Ειρήνη Χουλιάρα Τμήμα κοινωνιολογίας 11/3/2015 «Η χωρική διάσταση του κοινωνικού-πολιτισμικού κεφαλαίου» Σωτήρης Χτούρης, Πανεπιστήμιο Αιγαίου 2009 Ειρήνη Χουλιάρα Τμήμα κοινωνιολογίας 11/3/2015

εισαγωγή Η αξιοποίηση της έννοιας του Κοινωνικού Κεφαλαίου (Κ.Κ): Στη τοπική ανάπτυξη Στα πλαίσια ενδυνάμωσης τοπικών κοινωνιών/ περιφερειών μας δείχνει τη σημασία της χωρικής διάστασης και τις δυνατότητες που έχει αυτή η διάσταση, ώστε να προσφέρει : Στη κοινωνική έρευνα και σε Πρωτοβουλίες πολιτικού σχεδιασμού και παρέμβασης

το ερώτημα του άρθρου «που και πώς είναι κατάλληλη η σύνδεση του κοινωνικού κεφαλαίου με το χώρο;» Η σημασία του ερωτήματος και η πολιτισμική του συνάφεια με την ελληνική πραγματικότητα αποδεικνύεται στις διαφορετικές φάσεις αστικής ανάπτυξης και ιδιαίτερα της Αθήνας: Συμμετοχή των κατοίκων στους οικοδομικούς συνεταιρισμούς και άλλες μορφές αστικής αυτορρύθμισης. όπως αυτές περιγράφονται σε έρευνα του 1989-1992 (Chtouris 1993, Χάιντενράιχ, Χτούρης, Ίψεν 2007)

Ορισμένα θεωρητικά προβλήματα που εμφανίζονται στην κατανόηση της έννοιας του Κοινωνικού Κεφαλαίου ιδιαίτερα στη χωρική του διάσταση. Ο Coleman καθορίζει το κοινωνικό κεφάλαιο ως ένα παράγοντα που: διευκολύνει τις σχέσεις εμπιστοσύνης και συνεργασίας ανάμεσα σε όλους τους δρώντες Τόσο σε μικροκοινωνικό επίπεδο όσο και σε ευρύτερα δίκτυα συνεργασιών τους. Το Κοινωνικό Κεφάλαιο κατά τον Coleman ως στοιχείο της κοινωνικής δομής, αποτελεί σίγουρα το πιο δύσκολο και δυσνόητο στοιχείο του θεωρητικού του μοντέλου. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΤΑΣΗ COLEMAN «Οι διάφορες οντότητες που συγκροτούν το κοινωνικό κεφάλαιο, όπως εμπιστοσύνη, καθήκοντα κυρώσεις, ροές πληροφορίας κ.α, συνδέονται άμεσα με την κοινωνική οργάνωση»

Coleman - Giddens Ο Coleman συγκροτεί μια υβριδική οντότητα που κατά κάποιο τρόπο μοιάζει να έχει εκλεκτικές συγγένειες με τη μεθοδολογική πρόταση του Giddens οποίος εισάγει την εννοιολογική ενότητα Δομής- Δράσης. Η πρόταση αυτή όσο και αν ακούγεται ελκυστική παρουσιάζει προβλήματα στην εφαρμογής της στην εμπειρική έρευνα. Στην περίπτωση αυτή η κοινωνική δομή ταυτίζεται με τις σχέσεις και τις υποκειμενικές στρατηγικές που παράγουν κοινωνικό κεφάλαιο. Η δράση προκαλείται από: Άτομα και καταγράφεται ως ατομική επιλογή.

