Σπύρος Καλτσάς Ακαδημία Πλάτωνος – Προγράμματα για ενήλικες πολίτες 9 ος κύκλος 2.2 – Από το Big Bang στο σήμερα Asteroid day 30/6/15 Τμήμα 19 Το ηλιακό σύστημα και η θέση του ανθρώπου μέσα σε αυτό: Μια ιστορικοφιλοσοφική αναδρομή Το ηλιακό σύστημα και η θέση του ανθρώπου μέσα σε αυτό αποτελούσε πάντοτε ένα από τα πλέον συναρπαστικά ζητήματα που ερέθιζαν και τροφοδοτούσαν τη σκέψη των ανθρώπων Για αιώνες, είναι η καθημερινή εμπειρία εκείνη που επιβάλλει στους ανθρώπους το εννοιολογικό πλαίσιο κατανόησης του κόσμου. Η αισθητηριακή αντίληψη και εμπειρία επιβάλλει μια συγκεκριμένη αντίληψη για τον κόσμο και μια ορισμένη ανάγνωση των φυσικών φαινομένων. Ο άνθρωπος ήταν υποχρεωμένος να έρθει αντιμέτωπος με βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις και νοητικά σχήματα αιώνων προκειμένου να αναθεωρήσει και να ανασυγκροτήσει εκ νέου την αντίληψή του για τον κόσμο καθώς και για τη θέση της Γης μέσα σε αυτόν

Το γεωκεντρικό σύστημα Η «επικράτηση» του ηλιοκεντρικού συστήματος → Η επικράτηση του ηλιοκεντρικού συστήματος απαιτούσε, όπως αναφέρει πολύ χαρακτηριστικά ο ιστορικός της επιστήμης Richard Westfall, την υπέρβαση της κοινής λογικής! Σύμφωνα με τον Westfall: «Ποια άλλη άποψη για το σύμπαν μπορούσε να είναι τόσο σύμφωνη με την κοινή λογική όσο η γεωκεντρική; Ακόμα λέμε ότι ο ήλιος ανατέλλει και μιλάμε για τη σταθερότητα της γης. Το ηλιοκεντρικό σύμπαν απαιτούσε να θεωρήσει ο κόσμος απλή ψευδαίσθηση τη μαρτυρία των αισθήσεων σ’ αυτά τα θέματα, και να την απαρνηθεί. Αναμφισβήτητα, το σοβαρότερο εμπόδιο για να γίνει αποδεκτή η νέα αστρονομία ήταν η κοινή λογική που τη διακωμωδούσε κάθε μέρα», (R. C. Westfall, Η συγκρότηση της σύγχρονης επιστήμης, σ. 21) Αρχαία ελληνική σκέψη και γεωκεντρικό σύστημα → Στην Αρχαία Ελλάδα κυριαρχεί το γεωκεντρικό σύστημα χωρίς ωστόσο να λείπουν και οι υποστηρικτές της αντίληψης ότι είναι ο ήλιος και όχι η γη στο κέντρο του σύμπαντος, όπως ο Αρίσταρχος ο Σάμιος (περ. 310 – περ. 230 π.Χ.). Η Πυθαγόρεια κοσμολογία αναγνωρίζει ότι η Γη είναι σφαιρική, πιθανότητα από την παρατήρηση της κυκλικής σκιάς της πάνω στη Σελήνη κατά της εκλείψεις της τελευταίας. Η Γη διαγράφει έναν κύκλο γύρω από το Κεντρικό Πυρ, το οποίο δεν πρέπει να ταυτίζεται με τον ήλιο, και στρέφει προς το κέντρο αυτό πάντα την ίδια πλευρά η οποία δεν είναι κατοικήσιμη εξαιτίας της πολύ υψηλής θερμοκρασίας που αναπτύσσεται. Εκτός από τη Γη, τον Ήλιο, τη Σελήνη, τους Πλανήτες και τους Απλανείς, υφίσταται και ένα δέκατο σώμα, η Αντίχθων. Η Γη είναι ένας πλανήτης μεταξύ άλλων και δεν βρίσκεται στο κέντρο του Σύμπαντος

