Νίκος Λέανδρος Λαμπρινή Παπαδοπούλου Οικονομικά των ΜΜΕ Νίκος Λέανδρος Λαμπρινή Παπαδοπούλου

Σύντομη περιγραφή Η βιομηχανία των Μέσων βρίσκεται σήμερα στο επίκεντρο ριζικών αλλαγών καθώς η ενίσχυση του ρόλου των αγορών, η ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών της πληροφορίας και επικοινωνίας και η ψηφιοποίηση του περιεχομένου μεταβάλλουν τους όρους του ανταγωνισμού και βασικά χαρακτηριστικά της αξιακής αλυσίδας. Η επίδραση των Μέσων στη συνολική λειτουργία του οικονομικού μηχανισμού αναβαθμίζεται όπως και η σημασία τους ως κοινωνικού θεσμού. Στόχος του μαθήματος είναι η ανάλυση των σύγχρονων εξελίξεων που διαμορφώνουν τα νέα δεδομένα στη βιομηχανία των Μέσων τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς. Η επίτευξη ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος και η αναμόρφωση των στρατηγικών ανάπτυξης είναι εξαιρετικά επείγουσα καθώς αναδύεται ένα νέο επικοινωνιακό παράδειγμα. Με τη χρήση στοιχείων που περιέχονται στους ισολογισμούς των επιχειρήσεων και χρηματοοικονομικούς δείκτες θα εξετάσουμε τα οικονομικά αποτελέσματα επιχειρήσεων Μέσων.

Το ελληνικό επικοινωνιακό τοπίο Σύντομη ιστορική αναδρομή Γεγονότα- σταθμούς στην εξέλιξη των ελληνικών Μέσων Βασικούς δρώντες «Χρυσή εποχή» του Τύπου Νέους ιδιοκτήτες Διπλή δομική κρίση (οικονομική –αξιοπιστίας) Συνέπειες στα παραδοσιακά ΜΜΕ Προκλήσεις από τις νέες τεχνολογίες Επόμενη ημέρα;

A’ πρώτη περίοδος: 1974-1989 Βασικά χαρακτηριστικά ‘Χρυσή’ εποχή για τον ελληνικό Τύπο Άνοδο των πωλήσεων φύλλων και της διαφημιστικής δαπάνης Όλοι οι εκδότες προέρχονταν από το χώρο της δημοσιογραφίας, των εκδόσεων και γενικότερα του Τύπου Τρεις βασικοί μεγάλοι ‘παίκες’: συγκρότημα Λαμπράκη, όμιλος Βλάχου και όμιλος Μπότση ενώ σημαντικό ρόλο έπαιζε και ο όμιλος της Βραδυνής του Γιώργου Αθανασιάδη (Ψυχογιός, 2003) Στενές σχέσεις ανάμεσα στους ιδιοκτήτες των Μέσων και την εκάστοτε κυβέρνηση

Συνολική μέση ημερήσια κυκλοφορία των εθνικών εφημερίδων Έτος Πωλήσεις φύλλων 1980 759.682 1983 950.656 1985 1.085.813 1989 1.128.595 Πηγή: Λέανδρος, 2000

A’ πρώτη περίοδος: 1974-1989 Οργάνωση της παραγωγής Συγχρονία με τα διεθνή τεκταινόμενα τόσο στο τεχνολογικό επίπεδο όσο και στο περιεχόμενο (Μπακουνάκης, 2014). Αντικατάσταση της λινοτυπίας από τη φωτοσύνθεση (Λέανδρος, Παπαδοπούλου & Ψύλλα, 2011) Αναδιάρθρωση εργασιακών και παραγωγικών σχέσεων Καθετοποιημένη οργάνωση της παράγωγης Αύξηση του ελέγχου του κεφαλαίου επάνω στην εργασία

A’ πρώτη περίοδος: 1974-1989 Νέοι ιδιοκτήτες Οικονομική αδυναμία των παραδοσιακών εκδοτών απέναντι στις νέες τεχνολογικές εξελίξεις Ανοίγει ο δρόμος για νέους ιδιοκτήτες/επιχειρηματίες οι οποίοι πλέον προέρχονταν από τους κλάδους της βιομηχανίας, των κατασκευών και της ναυτιλίας (Leandros, 2010: 890) Τέλος στην εποχή της οικογενειακής επιχείρησης που περιόριζε τη δράση της στην έκδοση και εκτύπωση της εφημερίδας Νέα εποχή στον Τύπο=τροχιά διαφοροποίησης και μεγαλύτερης ευελιξίας ως προς την οργάνωση της παραγωγικής διαδικασίας Νέα μορφή αλληλεξάρτησης με το κράτος μέσω των μεγάλων έργων και προμηθειών