εδαφικότητα - εδαφοκυριαρχία Η εδαφικότητα αποτελεί: σύγκλιση του μίκρο- με το μάκρο- (Sack 1986) Ο Sack την ορίζει ως «the attempt by an individual or group to affect, influence or control people, phenomena and relationships by determining and asserting control over a geographic area» (Sack 1986) H εδαφοκυριαρχία ασκείται Με ένα τρόπο μέσω γνωστών και κοινών μορφών ελέγχου του χώρου όπως η ιδιοκτησία γης, η χρήση της κατοικίας , αλλά και μέσω της επιβολής σταθερών και ασταθών χρήσεων του εδάφους. ( Χτούρης 1987)

Putnman - Κοινότητα Ο Putnam παρακάμπτει τις μεθοδολογικές δυσκολίες που παρουσιάζονται στο άρθρο του Coleman που προκύπτουν από τη σύνδεση της υποκειμενικής διάστασης, της ορθολογικής επιλογής με την κοινωνική δομή οργάνωση. Γι αυτό τον λόγο συνδέει το Κοινωνικό Κεφάλαιο με μια συλλογική οντότητα την ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ. Στρέφει το ερευνητικό του υπόδειγμα για το Κ.Κ προς τις πολιτικές έννοιες της Κοινωνικής Συμμετοχής και της Civic Society (Κοινωνίας των Πολιτών)

Κοινωνικό Κεφάλαιο Δεσμού Κοινωνίκο Κεφάλαιο Γεφύρωσης Η διαφοροποίηση ανάμεσα στο κοινωνικό κεφάλαιο που είναι προσδεμένο στην κοινότητα και σε αυτό που ξεπερνά τα τοπικά όρια εμφανίζεται στον Putnam ως η διαφορά ανάμεσα στο Κοινωνικό Κεφάλαιο Δεσμού και στο Κοινωνικό Κεφάλαιο Γεφύρωσης Με αυτό τον τρόπο δίνει στο Κ.Κ δυνατότητες βελτίωσης της κοινωνικής σχέσης και πέρα από τα τοπικά όρια χωρίς όμως να προσδιορίζει τα όρια και τις χωρικές κλίμακες με τις οποίες διαχωρίζονται οι δυο τύποι Κ.Κ που αναπτύσσονται

Ελληνική περίπτωση Στην ελληνική περίπτωση μπορούμε να παρατηρήσουμε ότι η οικογένεια παρουσιάζει μια κοινωνική πρακτική κατά την οποία τόσο η εξωστρέφεια όσο και η εσωστρέφεια εναλλάσσονται όχι μόνο ως προς τις σχέσεις ανταλλαγής και αμοιβαιότητας μεταξύ των μελών της κοινότητας αλλά και προς της σχέσεις πολιτικής συνεργασίας και πολιτικής πελατείας. Περιοχές με υψηλό ποσοστό αυτοαπασχόλησης στην αγροτική οικονομία όπως η Ελλάδα, ο υψηλός κατακερματισμός και το μικρό μέγεθος της αγροτικής ιδιοκτησίας = αδυναμία των μικροπαραγωγών να δημιουργήσουν μορφές οικονομικής και κοινωνικής συνεργασίας

Νότιος Ιταλία Σύγχρονος μετασχηματισμός του Ιταλικού Νότου μέσα από εκτεταμένες μετακινήσεις πληθυσμών προς το βιομηχανικό Βορρά, την κεντρική Ευρώπη, καθώς και την επίδραση των πολιτικών του κεντρικού Κράτους, των πολιτικών αντιθέσεων και συγκρούσεων που διαφοροποιούνται ως προς το είδος και την έκταση της συμμετοχής σε αυτές. Ειδικότερα στη Νότιο Ιταλία θα πρέπει να σημειωθεί επίσης η οικονομική και εδαφική εξουσία που ασκείται από τα μεγάλα παράνομα δίκτυα όπως της Καμόρας και της Μαφίας.

