Σ. Ηλιάδου - Τάχου Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας ΠΟΝΤΟΣ : Γενοκτονία ή εθνοκάθαρση ?

Ελί Βεζέλ « Η μνήμη μπορεί να είναι εφιαλτική, αλλά μπορεί επίσης να οδηγεί τον άνθρωπο στο πραγματικό του βασίλειο," είχε πει ο Νομπελίστας της Ειρήνης, επιζών ο ίδιος του ναζιστικού ολοκαυτώματος, ένας από τους εκατοντάδες ακαδημαϊκούς και εκπροσώπους των πάνω από οργανώσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων που επιμένουν ότι ο τρόμος δεν είναι ποτέ τόσο μακρινός που να μας επιτρέπει να τον ξεχάσουμε

ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ή όχι ; Σε ότι αφορά στη μνήμη της γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου στη θεώρηση του ζητήματος από τη σκοπιά της ελληνικής ιστοριογραφίας καίριο είναι το ερώτημα εάν τα γεγονότα εκείνης της περιόδου μπορούν να χαρακτηριστούν « γενοκτονία » ή είναι απλώς συνήθη εγκλήματα πολέμου, με ίσως μεγαλύτερη ένταση.

ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΟΡΟΛΟΓΙΑΣ Ο όρος είχε νονό τον Πολωνοεβραίο καθηγητής της Νομικής του Πανεπιστημίου του Γέιλ, Ραφαήλ Λέμκιν, ο οποίος τον " εφηύρε " το 1944, πριν ο κόσμος γνωρίσει όλη τη φρίκη που έμελλε να αποκαλυφθεί λίγους μήνες αργότερα. Ο όρος του Λέμκιν αποτέλεσε στη συνέχεια τη βάση της ορολογίας που χρησιμοποίησαν τα Ηνωμένα Έθνη για να συντάξουν τη " Συνθήκη περί Γενοκτονίας " της 9 ης Δεκεμβρίου του 1948, ενώ τότε ήταν που κωδικοποιήθηκε το συγκεκριμένο έγκλημα και ορίστηκαν ακόμα και τιμωρίες για τους εγκληματίες.

ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΩΝ ΤΗΣ ΠΟΝΤΙΑΚΗΣ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗΣ Η γενοκτονία των Ελλήνων του Πόντου αναφέρεται σε σφαγές και εκτοπισμούς εναντίον Ελληνικών πληθυσμών στην περιοχή του Πόντου που πραγματοποιήθηκαν από το κίνημα των Νεότουρκων κατά την περίοδο Φάσεις : α ) ( ), έναρξη του Α ' Παγκοσμίου Πολέμου και την κατάληψη Τραπεζούντας από τον ρωσικό στρατό (1916) έως και το τέλος του Α ' Παγκοσμίου Πολέμου β ) ( ), μετά την απόβαση του Ελληνικού στρατού στη Σμύρνη, την απόβαση του Κεμάλ στη Σαμψούντα (19 Μαϊου 1919) και εφαρμογή του Συμφώνου για την ανταλλαγή των πληθυσμών.

Το ζήτημα της στρατολόγησης η στρατολόγηση των χριστιανών στον τουρκικό στρατό, με σοβαρές συνέπειες για τους ίδιους τους στρατεύσιμους και την οικογένειά τους. Η γενική επιστράτευση όλων των εθνοτήτων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κηρύχθηκε στις 21 Ιουλίου 1914 και οι υπόχρεοι άνδρες ηλικίας ετών έπρεπε να παρουσιαστούν εντός 11 ημερών, διαφορετικά κηρύσσονταν λιποτάκτες και ακολουθούσε η καταδίκη τους σε θάνατο.