Β’ περίοδος: 1990 – 2008 Βασικά χαρακτηριστικά Απορρύθμιση του ραδιοτηλεοπτικού τοπίου Ανατροπή της πρωτοκαθεδρίας του Τύπου Πρώτα σημάδια κρίσης των εφημερίδων Έλευση του διαδικτύου Ανάπτυξη μιντιακών ‘αυτοκρατοριών’ με πολύπλευρες δραστηριότητες

Β’ περίοδος: 1990 – 2008 Η άγρια απορρύθμιση του ραδιοτηλεοπτικού τοπίου Απορρύθμιση του ραδιοτηλεοπτικού τοπίου Κατάργηση του κρατικού μονοπωλίου στον οπτικοακουστικό χώρο και συνακόλουθη ραγδαία ανάπτυξη του ιδιωτικού ολιγοπωλίου Ενίσχυση της διαπλοκής με το νόμο Τζανετάκη Απευθείας παροχή των αδειών σε μεγαλοεκδότες και σε εφοπλιστικά συμφέροντα προκειμένου να στοιχειοθετηθεί η συγκρότηση πελατειακών εξαρτήσεων και εξυπηρετήσεων με στόχο η κυβερνητική εξουσία να απολαμβάνει προνομιακή μεταχείριση στο διηνεκές

Β’ περίοδος: 1990 – 2008 Ιδιοκτησία και συνέπειες στην ενημέρωση «Οι ίδιοι άνθρωποι ελέγχουν εφημερίδες, περιοδικά, ραδιοσταθμούς και τηλεοράσεις. Πολλοί από αυτούς ελέγχουν και μεγάλες εργοληπτικές και άλλες εταιρείες που εξαρτούν συμφέροντα από το δημόσιο. Αυτό το ανώμαλο καθεστώς πρέπει να ανατραπεί. Αποτελεί πηγή κακού και υπονομεύει την εύρυθμη λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος» (Μανωλάκος, 1998). «Ο υψηλός βαθμός συγκέντρωσης οδηγεί συστηματικά σε ελλειμματική ή προβληματική ενημέρωση των πολιτών πάνω στα κρίσιμα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα που τους αφορούν ενώ παράλληλα, δημιουργεί εμπόδια στην είσοδο νέων και ανεξάρτητων μέσων, δυσχεραίνοντας έτσι την επίτευξη του πλουραλισμού της έκφρασης» (Σμυρναίος, 2010).

Τίτλοι, κυκλοφορία και συγκέντρωση στην αγορά του ελληνικού εθνικού Τύπου Πηγή: Leandros (2010: 893).

Β’ περίοδος: 1990 – 2008 Τα πρώτα σημάδια της κρίσης του Τύπου Η δωρεάν ενημέρωση αλλά και η καθημερινή ανασκόπηση του ημερήσιου Τύπου από τις πρωινές εκπομπές, στέρησαν πλήθος αναγνωστών από τις εφημερίδες Στο πλαίσιο του ανταγωνισμού με την τηλεόραση πολλές εφημερίδες δεν κατόρθωσαν να προασπίσουν το σημαντικό συγκριτικό πλεονέκτημά τους, την κριτική και τη σε βάθος ανάλυση των γεγονότων. Παγιδεύτηκαν σε μία διαδικασία μιμητισμού κι έδωσαν έμφαση στη γυαλιστερή έγχρωμη εικόνα των ενθέτων αναδεικνύοντας την εικόνα σε βάρος του κειμένου Πολλές εφημερίδες κατέβαλλαν διάφορες εξωδημοσιογραφικές προσπάθειες για να ανακάμψουν κυκλοφοριακά Τα δώρα θεωρήθηκαν από το κοινό ως συστατικά στοιχεία της έκδοσης των εφημερίδων με αποτέλεσμα η τυχόν εγκατάλειψή τους να συνδυάζεται με κυκλοφοριακές απώλειες

