Η διπλή περιθωριοποίηση: γυναίκες συγγραφείς και πρωτοπορία στη Γαλλία

Πρωτοπορία!! Πρωτοπορία: τι ακριβώς σημαίνει? Πειραματικό, μοντέρνο, μποεμιέν?? Είναι ιστορική κατηγορία ή αισθητική? Πολιτική, υπαρξιακή ή φιλοσοφική? O Peter Burger θεωρεί την γνήσια πρωτοπορία ως ιστορική= νταντά και σουρεαλισμός. Και εστιάζει στην πρόκληση και στην ανατροπή των παραδοσιακών εννοιών της τέχνης και της ζωής.

Περιθώρια και πρωτοπορίες Η γυναίκα ως μεταφορά και διαλογική οντότητα & η γυναίκα ως βιολογικά και πολιτισμικά έμφυλο ανθρώπινο ον. Βλ. γυναίκα-παιδί, γυναίκα-λουλούδι, κ.λπ

Το νέο ανατρεπτικό κείμενο=το γυναικείο Hélène Cixous: The laugh of the Medusa (1970 και ισχυρό φεμινιστικό κίνημα στη Γαλλία) «Ένα γυναικείο κείμενο δεν μπορεί δεν μπορεί να είναι παρά ανατρεπτικό: καθώς γράφεται, αναταράσσει, ηφαιστειακά, την παλιά ιδιοκτησιακή κρούστα, που είναι φορέας ανδρικών επενδύσεων. Δεν υπάρχει άλλος τρόπος. Μόνο σπάζοντας απάντα, θρυμματίζοντας το οικοδόμημα των θεσμών, τινάζοντας στον αέρα τον νόμο, κάμπτοντας την «αλήθεια» μ’ ένα γέλιο.» Προσοχή: το γυναικείο δεν ταυτίζεται με τη γυναίκα, μολονότι οι γυναίκες είναι τα πρωταρχικά υποκείμενα τη ςπρωτοποριακής πρακτικής.

Η φεμινιστική διερεύνηση του Σουρεαλισμού Xavière Gauthier, Surréalisme et sexualité, 1971. Ο Ξαβιέ προσπάθησε να αναλύσει τη σουρεαλιστική ποίηση και ζωγραφική και να δείξει με ψυχαναλυτικούς όρους «τη μισογυνία της συμπαγούς ομάδας των ανδρών Σουρεαλιστών». Εξιδανίκευση του γυναικείου σώματος και της αγάπης τους γι’ αυτό (βλ. ποίηση Μπρετόν, Ελεύθερη ένωση) ή Επίθεση και αποσυναρμολόγηση στη σουρεαλιστική ζωγραφική!! Η γυναίκα εντέλει χρησιμοποιείται για την επανάστασή τους ενάντια στον πατέρα (=νόμο, καθεστώς συμβατικές αξίες, κ.λπ._