« Τα περίφημα « Τάγματα Εργασίας » (Amele Taburu) Αποτελούν την πλεόν προωθημένην μορφήν διώξεως, η οποία εφηρμόσθη εις τα πλαίσια του προδιαγεγραμμένου σχεδίου εξόντωσεως του Ελληνισμού εν Τουρκία. Το μέτρο της στρατολόγησης είχε ως βασικό του στόχο την οικονομική εξαθλίωση του Ελληνισμού, κάτι που θα επέφερε πιο εύκολα τον αφανισμό του. το μποϋκοτάζ που είχε επιβληθεί στους Έλληνες εμπόρους, τις επιτάξεις ελληνικών περιουσιών, την υπερφορολόγηση και τη διάπραξη κακουργημάτων και βιαιοπραγιών

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ

Η Γερμανική ανάμειξη 1909 Το σχέδιο της καταστροφής του Ελληνισμού της Μικράς Ασίας ήταν γνωστό στους Γερμανούς ήδη από τις απαρχές της παγίωσης του νεοτουρκικού κινήματος. Στα 1909 Γερμανός πρεσβευτής στην Αθήνα Wangenheim αναφέρει στον καγκελάριό του το επίσημο πολιτικό δόγμα που κυριαρχεί στην τουρκική ηγεσία και πιο συγκεκριμένα του Τούρκου πρωθυπουργού και υπουργού στρατιωτικών Σεφκέρ Πασά.

Γερμανική ανάμειξη 1909 Οι Τούρκοι έχουν αποφασίσει έναν εξοντωτικό πόλεμο εναντίον των χριστιανών της αυτοκρατορίας. Θ ’ αρχίσουν πρώτα μέσα στην Τουρκία, εκεί όπου ζει το μεγαλύτερο μέρος και μετά έξω από την Τουρκία, εκεί όπου υπάρχουν εστίες αντίστασης ». Οι πραγματικές προθέσεις των Νεότουρκων είχαν γίνει ήδη γνωστές με την συνέντευξη που παραχώρησε ο Ναζήμ Μπέη τον Σεπτέμβριο του 1908 στη Σμύρνη.

ΓΕΡΜΑΝΙΚΗ ΣΤΑΣΗ ΜΕΤΑ ΤΟΥΣ ΒΑΛΚΑΝΙΚΟΥΣ Οπωσδήποτε όμως η εθνοκάθαρση την οποία επεδίωξε η Τουρκία έλαβε πιο συστηματικό χαρακτήρα μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων Με την έλευση της στρατιωτικής αποστολής του Liman von Sanders στην Τουρκία, η κατάσταση για τον ελληνικό πληθυσμό της περιοχής δυσχεραίνει σε επικίνδυνο βαθμό.

Γερμανική ανάμειξη 1915 Επομένως και πριν την έλευση του Liman von Santers, οι Γερμανοί σύμβουλοι των Νεότουρκων προσπαθούσαν να πείσουν τους τελευταίους πως το ακμάζον ελληνικό στοιχείο του Πόντου, αποτελούσε τροχοπέδη στην πρόοδο του κράτους τους. Οι μικρασιάτες Ελληνες, οι οποίοι αποτελούσαν ζωτικό οικονομικό παράγοντα της χώρας, θεωρούνταν ως τα μοναδικά εμπόδια σε μια επικείμενη Γερμανική κυριαρχία.

Είναι επείγον, για πολιτικούς λόγους, όπως οι Έλληνες κάτοικοι των μικρασιατικών παραλίων υποχρεωθούν να εκκενώσουν τα χωριά τους και να εγκατασταθούν στους νομούς του Ερζερούμ και της Χαλδαίας. Αν αρνούνται να μετακινηθούν στα υποδεικνυόμενα μέρη, παρακαλείσθε να δώσετε προφορικές οδηγίες στους μουσουλμάνους αδελφούς μας, ώστε να εξαναγκάσουν τους Έλληνες με κάθε είδους βιαιοπραγίες, να εκπατρισθούν μόνοι τους, με δική τους πρωτοβουλία.

: Εκτοπισμοί παράλληλα με τη γενοκτονία των Αρμενίων με το πρόσχημα ότι οι Πόντιοι υποστήριζαν τις κινήσεις των Ρώσων από Σινώπη και Κερασούντα στην ενδοχώρα της Μικράς Ασίας. Εξαναγκαστικοί εξισλαμισμοί γυναικείων πληθυσμών. Σύμφωνα με εκτιμήσεις του επίσκοπου Τραπεζούντας, ο αριθμός των θυμάτων αυτών των πολιτικών ανήλθε, για εκείνο το διάστημα, σε περίπου.