Β’ περίοδος: 1990 – 2008 Διαδίκτυο Β’ περίοδος: 1990 – 2008 Διαδίκτυο Η έλευση του διαδικτύου έγινε στις αρχές της δεκαετίας του ’90 (1992-1993) κι αποτέλεσε και για το ελληνικό επικοινωνιακό τοπίο, μία πηγή σημαντικών και ριζικών ανακατατάξεων Η συντριπτική πλειοψηφία των ελληνικών Μέσων έκανε τα πρώτα της βήματα στο διαδίκτυο το 2000 Mεταφορά μέρους του παραδοσιακού προϊόντος στο διαδίκτυο χωρίς ουσιαστικές επενδύσεις ούτε στο δημοσιογραφικό δυναμικό ούτε στις νέες τεχνολογίες 2005-2006: πιο πλούσιο και πρωτογενές περιεχόμενο, παρουσίαση σε στυλ portal, ανανεώσεις των ειδήσεων, δυνατότητες φιλτραρίσματος, και εργαλεία αναζήτησης Οι περισσότεροι ιδιοκτήτες συνέχιζαν να θεωρούν τα παραδοσιακά Μέσα ως τα βασικά τους προϊόντα. Και οι δημοσιογράφοι τηρούσαν μία μάλλον αμυντική στάση αρνούμενοι να εγκαταλείψουν τις κεκτημένες εργασιακές πρακτικές τους ή να επενδύσουν σε νέες δεξιότητες (Spyridou & Veglis, 2008)

Ραγδαία ανάπτυξη της ελληνικής αγοράς = οι επιχειρήσεις των Μέσων μετασχηματίστηκαν σε αυτοκρατορίες που αναζητούν το υπερκέρδος Πολλά Μέσα στα χέρια λίγων ιδιοκτητών Διαπλοκή ιδιοκτητών των ΜΜΕ με πολιτικά και άλλα κέντρα εξουσίας Θολό νομοθετικό πλαίσιο για ιδιοκτησιακό καθεστώς Αδιαφανή διανομή της κρατικής διαφήμισης

Γ΄ περίοδος: αρχές του 2008 – σήμερα Βασικά χαρακτηριστικά Οικονομική ύφεση = επηρέασε δραματικά όλα τα στοιχεία του επιχειρηματικού μοντέλου του ελληνικού επικοινωνιακού συστήματος Εξαιρετικά χαμηλά επίπεδα εμπιστοσύνης απέναντι στα παραδοσιακά Μέσα Χαμηλά ποσοστά χρήσης των παραδοσιακών Μέσων Υψηλά ποσοστά χρήσης Μέσων κοινωνικών δικτύωσης και καθαρά ψηφιακών Μέσων

Μέση ημερήσια κυκλοφορία ελληνικών εφημερίδων

Διαφημιστική δαπάνη σε έντυπα και ραδιοτηλεοπτικά Μέσα, 2000-2013 (σε εκ. ευρώ)

Συνέπειες Πλήρης αναδιοργάνωση των εργασιακών και παραγωγικών διαδικασιών Δραματική αύξηση της ανεργίας των δημοσιογράφων Επιδείνωση των εργασιακών συνθηκών Καταστρατήγηση των συλλογικών συμβάσεις εργασίας Ατομικές διαπραγματεύσεις και συμφωνίες- που στις περισσότερες περιπτώσεις οδηγούν σε σημαντικές μισθολογικές μειώσεις Μαύρη εργασία ή η εργασία με ‘μπλοκάκια’ Απαξίωση των δημοσιογραφικών ενώσεων

«Η οικονομική κρίση έφερε στην επιφάνεια και όξυνε τα προβλήματα του ελληνικού επικοινωνιακού και πληροφοριακού συστήματος που δημιούργησαν η λειτουργία του πολιτικού συστήματος και το μοντέλο οικονομικής διαχείρισης της ψευδεπίγραφης «ανάπτυξης» των τελευταίων δεκαετιών. Όμως η σχέση είναι αμφίδρομη. Ο τρόπος λειτουργίας του επικοινωνιακού και πληροφοριακού συστήματος συνέβαλε ουσιαστικά στην οικονομική και κοινωνική κρίση που μαστίζει τη χώρα και εμποδίζει σήμερα την υπέρβασή της Γιατί η λειτουργία των Μέσων και ευρύτερα του επικοινωνιακού συστήματος επιδρά καθοριστικά στις αναπτυξιακές προοπτικές μιας κοινωνίας και στην ικανότητά της να ανταποκριθεί στις σύγχρονες προκλήσεις. Με μια κουβέντα, οι εξελίξεις σε αυτό το πεδίο έχουν στρατηγική σημασία για τη λειτουργία της δημοκρατίας και την αναπτυξιακή προοπτική της χώρας μας» Λέανδρος, 2016