Hans Bellmer, η κούκλα

Le Minotaure, 1934-35

Χανς Μπελμέρ και Σουρεαλιστές Παράλληλα με τα θεωρητικά κείμενα του Μπρετόν, η ομάδα των Γάλλων σουρεαλιστών προβάλλει τουλάχιστον δύο φορές αυτόματα και αλλόκοτες κούκλες μέσα από την εικονογράφηση του περιοδικού «Μινώταυρος». Το τεύχος του 1933 κοσμεί o Νέος συγγραφέας, μια κούκλα-αυτόματο του Πιερ Ζακ Ντροζ, κατασκευή του 1774. Η έκπληξη, το απροσδόκητο και κυρίως το merveilleux, το θαυμαστό, φαίνεται να παράγονται, κατά την αντίληψη των σουρεαλιστών, όχι όταν η λογική αιτία ενός γεγονότος ή μιας κατασκευής μάς διαφεύγει, με αποτέλεσμα τη δημιουργία μιας ασυνήθιστα παράδοξης εικόνας/μορφής, αλλά όταν κρύβεται πίσω από φαινομενικά αδιατάρακτες και γαλήνιες μορφές: αυτό υπαγορεύει στο θεατή η εμφάνιση του ανοιχτού οπίσθιου τμήματος του μεταλλικού κρανίου του Νέου Συγγραφέα. Από το 1935 και επί δύο συνεχή χρόνια το περιοδικό «Μινώταυρος» φιλοξενεί τις φωτογραφίες του αυτοεξόριστου Γερμανού καλλιτέχνη Χανς Μπελμέρ με θέμα διαφορετικές μορφές και όψεις της περίφημης Κούκλας του. Πρόκειται για μια ερωτική κούκλα σε πολλές παραλλαγές, ένα τεχνητό πλάσμα με πολλαπλές ανατομικές δυνατότητες, μέσα από το οποίο προσπαθεί να ανακαλύψει το μηχανισμό της επιθυμίας: τη βλέπουμε πότε ακρωτηριασμένη στα γόνατα, αποκεφαλισμένη, τερατοποιημένη με τέσσερις κνήμες γύρω από τη μέση, πότε στο δάσος, πότε ριγμένη στο πάτωμα, με μία κνήμη μόνο ή διαμελισμένη κατά το ήμισυ. Στη μεθοριακή θέση μεταξύ ερωτισμού και θανάτου, έμψυχου και άψυχου, ζωντανής και νεκρής γυναίκας, κακέκτυπο παιδιού και γυναίκας-παιχνίδι, εικονοποιεί τη σύζευξη των αντιθέτων της σουρεαλιστικής μεταφοράς και πιθανότατα συνδέεται με τον αγαπημένο σουρεαλιστικό μύθο της γυναίκας- παιδί.

Γυνοκριτική και πληροφορίες για τις γυναίκες 1977: ειδικό τεύχος του περιοδικού Obliques με τίτλο La femme surréaliste: πρώτη προσπάθεια να παρουσιαστεί ένας κατάλογος της «Σουρεαλιστικής γυναίκας» με αλφαβητική σειρά. Με φωτογραφίες, βιβλιογραφία και αναπαραγωγή των έργων τους. 36 γυναίκες! 1980, Lea Vergine, L’autre moitié de l’avant-garde, μαρτυρίες για τη ζωή και το έργο των γυναικών-καλλιτεχνών που συνδέθηκαν με τα μεγαλύτερα ευρωπαικά πρωτοποριακά κινήματα ΄την περίοδο 1910- 1940. 18 γυναίκες κάτω από την κεφαλίδα Σουρεαλισμός. Πρόσφατα: Chdwick, Jacqueline Chénieux, Gloria Feman Orenstein.

Προβληματισμός και αναζήτηση Αν πράγματι η θέση του Σουρεαλισμού ως προς το υποκείμενο είναι ανδρική, τι είδους δυσκολίες αντιμετώπισαν στην καλλιτεχνική και συγγραφική τους πρακτική «οι γυναίκες σουρεαλίστριες»??? Και ποια ακριβώς είναι η θέση των γυναικών καλλιτεχνών και συγγραφέων στην ιστορία του σουρεαλιστικού κινήματος?? Πότε και υπό ποίες συνθήκες μια δεδομένη καλλιτέχνιδα συνδέθηκε με το σουρεαλιστικό κίνημα? Η δουλειά της συμπεριλήφθηκε στις μεγαλύτερες εκθέσεις και ανθολογίες που έγιναν από τους άντρες σουρεαλιστές? Αποδεσμεύτηκε από το κίνημα και με ποιες συνθήκες? Ποια ήταν η συνεπαγόμενη εξέλιξή της?

La Révolution Surréaliste, 1929, φωτομοντάζ των Σουρεαλιστών γύρω από έναν πίνακα του Μαγκρίτ

16 σουρεαλιστές με κλειστά μάτια πλαισιώνουν ένα γυναικείο γυμνό, που έχει στάση Αφροδίτης του Μποτιτσέλλι, και στέκει μετωπικά. Επιγραφή/λεζάντα: δεν βλέπω την /κρυμμένη μες το δάσος Η γυναίκα γεμίζει το κενό ανάμεσα στα δύο μέρη της λεζάντας. Οι σουρεαλιστές, όλοι άντρες, υιοθετούν τη θέση του Εγώ, που δεν βλέπει. Συγχρόνως, αυτή (την) θεάται από τον θεατή, που βλέπει τόσο τη γυναίκα όσο και τους σουρεαλιστές με τα μάτια ερμητικά κλειστά. Έμβλημα του σουρεαλιστικού υποκειμένου, που δεν έχει ανάγκη να δει τη γυναίκα για να τη φανταστεί και να την τοποθετήσει στο κέντρο , μόνον όμως ως εικόνα, ενώ οποιαδήποτε αληθινή γυναίκα είναι εκτοπισμένη!!!