Αρχαία ελληνική σκέψη και σύμπαν Φιλόλαος → Επηρεασμένος από τη φιλοσοφία των Πυθαγορείων, ο Φιλόλαος (περ. 470 – περ. 385 π.Χ.) υποστηρίζει ότι η Γη δεν βρίσκεται στο κέντρο του κόσμου, το οποίο καταλαμβάνει όχι ο ήλιος, αλλά το Κεντρικό πυρ Το γεωκεντρικό σύστημα στον Πλάτωνα → Εκτεταμένες αναφορές για το γεωκεντρικό σύστημα όπως το αντιλαμβάνεται ο Πλάτων βρίσκουμε στον διάλογο Τίμαιος, διάλογος ο οποίος απηχεί σε μεγάλο βαθμό τις κοσμολογικές αντιλήψεις του φιλοσόφου. Η Γη βρίσκεται στο κέντρο του σύμπαντος, το οποίο είναι σφαιρικό, σε μια κατάσταση δυναμική ισορροπίας και οι πλανήτες βρίσκονται στην περιφέρειά του. Το σύμπαν κινείται γύρω από τη Γη στον κύκλο του Ταυτού εκτελώντας μια ομοιόμορφη περιφορά κάθε ημέρα. Σύμφωνα με την περιγραφή του πλατωνικού σύμπαντος, υπάρχουν επτά ουράνια σώματα («πλανήτες») που έχουν μια αυτόνομη κίνηση χωρίς να ακολουθούν την κίνηση των απλανών αστέρων. Πιο συγκεκριμένα, ο Πλάτων αναφέρεται στον Ήλιο, τη Σελήνη, τον Εωσφόρο (Αφροδίτη) και το άστρο του Ερμή. Η διάταξη των πλανητών είναι Γη, Σελήνη, Ήλιος, Αφροδίτη, Ερμής, Άρης, Δίας, Κρόνος Το γεωκεντρικό σύστημα στον Αριστοτέλη → Το αριστοτελικό Σύμπαν είναι ένα σφαιρικό γεωκεντρικό Σύμπαν. Το Σύμπαν είναι μια τεράστια σφαίρα η οποία περιστρέφεται με μια αιώνια κυκλική κίνηση γύρω απ’ το κέντρο της. Η Γη βρίσκεται στο κέντρο της πρωταρχικής σφαίρας, δηλαδή στο κέντρο του Σύμπαντος και οι απλανείς αστέρες στην περιφέρειά της

Το αριστοτελικό Σύμπαν Το γεωκεντρικό σύστημα στον Αριστοτέλη → Στο εσωτερικό της μεγαλύτερης σφαίρας βρίσκονται οι υπόλοιπες σφαίρες, η μία μέσα στην άλλη, που μεταφέρουν τους πλανήτες, τον ήλιο και τη σελήνη. Ο Αριστοτέλης απορρίπτει την ιδέα ότι η Γη κινείται. Οι σφαίρες δεν είναι νοητά μαθηματικά αντικείμενα, αλλά πραγματικά υλικά, φυσικά αντικείμενα, είναι κρυστάλλινες, διαφανείς σφαίρες Κίνηση των σφαιρών και η σύσταση του Σύμπαντος → Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, η σύσταση των σφαιρών, των ουράνιων σωμάτων και του ουρανού δεν αποτελείται από κάποιο από τα γνωστά τέσσερα στοιχεία, τη γη, το νερό, τη φωτιά και τον αέρα, αλλά από ένα πέμπτο στοιχείο, μια πέμπτη ουσία («πεμπτουσία»), τον αιθέρα (αἰθήρ), ο οποίος είναι ζωντανός και είναι αγέννητος, αιώνιος, άφθαρτος και αναλλοίωτος. Τα αστέρια και οι πλανήτες είναι στερεωμένα στις σφαίρες που αντιστοιχούν και περιστρέφονται από την κίνηση που τους μεταδίδουν οι σφαίρες. Οι φαινομενικά ακανόνιστες κινήσεις των πλανητών υπάγονται σε κυκλικές κινήσεις που τους μεταδίδουν οι σφαίρες. Η κυκλική κίνηση είναι η πιο τέλεια κίνηση σε σχέση με τα άλλα είδη κίνησης, επειδή μπορεί να είναι αιώνια και αδιάκοπη, να είναι ομαλή και το σώμα που κινείται με κυκλική κίνηση μπορεί ταυτόχρονα να είναι ακίνητο