Κρίση εμπιστοσύνης Εννέα στους δέκα Έλληνες δεν εμπιστεύονται τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης καθώς δεν πιστεύουν ότι είναι ελεύθερα από πολιτικές ή εμπορικές πιέσεις (European Commission, 2016) Στη δεύτερη θέση των «αξιόπιστων ΜΜΕ», οι Έλληνες κατατάσσουν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης με ποσοστό 38%, έναντι 32% στην ΕΕ. Τα αίτια αυτής της δυσπιστίας, αποδίδονται στις χρόνιες παθογένειες κι εξαρτήσεις του ελληνικού επικοινωνιακού συστήματος καθώς μόλις το 7% των ερωτηθέντων θεωρεί πως τα Μέσα είναι ανεξάρτητα από πολιτικές επιρροές και μόλις το 5% πως δεν επηρεάζονται από επιχειρηματικά συμφέροντα (Reuters Institute for the Study of Journalism,2016) Για τους Έλληνες πολλοί δημοσιογράφοι και ενημερωτικοί οργανισμοί συνδέονται στενά με την πολιτική και επιχειρηματική διαφθορά και ως εκ τούτου, θεωρούνται εν μέρει υπεύθυνοι και για την έκταση της οικονομικής κρίσης (Reuters Institute for the Study of Journalism,2016)

Μάλλον δεν εμπιστεύομαι http://www.efsyn.gr/arthro/provlimata-ton-palion-kai-ton-neon-mme

http://www.publicissue.gr/12728/soc-media-2016/

http://www.publicissue.gr/12728/soc-media-2016/

http://www.publicissue.gr/12728/soc-media-2016/

Το διαδίκτυο και οι νέοι πρωταγωνιστές Αξιοποίηση των τεχνολογικών δυνατοτήτων κι ενσωμάτωση των εργαλείων και χαρακτηριστικών που επιτρέπουν στο δικτυακό τόπο να λειτουργεί στο μέγιστο των δυνητικών του ικανοτήτων ως επικοινωνιακής πλατφόρμας Εξέλιξη πολλών δικτυακών τόπων από ‘πάρεργο’ των δημοσιογραφικών εταιριών σε σύγχρονες επικοινωνιακές πλατφόρμες του διαδικτύου Εκτός από τα παραδοσιακά ΜΜΕ, σταδιακά έκαναν την εμφάνισή τους στο διαδίκτυο και άλλοι ‘παίκτες’ οι οποίοι μάλιστα σε αρκετές περιπτώσεις κατάφεραν να αποκτήσουν σημαντικό μερίδιο από την πίτα της επισκεψιμότητας και των διαφημίσεων

http://www.publicissue.gr/2103/media-typology-survey/

Οι ΄παίκτες΄ του ελληνικού διαδικτύου Ιστοσελίδες των παραδοσιακών οργανισμών Νέοι pure digital players Δικτυακοί τόποι με βάση το brand των ιδιοκτητών ‘Παραρτήματα’ ξένων ΜΜΕ Ψευδοblogs

Μέσο Εβδομαδιαία χρήση Κύρια πηγή Newsbomb.gr 34% 6% In.gr 33% 7% Zougla.gr 29% 4% Enikos.gr 28% News247.gr Yahoo News 27% Newsit.gr 25% 5% Skai News online ProtoThema online 24% 3% tro-ma-kti ko.blogspot.com 2% Kathimerini online 22% Lifo.gr 20% Naftemporiki Online Capital.gr 19% Newsbeast.gr Mega online

Η περίπτωση του News247.gr Mέρος του ομίλου 24MEDIA Group ο οποίος αποτελεί έναν σταθερά αναπτυσσόμενο όμιλο στον τομέα των ψηφιακών εκδόσεων. Ο δικτυακός τόπος ξεκίνησε την λειτουργία του το 2007 Η ανοδική πορεία του δικτυακού τόπου ήταν αργή και μεθοδική Πολλές δραστηριότητες στο δικτυακό περιβάλλον Αξιοποίηση των social media και των webmetrics Πειραματισμός με διάφορες μορφές διαφήμισης στο διαδίκτυο

Στατιστικά στοιχεία επισκεψιμότητας news247.gr (Αύγουστος, 2016)

Στροφή προς τα Μέσα κοινωνικής δικτύωσης για ενημέρωση Χώρα % Ελλάδα 74% Τουρκία 73% Βραζιλία 72% Πορτογαλία 66% Ουγγαρία 64% Ισπανία 60% Πολωνία 58% Σουηδία 56% Δανία Πηγή: Reuters Institute for the Study of Journalism 2016

