Η παρατήρηση Η παρατήρηση είναι μια δραστηριότητα με την οποία τα άτομα αντλούν πληροφορίες για συμβάντα του περιβάλλοντός τους και για τη συμπεριφορά άλλων ατόμων στην καθημερινή ζωή. Διαφορά από την καθημερινή – μη συστηματική παρατήρηση: 1. Η επιστημονική παρατήρηση έχει αποκλειστικά γνωστικούς σκοπούς που αφορούν την διατύπωση και τον έλεγχο των υποθέσεων. 2. Όσον αφορά το βαθμό της τυποποίησης (standardization) του περιεχομένου της, δηλαδή του τί θα παρατηρηθεί και πώς. 1

Είναι γνωστό, ότι διαφορετικά άτομα παρατηρούν διαφορετικά το ίδιο συμβάν. Πασίγνωστο παράδειγμα είναι οι διαφορετικές καταθέσεις μαρτύρων στο δικαστήριο. Η επιλεκτικότητα της αντίληψης είναι καλά τεκμηριωμένη από τις ψυχολογικές θεωρίες της αντίληψης. Είναι αναμφισβήτητο ότι άτομα με διαφορετικά κίνητρα, ενδιαφέροντα και εμπειρίες συλλαμβάνουν διαφορετικές όψεις του ίδιου αντικειμένου ή συμβάντος. 2

Πώς λοιπόν μπορούν να αποφευχθούν οι τυχαίες και υποκειμενικές επιδράσεις των ατομικών διαφορών στην επιστημονική παρατήρηση, ώστε να διασφαλιστεί η σταθερότητα του αποτελέσματος της παρατήρησης από διαφορετικούς ερευνητές; Το βασικό μέσο για να διασφαλιστεί αυτή η σταθερότητα του αποτελέσματος της παρατήρησης, είναι το δομημένο όργανο παρατήρησης, που ορίζει τί θα παρατηρηθεί και με ποιό τρόπο. Το κύριο στοιχείο του οργάνου παρατήρησης είναι οι κατηγορίες, που ορίζουν τα είδη της συμπεριφοράς αλληλεπιδρώντων ατόμων, τα οποία πρόκειται να καταγραφούν. Παραδείγματα τέτοιων κατηγοριών είναι «συνεργασία", "ανταγωνισμός, "συναίνεση" κλπ 3

Συγκεκριμένα μια κατηγορία, π.χ. η κατηγορία "συνεργασία" ορίζει ότι κάθε συμπεριφορά, κάθε πράξη ή αντίδραση ενός μέλους της υπό παρατήρηση ομάδας, που εκφράζει θετικά ή αρνητικά συνεργασία με άλλα μέλη της ομάδας, οφείλει να καταγραφεί αντίστοιχα και να καταχωρηθεί σ' αυτήν την κατηγορία. Έτσι το δομημένο όργανο παρατήρησης περιέχει (1) τις κατηγορίες, των οποίων το σύνολο απαρτίζει το πλαίσιο κατηγοριών της παρατήρησης 4

(2) κανόνες με (3) σχετικά παραδείγματα για την σαφή ένταξη συγκεκριμένων πράξεων και συμπεριφορών σε αντίστοιχες κατηγορίες. Τέλος το όργανο παρατήρησης περιέχει (4) ένα σύστημα συμβόλων με τα οποία κωδικοποιούνται τα είδη της συμπεριφοράς, ώστε να μπορούν αυτά να καταγραφούν αποτελεσματικά στη ροή της συμπεριφοράς, η οποία απαιτεί γρήγορες αντιδράσεις από πλευράς του παρατηρητή. Εκτός από τις κατηγορίες, κανόνες και σύμβολα το όργανο παρατήρησης ορίζει 5

(5) τη μονάδα παρατήρησης. Η δυσκολία έγκειται εδώ στο γεγονός ότι η συμπεριφορά διαδραματίζεται σε μια συνεχή διαδικασία και η διάκριση ξεχωριστών μονάδων παρουσιάζει μία σχετική αυθαιρεσία. Ο Robert Bales, από τους πρώτους ερευνητές που ασχολήθηκαν και ανέπτυξαν τη μέθοδο της παρατήρησης, ορίζει ως μονάδα παρατήρησης την "μικρότερη ενότητα της συμπεριφοράς, που έχει ένα πλήρες νόημα, ώστε να μπορεί να κατανοηθεί από τον παρατηρητή, ή που να προκαλεί στο άλλο πρόσωπο μία ορισμένη αντίδραση". 6

Ένα πλαίσιο κατηγοριών πρέπει να εκπληρώνει τα εξής κριτήρια: (1) Η κάθε κατηγορία πρέπει να αναφέρεται σε μία μόνο διάσταση της συμπεριφοράς. (2) Οι κατηγορίες πρέπει να έχουν σαφή όρια και να αλληλοαποκλείονται μεταξύ τους, ώστε κάθε είδος συμπεριφοράς να καταγράφεται χωρίς ασάφειες σε μία και μόνο κατηγορία. (3) Το σύστημα των κατηγοριών πρέπει να είναι πλήρες, να καλύπτει δηλαδή όλο το εύρος της συμπεριφοράς. 7