Από το ηλιοκεντρικό στο γεωκεντρικό σύστημα Αρίσταρχος ο Σάμιος και το ηλιοκεντρικό σύστημα → Ο Αρίσταρχος ο Σάμιος (310 – 230 π.Χ.), αστρονόμος και μαθηματικός, έρχεται σε αντίθεση με την παγιωμένη αντίληψη για το γεωκεντρικό σύστημα υποστηρίζοντας ότι στο κέντρο του Σύμπαντος βρίσκεται ο Ήλιος και όχι η Γη Το Σύμπαν του Αρίσταρχου → Σύμφωνα με τον Αρίσταρχο, η Γη περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της και βρίσκεται σε περιφορά γύρω από τον ήλιο μια φορά τον χρόνο. Οι αστέρες βρίσκονται, σύμφωνα με τον Αρίσταρχο, σε άπειρη απόσταση από τη Γη Πτολεμαίος → Ο Πτολεμαίος (περ. 90 – 168 μ.Χ.) υποστηρίζει και συστηματοποιεί το γεωκεντρικό σύστημα. Η αστρονομία του περιγράφεται στο έργο του «Η Μεγίστη» ή «Αλμαγέστη» (ονομασία προερχόμενη από την αραβική μετάφραση του τίτλου του έργου, Al-Majisti). Το έργο του Πτολεμαίου έχει επηρεαστεί ιδιαίτερα από τις απόψεις του Ιππάρχου (Ίππαρχος ο Ρόδιος, περ. 190 – 120 π.Χ.). Ο Πτολεμαίος συγκεκριμενοποιεί και τελειοποιεί παλαιότερα αστρονομικά μοντέλα μέσα από παρατηρήσεις και διάφορους υπολογισμούς

Από το γεωκεντρικό στο ηλιοκεντρικό σύστημα Το ηλιοκεντρικό σύστημα → Το ηλιοκεντρικό σύστημα αρχίζει να γίνεται σταδιακά αποδεκτό από τον 16 ο αι. και μετά. Σύμφωνα με τον Κοπέρνικο, το ηλιοκεντρικό Σύμπαν εισάγει την απλότητα, την τάξη και την αρμονία μέσα στον κόσμο, σε αντίθεση με τους κύκλους και τους επίκυκλους του πτολεμαϊκού συστήματος. Η αστρονομία του Κοπέρνικου και το ηλιοκεντρικό σύστημα, ειδικότερα, θεμελιώνονται στο μνημειώδες έργο του De Revolutionibus Orbium Coelestium Libri VI (Έξι Βιβλία για τις Περιστροφές των Ουρανίων Σφαιρών. Επίσης, το σύστημα του Κοπέρνικου επιτρέπει τον υπολογισμό των σχετικών αποστάσεων των πλανητών από την ήλιο, κάτι που είναι αδύνατο στο πλαίσιο του γεωκεντρικού συστήματος του Πτολεμαίου. Ο ήλιος βρίσκεται πλέον στο κέντρο του κόσμου και η Γη χαρακτηρίζεται από δύο πρωταρχικές κινήσεις, την περιστροφή γύρω από τον άξονά της κατά τη διάρκεια μίας ημέρας και την περιφορά γύρω από τον ήλιο Γαλιλαίος Γαλιλέι → Ο Γαλιλαίος (15 Φεβρουαρίου 1564 – 8 Ιανουαρίου 1642) υποστηρίζει το ηλιοκεντρικό σύστημα του Κοπέρνικου και το τεκμηριώνει επιστημονικά κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να αρχίζει να γίνεται σταδιακά κτήμα της κοινής εμπειρίας. Οι παρατηρήσεις με το τηλεσκόπιο, το οποίο τελειοποιεί, και οι πολυετείς μελέτες και αναλύσεις του οδηγούν στην πληρέστερη θεμελίωση του ηλιοκεντρικού συστήματος. Μεταξύ άλλων, ο Γαλιλαίος παρατηρεί ότι η Σελήνη στρέφει πάντα το ίδιο ημισφαίριο προς τη Γη και ανακαλύπτει 4 από τους δορυφόρους του Δία ενδυναμώνοντας περαιτέρω την ισχύ της ηλιοκεντρικής θεωρίας

Βιβλιογραφία Θεοδοσίου, Σ., Αστρονομία, ιστορία, μυθολογία. Γήινα και συμπαντικά, Αθήνα, Δίαυλος, Θεοδοσίου, Σ., Η εκθρόνιση της γης. Η διαπάλη του γεωκεντρικού με το ηλιοκεντρικό σύστημα, Αθήνα, Δίαυλος, R. C. Westfall, Η συγκρότηση της σύγχρονης επιστήμης. Μηχανισμοί και μηχανική, μτφρ. Κρινώ Ζήση, 2 η έκδοση, Ηράκλειο, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 1995 (1 η έκδοση 1992)