Το ποσοστό αυτό αντιστοιχεί περίπου σε 2.851.000 άτομα. Tο 32% του πληθυσμού στην Ελλάδα άνω των 18 ετών (σχεδόν ο 1 στους 3), έχει λογαριασμό σε κάποιο μέσο κοινωνικής δικτύωσης. Το ποσοστό αυτό αντιστοιχεί περίπου σε 2.851.000 άτομα. http://www.publicissue.gr/12728/soc-media-2016/

Facebook Στην Ελλάδα, το ποσοστό του πληθυσμού άνω των 18 ετών που έχει λογαριασμό είναι 30% (περίπου 2.673.000 άτομα) Twitter Στην Ελλάδα, χρησιμοποιείται από το 8% του ενήλικου πληθυσμού (άνω των 18 ετών), περίπου από 713.000 άτομα Instagram Στην Ελλάδα, το ποσοστό του πληθυσμού άνω των 18 ετών που χρησιμοποιεί το instagram ανέρχεται σήμερα σε 5% (περίπου 446.000 άτομα) LinkedIn Στην Ελλάδα, σήμερα χρησιμοποιείται από το 4% του πληθυσμού άνω των 18 ετών (περίπου από 356.000 άτομα) Google+ Το Google+ χρησιμοποιείται από το 3% των Ελλήνων άνω των 18 ετών (περίπου από 267.000 άτομα) Pinterest Στην Ελλάδα, το Pinterest χρησιμοποιείται από το 2% του πληθυσμού άνω των 18 ετών (περίπου 178.000 άτομα) Άλλα μέσα κοινωνικής δικτύωσης Περιλαμβάνονται λιγότερο δημοφιλή μέσα, όπως το tumblr και το flickr για κοινοποίηση φωτογραφιών και βίντεο, το academia για ακαδημαϊκούς και ερευνητές, καθώς και άλλες ιστοσελίδες δικτύωσης όπως το tagged, myspace, classmates κ.α. Στην Ελλάδα, το ποσοστό του πληθυσμού άνω των 18 ετών που έχει λογαριασμό σε κάποια από αυτά τα δίκτυα δεν ξεπερνά το 1% (περίπου 89.000 άτομα) http://www.publicissue.gr/12728/soc-media-2016/

Διαπιστώσεις/Συμπεράσματα Η ελληνική βιομηχανία των ΜΜΕ βιώνει μία διπλή δομική κρίση Αλλαγές στο ευρύτερο πεδίο με την έλευση και την ευρύτερη χρήση των νέων τεχνολογιών, τη σύγκλιση και την ψηφιοποίηση των Μέσων επικοινωνίας Τέλος αρκετών βεβαιοτήτων: η ‘χρυσή’ εποχή έχει περάσει ανεπιστρεπτί Οι διαφημίσεις και οι πωλήσεις έχουν μειωθεί δραματικά Το κράτος και οι τράπεζες δεν μπορούν πλέον να σηκώσουν το βάρος της επιβίωσης των δημοσιογραφικών οργανισμών Μεγάλη μερίδα του κοινού έχει απαξιώσει το παραδοσιακό δημοσιογραφικό σύστημα Ολοένα και περισσότερος κόσμος στρέφεται για ενημέρωση προς το διαδίκτυο Εμπιστεύεται τα social media Η προσέλκυση εσόδων για τα Μέσα καθίσταται ακόμη πιο δύσκολη

Συμπεράσματα Νέα εποχή η οποία αναμένεται να αλλάξει τα δεδομένα στο ευρύτερο επικοινωνιακό πεδίο (Λέανδρος 2013; Χαιρετάκης, 2013) Απαραίτητη η αναπροσαρμογή του επιχειρηματικού μοντέλου των Μέσων «-Το κοινό έχει αλλάξει (prosumers) -Το επικοινωνιακό περιβάλλον έχει αλλάξει -Νέοι, καινοτόμοι τρόποι παραγωγής και διανομής προϊόντων και υπηρεσιών -Νέοι καινοτόμοι τρόποι προσέλκυσης εσόδων -Προσαρμογή στα νέα δεδομένα του ψηφιακού περιβάλλοντος -Προσπάθεια για ανάκτηση εμπιστοσύνης του κοινού και διαφάνεια Να δοθούν δημιουργικές απαντήσεις στην κρίση αξιοπιστίας, στην κρίση εμπιστοσύνης και στις τεχνολογικές προκλήσεις