(4) Οι κατηγορίες πρέπει να είναι συγκεκριμένες, ώστε να μπορεί να ταξινομηθεί στην κάθε μία το αντίστοιχο είδος της συμπεριφοράς χωρίς να δημιουργούνται απορίες. (5) Ο αριθμός των κατηγοριών πρέπει να είναι περιορισμένος, ώστε να είναι δυνατό στην πράξη να εργαστούν μ' αυτές οι ερευνητές. (6) Οι κατηγορίες δεν πρέπει να διατυπώνονται ad hoc, αλλά να συνάγονται από μία θεωρία ή τουλάχιστον από κάποιο θεωρητικό πλαίσιο. 8

Τα κριτήρια αυτά είναι δύσκολο να εκπληρωθούν, επειδή περιέχουν μια σχετική αντιφατικότητα. Αυτό είναι σαφές στα κριτήρια (3) και (5). Είναι δύσκολο να αποτελείται ένα πραγματικά πλήρες σύστημα κατηγοριών παρατήρησης από έναν μικρό αριθμό κατηγορών. Υπήρξαν περιπτώσεις που οι ερευνητές επιδίωξαν να εργαστούν με πολυάριθμες κατηγορίες στην προσπάθειά τους να καταγράψουν και να ταξινομήσουν όλο το εύρος της παρατηρούμενης συμπεριφοράς, γρήγορα όμως διαπιστώθηκε στην πράξη ότι αυτό είναι αδύνατον και ο αριθμός των κατηγοριών μειώθηκε σταδιακά κατά πολύ. 9

Δομημένη – Ημιδομημένη παρατήρηση Δομημένη: Η μέθοδος της παρατήρησης που εφαρμόζει ένα δομημένο πλαίσιο παρατήρησης ονομάζεται δομημένη παρατήρηση. Ημιδομημένη: Παράλληλα εφαρμόζεται σε ορισμένες περιπτώσεις κυρίως της διερεύνησης (exploration) ενός πεδίου και η μη-δομημένη παρατήρηση, που δεν ακολουθεί ένα δομημένο πλαίσιο κατηγοριών αλλά επιδιώκει να καταγράψει όλο το εύρος, με όσο το δυνατόν περισσότερες λεπτoμέρειες, της διαδραματιζόμενης συμπεριφοράς χωρίς να δεσμεύεται από το προδιατυπωμένο όργανο παρατήρησης. 10

Οι κατηγορίες συνάγονται εκ των υστέρων στην πορεία της ανάλυσης του υλικού που συνελέγη. Μπορεί για παράδειγμα να βιντεοσκοπηθεί η κατάσταση και στη συνέχεια με άνεση χρόνου ο ερευνητής να την αναλύσει με βάση κατηγορίες που θα ορίσει εκ των υστέρων. Ωστόσο και η μη-δομημένη παρατήρηση ακολουθεί τουλάχιστον έναν «οδηγό παρατήρησης» που καθορίζεται από τις υποθέσεις και τα ερωτήματα της έρευνας. Έτσι είναι ορθότερο να μιλάμε για λιγότερο δομημένες, πιο ελεύθερες, μορφές παρατήρησης παρά για τελείως μη-δομημένη παρατήρηση. 11

(1) Συμμετοχική ή μη-συμμετοχική παρατήρηση, ανάλογα με το αν ο παρατηρητής συμμετέχει ή όχι στην ομάδα, της οποίας την συμπεριφορά παρατηρεί. (2) Φανερή ή συγκεκαλυμμένη παρατήρηση, ανάλογα με το αν η συμμετοχή του παρατηρητή είναι φανερή στα υποκείμενα ή όχι. Δεν είναι φανερή στις περιπτώσεις, στις οποίες ο παρατηρητής έχει αναλάβει έναν ρόλο στην ομάδα, ώστε δεν είναι γνωστή η πραγματική του ιδιότητα. 12

Ανάμεσα στα σημαντικότερα πλεονεκτήματα της δομημένης παρατήρησης είναι το ότι παράγει ποσοτικά δεδομένα που επιτρέπουν την εφαρμογή στατιστικών μεθόδων ανάλυσης. Επίσης, όταν το δομημένο πλαίσιο κατηγοριών συνάγεται από μία θεωρία, πράγμα που αποτελεί πάντα την επιδίωξη του ερευνητή, διασφαλίζεται η σωρευτικότητα των αποτελεσμάτων. Αυτό σημαίνει ότι τα πορίσματα της έρευνας εντάσσονται σε ένα υπάρχον θεωρητικό πλαίσιο και επιτρέπουν τον έλεγχο των υποθέσεών του. 13

