Η έννοια του μπαρόκ Βασικά στοιχεία

Ο κανόνας και η απόκλιση (= το μπαρόκ)  το μπαρόκ κυριαρχεί στην Ευρώπη του 17 ου αιώνα, με εξαίρεση τη Γαλλία!!  αισθητικό ρεύμα, αισθητική, τάση, όρος καλλιτεχνικός.  νεόκοπος όρος, που δεν έχει ιστορική βάση, δεν δημιουργήθηκε δηλαδή όταν παρουσιάστηκε η νέα αισθητική της αντίδρασης στον κλασικισμό και στο αριστοτελικό πρότυπο.

Πότε χρησιμοποιήθηκε ο όρος και πώς???  αρχικά στις εικαστικές τέχνες (γλυπτική, ζωγραφική, αρχιτεκτονική).  κατόπιν στο χώρο της λογοτεχνίας/δραματουργίας/μουσικής.  Ο πρώτος που μετέφερε τον όρο από το εικαστικό λεξιλόγιο της ζωγραφικής στη λογοτεχνία είναι ο Heinrich Wölfflin, στη μονογραφία του Renaissance und Barock (Αναγέννηση και Μπαρόκ, 1888), όπου εξετάζει την εξέλιξη του ρυθμού Μπαρόκ στη Ρώμη αλλά και τη δυνατότητα εφαρμογής του όρου στη λογοτεχνία και τη μουσική.

Άλλοι μελετητές και συμβολή τους στη χρήση του όρου  Ο Ludwig Pfandl έγραψε την πληρέστερη ιστορία της ισπανικής λογοτεχνίας του Χρυσού Αιώνα.  οριοθετεί το Μπαρόκ στον 17ο αιώνα.  Στη δεκαετία του 1920 ο όρος απέκτησε δημοτικότητα και σύντομα χρησιμοποιήθηκε για να προσδιορίσει όλη την ισπανική λογοτεχνία, από τους λογοτέχνες του πρώιμου 16ο αιώνα ώς τον Calderόn dela Barca στα τέλη του 17ου αιώνα.

Οι διαφορετικές νοηματικές αποχρώσεις του όρου  O Walzel δανείζεται δύο αντιθετικούς όρους από τον Wölfflin, την κλειστή και την ανοιχτή φόρμα.  την εφαρμόζει στο έργο του Σαίξπηρ και συμπεραίνει ότι ο μεγάλος Άγγλος δραματουργός ανήκει υφολογικά στο Μπαρόκ.  Ο μεγάλος αριθμός δευτερευόντων χαρακτήρων, η ασύμμετρη ομαδοποίηση, η ποικιλία στην ένταση των διαφόρων σκηνών ενός έργου, είναι, κατά τον Walzel, χαρακτηριστικά που τοποθετούν τεχνικά το έργο τού Σαίξπηρ στο Μπαρόκ (Wellek, 88-89).

Προτεινόμενη βιβλιογραφία Wellek, René. «The Concept of Baroque in Literary Scholarship». The Journal of Aesthetics and Art Criticism 5.2 (1946): Deleuze, Gilles. Η πτύχωση. Ο Λάιμπνιτς και το μπαρόκ. Αθήνα: Πλέθρον, Wölfflin, Heinrich. Βασικές έννοιες της Ιστορίας της Τέχνης: Το πρόβλημα της εξέλιξης του στιλ στη νεότερη τέχνη. Μτφρ. Φ. Κοκοβέσης. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, Rousset, Jean. La littérature de l’âge baroque en France. Circé et le paon. Paris: Librairie José Corti, 1953.

 Ασάφεια του όρου και χρήσεις Ρητορικά σχήματα όπως η αντίθεση, η υπερβολή, το ασύνδετο, το οξύμωρο ή ακόμη και το παράδοξο, δίνουν το στίγμα του όρου «Μπαρόκ» στη λογοτεχνία. Εντέλει, παρά την ασάφεια του όρου κατά τη χρήση του σε διάφορες εποχές και από διαφορετικούς μελετητές, το Μπαρόκ αποτελεί νεολογισμό για τη λογοτεχνία. Και χρησιμοποιείται από τους περισσότερους για να ορίσει τη λογοτεχνική και δραματουργική παραγωγή που αναπτύχθηκε σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες μετά την Αναγέννηση και πριν το ρεύμα του νεο-κλασικισμού.

Μίμηση ενός κόσμου ευμετάβλητου…  Η Ευρώπη τον 17ο αιώνα βρίσκεται σε μια διαρκή πολιτική και ιδεολογική αναστάτωση!  αυτό δικαιολογεί την αντίληψη του Μπαρόκ ότι τίποτα πάγιο δεν υπάρχει και ότι ο κόσμος είναι συνεχώς υπό διαμόρφωση ή διαμορφώνεται αέναα μπροστά στα μάτια του ανθρώπου.  Είναι ένας κόσμος ευμετάβλητος, όπως ακριβώς και κάποια από τα στοιχεία που τον συνθέτουν.  Οι μεταμορφώσεις της φύσης εξοικειώνουν τον άνθρωπο με την μεταβλητότητα του κόσμου και του υποδεικνύουν ότι η ολότητα βρίσκεται στην συνύπαρξη και τη σύνθεση των διαφορών.  Τίποτα μη-αναστρέψιμο δεν υπάρχει στον κόσμο, τίποτα σίγουρο. Και αυτό «γιατί το άτομο δεν πιστεύει στην ύπαρξη του απόλυτου σε τούτον εδώ τον κόσμο, αλλά θεωρεί ότι τα πάντα είναι φαινομενικότητα. Ακόμη και ο θάνατος αποτελεί μεταβατική φάση στη μόνιμη διεργασία των μεταλλαγών της ύλης» (Benoit-Dusausoy, Fontaine, 8-9).Benoit-Dusausoy, Fontaine