ΠΕΡΙ ΕΚΤΟΠΙΣΜΩΝ … Η μέθοδος, που είχε εφαρμοστεί στην Πολωνία, το Βέλγιο και τη Σερβία, εφαρμόστηκε με τον πιο αποτρόπαιο τρόπο, όπως θα αφηγηθώ, στην Αρμενία. Ενεργώντας με προτροπή της Γερμανίας, η Τουρκία είχε τώρα αρχίσει να εφαρμόζει το μέτρο της εκτόπισης στους Έλληνες υπηκόους της στη Μικρά Ασία. Τρία χρόνια αργότερα, ο Γερμανός ναύαρχος Ούζεντομ, που ναυλοχούσε στα Δαρδανέλλια στη διάρκεια του βομβαρδισμού τους - από τον αγγλικό στόλο - μου είπε ότι οι Γερμανοί ήταν εκείνοι « που είχαν προτείνει πιεστικά να απομακρυνθούν οι Έλληνες από τα παράλια..».

ΣΧΕΔΙΟ ΕΚΚΕΝΩΣΗΣ ΠΑΡΑΛΙΩΝ Το σχέδιο για εκκένωση των παραλίων είχε μπει σε εφαρμογή με καθοδηγητή τον Γερμανό στρατηγό, ο οποίος μόλις διαπίστωσε, πως υπάρχουν ακόμη Έλληνες στην περιοχή, είπε : « Ο πληθυσμός αυτός εις ενδεχόμενην εκστρατείαν της Ελλάδος δύναται εντός βραχυτάτου χρόνου να οπλισθή και να χρησιμοποιηθή ως στράτευμα μάχης. Συνεπώς επιβάλλεται η συμπλήρωσις του διωγμού ». Οι εντολές του Liman von Sanders τέθηκαν αμέσως σε εφαρμογή από τις αρχές των Νεοτούρκων :

Στην περίπτωση αυτή μην ξεχνάτε να πάρετε απ΄αυτούς τους εκτοπιζομένους δηλώσεις ότι εγκαταλείπουν τις εστίες τους με εντελώς δική τους πρωτοβουλία », αναφέρει απόσπασμα μυστικής διαταγής της 14 ης Μαΐου του 1914, του Ταλαάτ πασά, υπουργού Εσωτερικών του νεοτουρκικού κινήματος.

Τα συμπεράσματα Α ) Το σχέδιο των Νεοτούρκων για την εκκαθάριση των Ελλήνων της Μικράς Ασίας αναφέρεται σε προσπάθεια να αποποιηθούν των ευθυνών τους, αναγκάζοντας τους εκτοπισμένους να δηλώνουν ότι αναχωρούν με τη θέλησή τους και Β ) το εγχείρημα αυτό ήταν προϊόν γερμανικού σχεδιασμού και τουρκικής εκτέλεσης.

Κακουργήματα Γερμανών Α ) Η ανοχή που επέδειξε στην νεοτουρκική πολιτική εκκαθάρισης, Β ) Ηθική αυτουργία των Γερμανών στις διαταγές του Liman von Sanders, αλλά και του πρέσβη Wangenheim, οποίος φέρεται να ευθύνεται για πολλές αποφάσεις της τριανδρίας Ταλαάτ - Εμβέρ - Τζεμάλ, Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η εγκατάσταση μουσουλμάνων προσφύγων στα μακρινά χωριά του Πόντου.

Η ΔΡΑΣΗ ΤΟΥ ΚΕΜΑΛ Ύστερα από την συνθηκολόγηση της Ρωσίας και την απόσυρση του ρωσικού στρατού από την περιοχή, εντάθηκαν οι διώξεις στην περιοχή. Με την άφιξη του Μουσταφά Κεμάλ, τον Μάιο του 1919, στην περιοχή και την έξαρση του κινήματός του εντάθηκε η δράση ατάκτων ομάδων ( τσετών ) κατά των χριστιανικών πληθυσμών. Στις 19 Μαΐου 1919, αρχίζει η δεύτερη και σκληρότερη φάση της Ποντιακής γενοκτονίας. Ο Μουσταφά Κεμάλ αποβιβάζεται στη Σαμψούντα ως απεσταλμένος της οθωμανικής κυβερνήσεως, με την ιδιότητα του επιθεωρητή της « Παραινετικής Επιτροπής ».