Magritte

Γυναίκα σουρεαλίστρια, συγγραφέας & καλλιτέχνιδα Δεν μπορεί να προσλάβει και να επεξεργαστεί ένα φαντασιακό και μια σειρά από εικόνες και έννοιες της αντρικής φαντασίας. Για να δράσει, πρέπει να επινοήσει τη δική της θέση ως υποκείμενο και να επεξεργαστεί τη δική της σειρά από εικόνες, διαφορετικές από την εικόνα του εκτεθειμένου γυναικείου σώματος. Να δώσει τη δική της εκδοχή και αντίληψη της σουρεαλιστικής πρακτικής. Οι περισσότερες γυναίκες είναι καλλιτέχνιδες. Προσοχή έχουμε τη διπλή ιδιότητα των: Κάρινκτον, Πρασινός, Ουνίκα Ζερν, Μάνσουρ, και Nelly Kaplan (σκηνοθέτρια) και συγγραφέα με το ψευδώνυμο Belen.

Γυναίκες και δεσμοί αγάπης/γάμου με άντρες Max Ernst--- L. Carrington, Dorothea Tanning Yves Tanguy-----Kay Sage Hans Bellmer-----Unica Zurn H Gloria Orenstein προτείνει την ανθρωπολογική έννοια της «βουβής» ομάδας σε αντίθεση με την «κυρίαρχη». Η δουλειά αυτών των γυναικών μπορεί να ερμηνευτεί ως «μια διπλή φωνή, που περιέχει μια κυρίαρχη και μια βουβή ιστορία». Διαλογικά συνδεδεμένες με τη δουλειά των αντρών αλλά με ένα στοιχείο εσωτερικής πολεμικής και αμφισβήτησης.

Γυναίκες και παρουσία στον Σουρεαλισμό Απούσες κατά τα πρώτα χρόνια του κινήματος, τα πιο γόνιμα και επαναστατικά. Ίδρυση του Σ.Κ. 1924: Μανιφέστο, και πρώτο τεύχος της «Σουρεαλιστικής Επανάστασης», επίσημη φωνή του κινήματος (μέχρι το 1929). 1930-1933: «Ο Σ. στην υπηρεσία της Επανάστασης». 1932: Αποχώρηση του Αραγκόν, προσχώρηση στο Κ.Κ. και επίθεση κατά των παλιών του συντρόφων. 1933-1938: «Μινώταυρος», αλλά όχι επίσημη φωνή του Σ.Κ.

Συνέχεια… Στοιχεία αποδυναμοποίησης του Σ.Κ. 1935: αυτοκτονία του Réné Crevel, συνεχείς επιθέσεις από τους κομουνιστές. Οι Σ. συνεχίζουν να δημοσιεύουν συλλογικές δηλώσεις και να αναγγέλλουν μια αντιφασιστική επαναστατική πολιτική και στάση, αλλά η ηρωική τους περίοδος έχει παρέλθει (1924-1933). Την περίοδο αυτή ΟΥΤΕ ΜΙΑ γυναίκα δεν συμπεριλαμβάνεται ως επίσημο μέλος. Παρούσες μετά το 1935!!!

Πρασινός και ενδυνάμωση του Σ.Κ Η ξαφνική εμφάνιση της δεκαπεντάχρονης Ελληνίδας Ζιζέλ Πράσινος το 1935 στην ομάδα των σουρεαλιστών υπήρξε ιδιαιτέρως σημαντική για την τροφοδότηση του μύθου αυτού και επιβεβαίωσε το μεγάλο «σουρεαλιστικό μύθο» της ποίησης που ανήκει σε όλους τους ανθρώπους. Η νεαρή μαθήτρια, χάρη στην πρώιμη φαντασία και το μαύρο χιούμορ της, «μαγεύει τους σουρεαλιστές με τα θαυμαστά στοιχεία της ποίησής της και με την προσωπικότητα της γυναίκας-παιδί που εκπέμπει», επιβεβαιώνει το σχετικό λήμμα στο Γενικό Λεξικό του Σουρεαλισμού (Vanci-Perahim, 1982: 344). Ο Μπρετόν την παρομοιάζει στην Ανθολογία του με τη «νεαρή Χίμαιρα» του Μαξ Ερνστ και γεμάτος ενθουσιασμό για την επιβεβαίωση της θεωρίας του, στο έκτο τεύχος του Μινώταυρου θεωρεί τα κείμενά της ως «εξαιρετικό τεκμήριο» που διαλύει κάθε αμφιβολία σχετικά με τη γνησιότητα των ποιημάτων αυτόματης γραφής του Σουρεαλισμού.