Πως συγκροτείται και συσσωρεύεται το συλλογικό κοινωνικό κεφάλαιο Πως συγκροτείται και συσσωρεύεται το συλλογικό κοινωνικό κεφάλαιο. Ένα ακόμα αναπάντητο κρίσιμο ερώτημα. Παρόλο που ο Putnam ξεκαθαρίζει ότι το Κοινωνικό Κεφάλαιο είναι μια ιδιοκτησία συλλογικών οντοτήτων, ομάδων, κοινοτήτων, περιφερειών ή και εθνών, δεν γίνεται αρκετά φανερό με ποιο τρόπο και με ποιες διαδικασίες συγκροτείται αυτή η συλλογική ιδιοκτησία και τι είδους οντότητα αποτελεί αυτό το συλλογικό αγαθό Η συστηματική επανάληψη μιας πρακτικής οδηγεί στην αίσθηση της κοινότητας και της κοινοκτημοσύνης ενός πνευματικού ή ενός υλικού αγαθού, μιας και η επανάληψη μιας κοινής πρακτικής μπορεί να προέρχεται από καταναγκασμό και κάποιο είδος μηχανικής αλληλεγγύης.

Στο θεωρητικό υπόδειγμα του Coleman μπορούμε να υποθέσουμε ότι είναι δυνατό να υπάρχουν πολλαπλά και κατανεμημένα οφέλη ακόμη και επιστροφή οφέλους σε αυτόν που παρέχει το Κ.Κ Στην εκδοχή του Putnam το Κοινωνικό Κεφάλαιο αποτελεί ένα εργαλείο επιτάχυνσης και διευκόλυνσης της κοινωνικής πρακτικής και έχει αξία μόνο προς τον χαρακτήρα και τις ιδιότητες των σχέσεων μια συλλογικής οντότητας.

Αμερική Στην έρευνα του για την Αμερική ο Putnam αναλύει τη διαρκή υποβάθμιση των θεσμών της κοινωνίας των Πολιτών στη σύγχρονη Αμερική. Ο χώρος για τον Putnam= το πλαίσιο μέσα στο οποίο οι κοινωνικοί δεσμοί και τα δίκτυα αναπτύσσονται λιγότερο ή περισσότερο ΔΥΟ ΠΕΡΙΠΤΏΣΕΙΣ ΧΩΡΙΚΩΝ ΠΑΡΑΓΟΝΤΩΝ ΠΟΥ ΕΠΗΡΕΑΖΟΥΝ ΚΑΤΆ ΤΟΝ Putnam ΤΟ Κ.Κ Η κινητικότητα του πληθυσμού Η κατοίκηση στο αστικό sprawl δηλαδή κοινωνική συνοχή των εκτεταμένων χωρών κατοίκησης της αμερικανικής μεσαίας τάξης.

Απουσία του τόπου ως κοινωνική έννοια Η έννοια του τόπου είναι μόνο σιωπηλά παρούσα ως -κοινότητα αναφοράς- Ο τρόπος μέτρησης του Κοινωνικού Κεφ. συνήθως δεν οδηγεί στην κατανόηση των διαδικασιών που παράγουν και συσσωρεύουν αξία (πολιτισμική ή κοινωνική) σε ένα τόπο.

Bourdie και Κοινωνικό – Πολιτισμικό Κεφάλαιο Το κοινωνικό κεφάλαιο είναι το άθροισμα των πόρων που ένα άτομο αποκομίζει από ένα σταθερό δίκτυο περισσότερο ή λιγότερο θεσμικών σχέσεων. Το πολιτισμικό κεφάλαιο αντίθετα αποτελεί την αξία που συσσωρεύει ένα άτομο λόγω πολιτισμικών ιδιοτήτων και πρακτικών.

Με αναφορά στον Bourdie μια πρόταση για τη σύνθεση στον χώρο του Κοινωνικού Πολιτισμικού Κεφαλαίου

Κοινωνικο Πολιτισμικό Κεφάλαιο ή Κοινωνικοποιημένο Πολιτισμικό Κεφάλαιο Αυτή η οντότητα αποτελείται από: Τη συσσωρευμένη συμβολική και λειτουργική αξία που προέρχεται από τη κοινή χωρική αναφορά και τη παραγόμενη πολιτισμική ταυτότητα που αποδίδεται στο χώρο και στον τόπο κατοικίας και βίωσης μιας ανθρώπινης κοινότητας, ή μιας ομάδας μέσω της συνπαρουσίας επαναλαμβανόμενων πολιτισμικών πρακτικών.

