωής όσον αφορά τα παραδοσιακά επαγγέλματα και την οικοδόμηση κτηρίων. Η φυσική ιδιαιτερότητα του τοπίου και ο τρόπος ζωής των κατοίκων του νησιού προσελκύουν πλήθος επισκεπτών από όλο τον κόσμο.

Επιχειρησιακές Οδηγίες της Unesco Ο κατάλογος περιλαμβάνει κατά κύριο λόγο παραδοσιακούς χορούς, τραγούδια, δρώμενα και τελετές πολιτισμών : ανέπαφοι από διαδικασίες παγκοσμιοποίησης και νεωτερικότητας Διαφορές μεταξύ μπαλέτου Καμπότζης και Μπολσόι; Αναθεώρηση / Διεύρυνση κριτηρίων επιλογής ένταξης στους Καταλόγους Διεθνής ανταγωνισμός : παράβλεψη συμμετοχής και πρωτοβουλίας τοπικής κοινότητας Οργάνωση σεμιναρίων στα τοπικά γραφεία της Unesco σε Ευρώπη, Ασία και Αφρική Στόχος : ενδυνάμωση και επαγρύπνηση των τοπικών κοινοτήτων

Συμμετοχή της Τοπικής Κοινωνίας Πρωτοβουλίες τοπικών κοινοτήτων & οργανισμών Πολιτιστικό Κέντρο των Νήσων Vanuatu – Ειρηνικός Ωκεανός (http://vanuatuculturalcentre.vu/fieldworkers) Ομάδα τοπικών ερευνητών πεδίου (fieldworkers) Καταγραφή και αναζωογόνηση προ-αποικιακών εθίμων & παραδόσεων Επιλογή θέματος – διενέργεια έρευνας – εθνογραφικές μέθοδοι (συνεντεύξεις, παρατηρήσεις, τεχνολογικά μέσα) Παρουσίαση αποτελεσμάτων σε συνέδριο Φύλαξη στοιχείων σε μουσείο Έγκριση - Χρήση στοιχείων για εκπαιδευτικούς σκοπούς Η διαφύλαξη της άυλης κληρονομιάς πρωτίστως υποχρέωση των κρατών

Συμμετοχή της Τοπικής Κοινωνίας Φλαμανδική κοινότητα (Βέλγιο) www.faronet.be Οργάνωση και εμπλουτισμός τοπικού καταλόγου απογραφής Σχεδιασμός πολιτικής διαφύλαξης άυλης κληρονομιάς (Φλάνδρα) πχ κέντημα δαντέλας, παραγωγή μπύρας/σοκολάτας, κυνήγι με αετούς Τεχνική υποστήριξη ειδικά καταρτισμένων επαγγελματιών πολιτισμού (culture brokers) Πόσο αντιπροσωπευτική είναι η εκπροσώπηση κάθε τοπικής κοινότητας; Η θεματολογία και η τοπική εκπροσώπηση δεν εκφράζουν πάντα τις προτιμήσεις και προσδοκίες της νεότερης γενιάς

Ελληνική Πραγματικότητα 2006 Μεσογειακή Διατροφή (Ελλάδα, Μαρόκο, Ιταλία, Ισπανία) 2014: Χιώτικη Μαστίχα Περιορισμένη συμμετοχή – μειωμένη διάθεση κρατικών πόρων λόγω προστασίας και έρευνας αρχαιολογικών χώρων και μνημείων Ερευνητικοί οργανισμοί, μουσεία & σωματεία Ελληνική Λαογραφική Εταιρεία (1909) Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία (1882) Μουσείο Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης Λύκειο Ελληνίδων Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου της Τράπεζας Πειραιώς κ.ά Απουσία οργάνωσης & συνεργασίας φορέων Θέμα βιώσιμης ανάπτυξης και συμμετοχής τοπικής κοινωνίας Το μεγαλύτερο ποσοστό των διαθέσιμων κρατικών πόρων για την πολιτιστική κληρονομιά καλύπτει προγράμματα για την προστασία και την έρευνα αρχαιολογικών χώρων και μνημείων