Η γέννηση της Ζιζέλ Πρασινός https://www.youtube.com/channel/UCaMyJsT73fLjLMq_8Z7Pgkw Τα μικρά κείμενά της, γραμμένα το 1935, κατοικούνται από πλάσματα με διαταραγμένη την έννοια του σώματος, με χαρακτηριστικά ανοίκεια, παράδοξα, ευχάριστα αλλόκοτα, που όμως παραβιάζουν τα όρια της ανθρώπινης διάστασης. Ανθρωπόμορφα πρόσωπα με αινιγματική και περιπαικτική χροιά και σώματα κομματιασμένα, τρυπημένα, αποτελούμενα από ετερόκλιτα αντικείμενα: κουμπιά, σκουλήκια, κορδόνια. Στο αφήγημά της με τίτλο Τραγικός Φανατισμός μια «μικροσκοπική γριούλα», που το σώμα της είναι παράξενα στολισμένο με βελόνες και τα πόδια της δεμένα στον κορμό με σπάγκο, ξεπροβάλλει σαν αλλόκοτο ον, σαν ανθρώπινη μαριονέτα, θυμίζοντας τους νεκρούς των πρωτόγονων λαών που κρέμονται από τα δέντρα (Prassinos, 1976: 74-80). Στην Πρωτόγονη ομορφιά πρωταγωνίστρια είναι ένα κοριτσάκι με γυάλινα μάτια, πόδια από χαρτοπολτό, το δεξί της χέρι είναι πολύ μακρύ ενώ το αριστερό με δυσκολία φτάνει ως το στήθος της (Prassinos, 1976: 57-58).

Πρασινός συνέχεια… Στο σύντομο κείμενο Η σούπα είναι έτοιμη το μικρό κορίτσι δεν έχει μύτη και στη θέση της βρίσκουμε ένα κίτρινο κουμπί ραμμένο με μαύρη κλωστή. Τα μάτια της είναι «δίπλα στα αυτιά της και κάθε που κλείνουν μετατοπίζουν το στόμα της ανάμεσα στο λαιμό και τα μαλλιά της» (Prassinos, 1976: 64). Επικρατεί η λογική της συναρμολόγησης στο σώμα, το οποίο πολύ συχνά είναι κομματιασμένο, τρυπημένο, ακρωτηριασμένο και αποτελείται από παράδοξες συνθέσεις κομματιών του ζωικού και φυτικού βασιλείου (κουμπιά, σκουλίκια, σπάγκοι), από συνδυασμούς οργανικής και ανόργανης ύλης. Στο έργο της Πράσσινος υπάρχουν πάμπολλα παράξενα, διφορούμενα όντα των οποίων τα φυσικά χαρακτηριστικά είναι διασκεδαστικά παράλογα, ομοιώματα ανθρωπίνων όντων που πολιορκούν ανεπανόρθωτα και πλήττουν τα όρια της ανθρώπινης διάστασης και της ταυτότητας. Όντα που εισχωρούν δυναμικά στο χώρο της σουρεαλιστικής αφήγησης χωρίς να διεκδικούν καμία λογική εξήγηση· σε σχέση με τις προηγούμενες εκφάνσεις του θαυμαστού που αποζητούσε κατά κάποιον τρόπο την αιτιολόγησή του (Todorov: 62), με την Πράσινος βρισκόμαστε στο απόλυτα θαυμαστό, στο παράλογο, του οποίου ο μηχανισμός προκαλεί «μια συνεχή απαξίωση του νοήματος» (Chénieux, 1977: 210)

Photo de Man Ray: οι Σουρεαλιστές ακούνε εκστατικοί τη Ζ