Η επιλογή συμμετοχικής ή μη-συμμετοχικής παρατήρησης, καθορίζεται σε μεγάλο βαθμό από τις ιδιαιτερότητες του αντικειμένου, τα χαρακτηριστικά δηλαδή της ομάδας ή του ατόμου που πρόκειται να παρατηρηθεί. Συγκεκριμένα, για να μπορέσει να εφαρμοστεί η συμμετοχική παρατήρηση, πρέπει να υπάρχει δυνατότητα πρόσβασης στην ομάδα και αυτό σημαίνει ότι η ομάδα πρέπει να είναι σε κάποιο βαθμό τουλάχιστον "ανοιχτή" για παρατήρηση. Ορισμένες ομάδες μπορούν να παρατηρηθούν μόνο στο φυσικό τους περιβάλλον και όχι σε εργαστηριακές συνθήκες. 14

Η συμμετοχική παρατήρηση παρουσιάζει σαφώς μεγαλύτερες δυνατότητες διείσδυσης σε μια ομάδα, παρουσιάζει όμως και προβλήματα. Σε μακροχρόνιες παρατηρήσεις έχει επισημανθεί το πρόβλημα, ότι ο παρατηρητής τείνει να ταυτιστεί με τις νόρμες και ερμηνείες της ομάδας που παρατηρεί και αποκλίνει έτσι από τους κανόνες της επιστημονικής μεθοδολογίας και αντικειμενικότητας. Αυτό συμβαίνει τόσο περισσότερο, όσο λιγότερο ακολουθεί ο ερευνητής ένα θεωρητικό πλαίσιο. 15

Δεδομένου ότι μακροχρόνιες παρατηρήσεις κατά μέγιστο ποσοστό εντάσσονται σ' αυτή την κατηγορία, το πρόβλημα δεν είναι σπάνιο. Το πρόβλημα αυτό ονομάζεται στην αγγλική βιβλιογραφία ως "going native", που σημαίνει ότι ο ερευνητής υπερβαίνει τα όρια που η θέτει η μεθοδολογικά απαιτούμενη μερική ταύτιση με τον ρόλο του στην υπό παρατήρηση ομάδα και γίνεται τελικά μέλος της ομάδας. 16

Φανερή ή συγκεκαλυμμένη Και οι δύο δυνατότητες έχουν τόσο πλεονεκτήματα όσο και μειονεκτήματα, που διαφέρουν ανάλογα με την περίσταση. Η συγκεκαλυμμένη συμμετοχή είναι πρακτικά τότε μόνο δυνατή, όταν υπάρχει ένας "ελεύθερος ρόλος" στην ομάδα, τον οποίο ο ερευνητής να είναι σε θέση να αναλάβει. Είναι γνωστή η επίδραση της παρουσίας παρατηρητή στη συμπεριφορά των υποκειμένων. Απαίτηση για εξασφάλιση συνθηκών όσο γίνεται πιο φυσικής/αυθεντικής συμπεριφοράς. Λύσεις για τη φανερή: διάστημα γνωριμίας με τον 17

παρατηρητή χωρίς να γίνεται καταγραφή. Άλλη λύση είναι να μην είναι γνωστά τα χρονικά διαστήματα που γίνεται καταγραφή. Για τη συγκεκαλυμμένη πρέπει να βρεθεί μία πειστική δικαιολογία για την παρουσία του παρατηρητή στο χώρο ή τις δραστηριότητες της ομάδας. Για την πλήρως συγκεκαλυμμένη υπάρχουν ειδικά διαμορφωμένοι χώροι (π.χ. αίθουσες διδασκαλίας που χωρίζονται με τον χώρο του παρατηρητή με μονόδρομο καθρέφτη). 18

Τελευταία γίνεται όλο και πιο συχνή η χρήση συσκευών βιντεοσκόπησης. Προσοχή: πρέπει σε κάθε τέτοια περίπτωση να εξασφαλίζεται η άδεια των υπό παρατήρηση υποκειμένων. Άλλη απόφαση που πρέπει να παρθεί είναι ο χρόνος παρατήρησης: πότε και για πόσο. Μπορεί επίσης να αποφασισθεί για λόγους τυχαιότητας να πραγματοποιείται με παύσεις, π.χ. μετά από πέντε λεπτά να γίνεται παύση για τα επόμενα πέντε λεπτά. 19

Πολύ σημαντική είναι και η κατάρτιση της μήτρας ή κλείδας παρατήρησης. Στην ουσία πρόκειται για έναν πίνακα που σε σειρές και σε στήλες περιλαμβάνει τα στοιχεία προς παρατήρηση. Η παρατήρηση είναι μία τεχνική συλλογής ερευνητικών δεδομένων «εκ των έξω» (outsider). Καλό είναι να συνδυάζεται και με άλλες τεχνικές όπως η συνέντευξη ή η συμπλήρωση κάποιου τεστ, ώστε να διευρύνεται η συλλογή των δεδομένων και με μία «εκ των έσω» (insider) οπτική. 20