Mutafai Milliye", Ο Κεμάλ ανέλαβε να αποκαταστήσει την τάξη στην περιοχή του Πόντου όπου, κατά την αναφορά του Άγγλου φρούραρχου στη Σαμψούντα, τα ελληνικά χωριά δέχονταν συνεχώς επιθέσεις από τις τουρκικές Με τη βοήθεια μελών του Νεοτουρκικού Κομιτάτου, ο Κεμάλ, συγκροτεί μυστική οργάνωση, τη "Mutafai Milliye", κηρύσσει το μίσος εναντίον των Ελλήνων και σχεδιάζει την ολοκλήρωση της εξόντωσης του ποντιακού ελληνισμού.

29 ΜΑΙΟΥ Στις 29 Μαϊου, ο Κεμάλ ανέθεσε στον περιβόητο τσέτη, Τοπάλ Οσμάν, την επιχείρηση για τη διενέργεια μαζικών επιχειρήσεων εξόντωσης κατά του τοπικού πληθυσμού. Σε αυτό το πλαίσιο, πραγματοποιήθηκαν οι σφαγές και οι εκτοπίσεις των Ελλήνων στη Σαμψούντα και σε 394 χωριά της περιοχής, κατοικημένα από ελληνικούς πληθυσμούς.

ΕΞΟΝΤΩΣΗ ΕΛΛΗΝΩΝ ΜΠΑΦΡΑΣ Μεταξύ Φεβρουαρίου και Αυγούστου 1920 πραγματοποιήθηκε η πυρπόληση της Μπάφρας και η μαζική εξόντωση των Ελλήνων που είχαν σπεύσει να βρουν προστασία στις εκκλησίες της περιοχής. Συνολικά από τους Έλληνες που ζούσαν στις περιοχές της Μπάφρας και του Ααζάμ, το 90% δολοφονήθηκε, ενώ από τους υπόλοιπους, οι περισσότεροι εκτοπίστηκαν στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας.

ΔΙΑΚΣΤΗΡΙΑ ΑΜΑΣΕΙΑΣ Οι προύχοντες και οι προσωπικότητες του πνεύματος, συνελήφθησαν και καταδικάστηκαν σε θάνατο από τα λεγόμενα " Δικαστήρια της Ανεξαρτησίας " στην ΑΜΆΣΕΙΑ, κατά τον Σεπτέμβριο του Παράλληλα, σημειώνονταν και εξαναγκαστικές αποσπάσεις νεαρών κοριτσιών και αγοριών από τις οικογένειές του, τα οποία δίνονταν για τα χαρέμια των εύπορων Τούρκων. Εκτιμάται ότι στοίχισε τη ζωή περίπου Ελλήνων. Ελλήνων

ΦΥΓΗ ΣΤΗ ΡΩΣΙΑ Οι επιζώντες κατέφυγαν στα βόρεια παράλια του Εύξεινου Πόντου ( ΕΣΣΔ ), ενώ άλλοι μετακινήθηκαν μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, στην Ελλάδα. Τα γεγονότα της εξόντωσης των Ποντίων αναγνωρίζονται επισήμως ως γενοκτονία από το Ελληνικό Κράτος, την Κύπρο, τη Σουηδία και την τοπική κυβέρνηση της N ότιας Αυστραλίας, της Νέας Νότιας Ουαλίας, σε οχτώ πολιτείες των Η. Π. Α., την Αρμενία αλλά και από διεθνείς οργανισμούς, όπως η Διεθνής Ένωση Μελετητών Γενοκτονιών (IAGS, International Association of Genocide Scholars). ΕΣΣΔ Μικρασιατική Καταστροφή1922 Ελλάδα γενοκτονία Σουηδία Αυστραλίας Νέας Νότιας Ουαλίας Η. Π. Α.

ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ? Η κυρίαρχη εκδοχή της νεοελληνικής ιστοριογραφίας « αριστερή » αλλά και « δεξιά » σε θαυμαστή συμφωνία καταλήγει συχνά πως δεν υπάρχει γενοκτονία και οργανωμένο σχέδιο κατά των χριστιανικών κοινοτήτων από τους Νεότουρκους, διαπίστωση που προϋποθέτει όμως την παραδοχή ότι οι Νεότουρκοι υπήρξαν μια θετική δύναμη, πως η πολιτική τους υπήρξε « νόμιμη αντίδραση ».