Διαδρομές Συσσώρευσης της Αξίας του Κοινωνικού Πολιτισμικού Κεφαλαίου Η πρώτη διαδρομή: Η πρώτη διαδρομή αποτελεί την απόδοση αξίας μέσω της κοινής αναφοράς στον κοινό χώρο και η οποί καθορίζεται από τον συντονισμό και την αμοιβαία επικοινωνιακή κατασκευή της αξίας σε ένα γενικό πολιτισμικό πλαίσιο. Κοινότητες που δεν διαθέτουν πλέον ισχυρούς τοπικούς δεσμούς, ούτε και οργανωμένη κοινωνική ζωή, συνεχίζουν να παρουσιάζουν ένα ισχυρό Κοινωνικό πολιτισμικό Κεφάλαιο (ΚΠΚ)

Στη δεύτερη διαδρομή: Η συσσώρευση της αξίας παράγεται μέσα από συγκεκριμένες σχέσεις και διαδρομές των κοινωνικών και πολιτισμικών δικτύων ενός τόπου. Με αυτόν τον τρόπο τα δίκτυα μπορούν να παράγουν οριζόντιες και κάθετες ή ακόμα και πολυεπίπεδες διαδικασίες συσσώρευσης αξίας, όπως συμβαίνει κατ’ αναλογία με την παραγωγή Κ.Κ που δημιουργεί δεσμούς και γεφυρώσεις. Στη περίπτωση των δικτύων που παράγουν ένα κοινωνικό δεσμό, το ΚΠΚ παίζει σημαντικό ρόλο στη δημιουργία μιας συνεργασίας και κοινής στάσης, χωρίς αυτή να υπαγορεύεται από καθαρά ατομικά οικονομικά και κοινωνικά συμφέροντα, αλλά περισσότερο από κοινή αναφορά στον τοπικό πολιτισμό, τα κοινά του σύμβολα και τα διοικητικά και συμβολικά όρια του χώρου και των κοινοτήτων.

Παραδείγματα σύμφωνα με τα οποία μπορεί να καταγραφεί το θετικό και το αρνητικό Κοινωνικό Πολιτισμικό Κεφάλαιο ε τοπικό επίπεδο Θετικά το ΚΠΚ συσσωρεύεται με αναφορά σε: Τεχνουργήματα σε ανοιχτούς και δημόσιους χώρους (γλυπτά, κατασκευές) στα οποία αποδίδεται μια ιδιαίτερη αξία τοπικά και υπεροπτικά. Ηχητικά γεγονότα στα οποία συμμετέχουν μέλη μιας τοπικής κοινότητας (συναυλίες, χορωδίες, μουσικοί του δρόμου). Χώροι πολιτικών συναθροίσεων και εκδηλώσεων . Χώροι που αποτελούν πλατφόρμες και σκηνικό τελετουργίας και επαναλαμβανόμενων πρακτικών.

Αρνητικά το ΚΠΚ συσσωρεύεται με αναφορά σε: Άμορφες ομαδικές παρεμβάσεις και εκδηλώσεις που έχουν αθλητικό. Πολιτικό, καρναβαλικό χαρακτήρα, ή ακόμα περιέχουν συνδυασμό κάποιων παρόμοιων διαστάσεων. Οργανωμένες συλλογικές και ατομικές παρεμβάσεις οικειοποίησης του δημόσιου χώρου και των χώρων ροής σε αστικά κέντρα και χώρους αναψυχής. Ηχητικά περιβάλλοντα θορύβου που καταλαμβάνουν τα ηχητικά τοπία των πόλεων και δημοσίων ή μη σημασιών χώρων. Κατασκευές αντικείμενα και συσκευές που δεν εντάσσονται στη ροή της ανθρώπινης κίνησης, επικοινωνίας, ή την εμποδίζουν με διάφορους τρόπους (μέγεθος, υλικότητα, θόρυβος, διάσπαση προσοχής, επιβολή οπτικών και ηχητικών μηνυμάτων)