Μεσογειακή Διατροφή 2010: Κορώνη (Ελλάδα), Soriα (Ισπανία), Cilento (Ιταλία), Chefchaouen (Μαρόκο) Η Αξία της Μεσογειακής Διατροφής Διατροφικό μοντέλο-πρότυπο για την υγεία και τη μακροζωία Διατροφικός πολιτισμός με πολλά κοινά γνωρίσματα Μεσογειακός χώρος: φύση & οικολογικά χαρακτηριστικά, κοινές ιστορικές εμπειρίες και αξίες Συλλογικές αντιλήψεις και πρακτικές Διαχείριση φυσικών πόρων Εθιμικές πρακτικές Εκφράσεις συλλογικής ζωής «παντού συναντά κανείς την ίδια τριάδα, κόρη του κλίματος και της ιστορίας: το σιτάρι, την ελιά και το αμπέλι…» (Braudel, 1993) «Εάν αποσυνθέσεις την Ελλάδα, στο τέλος θα δεις να σου απομένουν μια ελιά, ένα αμπέλι κι ένα καράβι. Που σημαίνει: με άλλα τόσα την ξαναφτιάχνεις» (Ελύτης)

Μεσογειακή Διατροφή Σύνολο ικανοτήτων, γνώσεων, πρακτικών και παραδόσεων Περιλαμβάνει τη γη που παράγει προϊόντα, τις πρώτες ύλες, την καλλιέργεια, τη συγκομιδή, τη διαδικασία διατήρησης και συντήρησης, την προετοιμασία, το τραπέζι και, κυρίως, την κατανάλωση φαγητού Διατροφικό μοντέλο σταθερό στο χρόνο και στο χώρο Κύρια συστατικά: ελαιόλαδο, δημητριακά, φρέσκα και αποξηραμένα φρούτα και λαχανικά, ψάρι, γαλακτοκομικά και κρέας, μπαχαρικά Συνδυασμός με κρασί (σεβασμός στις θρησκευτικές ιδιαιτερότητες κάθε κοινότητας) Κοινωνική αλληλεπίδραση (γεύματα σε μεγάλες γιορτές) Παράδειγμα πρότυπο / κίνδυνος λόγω διάδοσης βλαπτικών διατροφικών συνηθειών

Μεσογειακή Διατροφή Διαδικασία Εγγραφής - Εμπλεκόμενοι Φορείς Υποβολή αίτησης (2006, 2008, 2009) Έγκριση (2010) Συμφωνία – Μέτρα προβολής και προστασίας της 2013: Αναγνώριση Μεσογειακής Διατροφής ως αγαθό άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς (Επιπλέον φορείς Κύπρος, Κροατία, Πορτογαλία) Οργάνωση & προώθηση (Ελλάδα)  Μανιατάκειον Ίδρυμα Διεθνές συνέδριο με θέμα «Ιστορική Μνήμη και Οικονομική Ανάπτυξη» Συμμετοχή στο πρόγραμμα Future Leaders Καταγραφή στοιχείων, Ανάδειξη συγκριτικών πλεονεκτημάτων περιοχής, Ανάδειξη σημασίας Μεσογειακής Διατρόφής  Βιώσιμη ανάπτυξη Κοινωφελές ίδρυμα με σκοπό τη διαφύλαξη της πολιτισμικής κληρονομιάς και την προώθηση της κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης της Κορώνης. Το Μανιατάκειον Ίδρυμα, σε συνεργασία με το Δήμο Κορώνης, τη Νομαρχία Μεσσηνίας, τον Αγροτικό Συνεταιρισμό Κορώνης και τον Σύνδεσμο Κορωναίων «Παναγία η Ελεήστρια», προετοίμασε τον φάκελο υποψηφιότητας στην Unesco. Το Υπουργείο Πολιτισμού (συγκεκριμένα η Διεύθυνση Νεώτερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς) και το Υπουργείο Αγροτικής Ανάπτυξης, σε συνεργασία με τα αντίστοιχα υπουργεία και φορείς της Ισπανίας, της Ιταλίας και του Μαρόκου, βοήθησαν ως προς τη διακρατική συνεργασία.

Μεσογειακή Διατροφή Σημασία της Εγγραφής Η Ελλάδα συμμετέχει για πρώτη φορά στον «Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας» της Unesco Η πρώτη φορά διακρατικής εγγραφής σε Κατάλογο της Unesco Κοινωνική & Οικονομική ανάπτυξη ανάδειξη τοπικών καλλιεργειών δημιουργία μονάδων αγροτικών συνεταιρισμών ανάπτυξη τουρισμού Δημιουργία brand name Συνδυασμός ιστορίας, πολιτισμού, παράδοσης, φύσης, ανθρώπου και τοπικών προϊόντων Κορώνη: πρότυπο πιλοτικό μοντέλο ανάπτυξης