Το μπαρόκ και η σημαίνουσα διάστασή του! Για την εξέλιξη των λογοτεχνικών ειδών το Μπαρόκ είναι πολύ σημαντικό! αρνείται τους παραδοσιακούς κανόνες και το ρυθμιστικό μοντέλο της αριστοτελικής ποιητικής. χαρακτηρίζεται από κινητικότητα και διαρκή διεκδίκηση της ελευθερίας στη δημιουργία. Με άλλα λόγια, η καλλιτεχνική αυτή μορφή επιδιώκει να εντυπωσιάσει, να προκαλέσει τις αισθήσεις και όχι απλώς να συγκινήσει. Επιδιώκει να καταπλήξει, να δημιουργήσει ψευδαισθήσεις. Το θρησκευτικό μεταφυσικό στοιχείο, η ρευστότητα της ανθρώπινης κατάστασης, το ευμετάβλητο της ευτυχίας, το μάταιο της ανθρώπινης ύπαρξης και η βεβαιότητα του θανάτου ακυρώνουν την πιο αισιόδοξη ματιά για τη ζωή του αναγεννησιακού ανθρώπου. Η έννοια της τύχης και του τυχαίου κυριαρχεί, ο κόσμος μοιάζει ή είναι ένα θέατρο (theatrum mundi) και ο άνθρωπος μετεωρίζεται μεταξύ πραγματικού και ψεύτικου, αλήθειας και ψεύδους (η μεταφορά του κόσμου ως θέατρο με δυσδιάκριτα όρια μεταξύ πραγματικότητας/ψευδαίσθησης κυριαρχούν στον Calderόn και στον Σαίξπηρ).κόσμου ως θέατρο

Μπαρόκ και επιστημονικές ανακαλύψεις Η διάσταση μεταξύ του εγώ-υποκειμένου και των δεδομένων της πραγματικότητας = πλήρης. άρα υπονομεύεται η αίσθηση σταθερότητας, κανονικότητας, ευρυθμίας και αρμονίας του υποκειμένου με τον έξω κόσμο. Η αρμονική, ανθρωποκεντρική σχέση του υποκειμένου με τον κόσμο την περίοδο του Μπαρόκ διαρρηγνύεται και διαταράσσεται πλήρως. Αν στην Αναγέννηση η ανακάλυψη της Αμερικής από τον Κολόμβο (1492) έδειξε ότι υπάρχουν και άλλοι κόσμοι άγνωστοι που περιμένουν να ανακαλυφθούν, δημιουργώντας την αίσθηση του απεριόριστου ορίζοντα, με την έλευση των νέων επιστημονικών δεδομένων, όπως η ανακάλυψη του τηλεσκοπίου και η επιβεβαίωση της ηλιοκεντρικής θεωρίας του Κοπέρνικου από τον Γαλιλαίο, κατέδειξαν ότι η γη δεν είναι το κέντρο του σύμπαντος αλλά και ο ήλιος είναι ένα μόνο αστέρι ανάμεσα στα άπειρα που υπάρχουν. Το αποτέλεσμα είναι ένα αίσθημα μετεωρισμού, μια αίσθηση ανασφάλειας, αστάθειας και αβεβαιότητας. Το υποκείμενο, αμφιταλαντευόμενο μεταξύ του είναι και του φαίνεσθαι, δεν συνδιαλέγεται πλέον με τον έξω κόσμο ταυτιζόμενο με αυτόν, ούτε βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος, αλλά σε μια έλλειψη κέντρου, σ’ έναν κόσμο με πολλαπλά κέντρα και νέα δεδομένα, όπου η σφαιρικότητα αντικαθίσταται από το ελλειψοειδές σχήμα και εντέλει την απουσία κέντρου.

Μπαρόκ και ποίηση!! Αν θεωρήσουμε ότι το Μπαρόκ είναι απόκλιση από τον νεοαριστοτελικό κανόνα τότε πρώιμα δείγματά του έχουμε ήδη κατά τη διάρκεια του 16ου αιώνα, την εποχή όπου η Ποιητική του Αριστοτέλη ανάγεται σε κανονιστικό πρότυπο και διαμορφώνει μια λογοτεχνική τυπολογία. Ο αριστοτελικός κανόνας έχει σκοπό να ορίσει ορθολογικά και με αυστηρότητα τα λογοτεχνικά είδη, δημιουργώντας θεωρητικά μοντέλα. Σε αυτά τα μοντέλα των ειδών και γενών εξαντλείται όλη η ποίηση και ό,τι δεν μπορεί να υπαχθεί σε κάποιο από τα ήδη αναγνωρισμένα και έγκριτα είδη, τότε δεν έχει ποιητική υπόσταση.