Μεσογειακή Διατροφή Δράσεις μετά την εγγραφή 2010: 1η συνάντηση «εμβληματικών» κοινοτήτων δημιουργία ενός νομικού προσώπου 2011: 2η συνάντηση «εμβληματικών» κοινοτήτων Υπογραφή Πρωτόκολλου Συνεργασίας (καθορισμός κοινής στρατηγικής – πλάνο κοινών μέτρων και δράσεων) Στόχος: Διασφάλιση και προώθηση Μεσογειακής Διατροφής στις νεότερες γενιές Ενδυνάμωση & Σύσφιξη σχέσεων των 4 «εμβληματικών» κοινοτήτων Διαπολιτισμικός διάλογος σε περιφερειακό και διεθνές επίπεδο Δίκτυο Ελαιοπαραγωγικών Πόλεων της Μεσογείου Εκπρόσωποι 15 χωρών, μέλη δικτύου «Δρόμοι της ελιάς»: Αλβανία, Αλγερία, Γαλλία, Ελλάδα, Ισπανία, Ισραήλ, Ιταλία, Κροατία, Λίβανος, Μαρόκο, Μαυροβούνιο, Πορτογαλία, Σλοβενία, Τουρκία και Τυνησία 2012: Κορώνη : Έδρα Μόνιμης Γραμματείας (επί δύο έτη) Τοπικό επίπεδο: Δράσεις ενημέρωσης και συνεργασίας με τοπικούς φορείς και παραγωγούς

Μεσογειακή Διατροφή Απολογισμός – Κριτική Η επιλογή της Κορώνης  πρωτοβουλία Μανιατακείου Ιδρύματος Μη ενεργή συμμετοχή επίσημου ελληνικού κράτους (Υπουργείου) για την ανάδειξη της πιο αντιπροσωπευτικής περιοχής μέσω πιο ολοκληρωμένης μελέτης Διαμαρτυρία και αίσθημα αδικίας άλλων περιοχών (πχ. Κρήτη)  Πιθανότητα αρνητικού αντίκτυπου διαφήμισης και προβολής της εγγραφής  Μη πλήρη αποδοχή επιτυχίας σε πανελλαδικό επίπεδο Παράλειψη σημαντικών επιχειρημάτων / πλεονεκτημάτων περιοχής Κορώνης (πχ. περιβαλλοντικές μελέτες: βιοποικιλότητα, βουνό – θάλασσα – ποτάμια,κτλ, Ιστορικές πηγές & περιηγητικές μαρτυρίες: ευφορία της γης, πλούσια βλάστηση κτλ)

Μεσογειακή Διατροφή Απολογισμός – Κριτική Μετά την εγγραφή: Μεγάλες καθυστερήσεις: επικοινωνία, συνεργασία, συντονισμός Η ανάπτυξη συνεργασιών με την ιδιωτική πρωτοβουλία χαμηλότερα από τα επιθυμητά επίπεδα Οι στόχοι δεν έχουν επιτευχθεί στον επιθυμητό βαθμό Ζήτημα: Ενεργότερη συμμετοχή τοπικής κοινωνίας Πρέπει να δοθεί μεγαλύτερη έμφαση στην ενημέρωση και εκπαίδευση τοπικής κοινωνίας, και στην ενεργότερη συμμετοχή της στις διαδικασίες πριν αλλά κυρίως μετά την εγγραφή Ακόμη και μετά την εγγραφή της Μεσογειακής Διατροφής, πουθενά στην Κορώνη για μεγάλο χρονικό διάστημα δεν υπήρχε έστω και ένα κατάστημα μαζικής εστίασης που να συμπεριλαμβάνει στο μενού του πιάτα αντιπροσωπευτικά της Μεσογειακής Διατροφής»

Συμπεράσματα Η διαφύλαξη της άυλης κληρονομιάς  θέμα παγκόσμιου ενδιαφέροντος Ουσιαστικός ρόλος τοπικών κοινοτήτων, διαφορετικά αποτυχία Πρόγραμμα «Μεσογειακή Διατροφή» - Δυνατότητες και δυσκολίες εφαρμογής Στόχος η ενδυνάμωση της τοπικής κοινότητας για ανάληψη πρωτοβουλιών (τοπικές ανάγκες) για τη διαφύλαξη της παράδοσης - όχι απλά η εφαρμογή ενός διακρατικού μοντέλου Η βιωσιμότητα: αναπόσπαστο κομμάτι της διαφύλαξης Οι ανάγκες της τοπικής κοινότητας σπάνια είναι ομοιογενείς Λύση: Υιοθέτηση μέτρων και προγραμμάτων που να ικανοποιούν ένα ευρύτερο φάσμα εμπλεκόμενων παραγόντων