ΑΝΤΙΣΤΟΙΧΙΑ ΜΕ ΝΟΜΙΚΟ ΟΡΙΣΜΟ ? Αποδελτιώνοντας την επιχειρηματολογία των ακαδημαϊκών αναφορικά με το περιεχόμενο της έννοιας και τη σχέση της με τις μαζικές εκκαθαρίσεις των Ποντίων, εκκαθαρίσεις που πραγματοποίησαν οι Νεότουρκοι και οι κεμαλικοί, θα συναντήσουμε έρευνες στις οποίες o όρος παρουσιάζεται με τρόπο τέτοιο, ώστε να μην αντιστοιχεί στον πραγματικό νομικό ορισμό.

ΚΡΙΤΗΡΙΑ Το πρώτο κριτήριο για την αναγνώριση των διωγμών ως γενοκτονίας είναι το σύνολο των θυμάτων. Οι αριθμοί των πληθυσμών που κατοικούσαν στην Οθωμανική Αυτοκρατορία και των θυμάτων που τελικά είχαν από την πολιτική της Γενοκτονίας, θα πρέπει να προκύπτουν από τα πραγματικά δεδομένα, που δεν μπορούν να αμφισβητηθούν. Τα μόνα πληθυσμιακά στοιχεία που γνωρίζουμε και δεν αμφισβητούνται είναι αυτά που προκύπτουν από τις απογραφές του πληθυσμού.

ΚΡΙΤΗΡΙΑ Τα θύματα των διωγμών και της Γενοκτονίας που συνέβη την επόμενη περίοδο ( ) μπορούν να υπολογιστούν κατά προσέγγιση και όχι με ακρίβεια κατά τόπους. Η « Μαύρη Βίβλος Διωγμών και Μαρτυριών του εν Τουρκία Ελληνισμού » του Οικουμενικού Πατριαρχείου που εκδόθηκε το 1919, δίνει μια κατ ’ εκτίμηση εικόνα των διωχθέντων και των θυμάτων.

ΚΡΙΤΗΡΙΑ Με βάση την επίσημη Απογραφή που έγινε στην Ελλάδα το 1928 καταγράφηκαν περίπου 1.25 εκατομμύρια πρόσφυγες. Το πρόβλημα των αριθμών πρέπει να αντιμετωπιστεί με την επίκληση των πραγματικών αριθμών που μας δίδει η σύγκριση των 2.2 εκατομ. προ των γεγονότων και 1.25 εκατομ. μετά το τέλος της Γενοκτονίας.

ΧΑΡΑΚΤΗΡΑς ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑΣ Κατά τον Sartiaux « η γενοκτονία αλλά τούρκα είναι βουβή πονηρή, ανατολίτικη, δεν έχει θεωρητικά background, αλλά μάλλον πρακτικά, πλιατσικολογικά. Οι καλούμενες εκτοπίσεις, εξορίες ολόκληρων χωριών οι εξοντωτικές εκείνες οδοιπορίες μέσα στο χιόνι των γυναικόπαιδων και των γερόντων - οι άνδρες βρίσκονται ήδη μέσα στα τάγματα εργασίας ή στον στρατό -

δεν οδηγούν φυσικά σε κανένα Ausschwitz, με τους διαβολικά οργανωμένους μηχανισμούς της φυσικής εξόντωσης του ανθρώπου - όχι ! Ήταν όμως ένα Ausschwitz εν ροή, οι άνθρωποι πέθαιναν καθ΄οδόν, δεν περπατούσαν για να φτάσουν κάπου, όχι, περπατούσαν για να πεθάνουν από τις κακουχίες, την παγωνιά, την πείνα, τον εξευτελισμό του ανθρώπινου ».

ΑΝΑΓΝΩΡΙΣΕΙΣ Τα γεγονότα της εξόντωσης των Ποντίων αναγνωρίζονται επισήμως ως γενοκτονία από το Ελληνικό Κράτος, αφού στις 24 Φεβρουαρίου 1994 ψηφίστηκε από τη Βουλή των Ελλήνων η ανακήρυξη της 19 ης Μαΐου ως « Ημέρα Μνήμης για τη Γενοκτονία των Ελλήνων στο Μικρασιατικό Πόντο ». Αναγνωρίζονται ακόμα από την Κύπρο, τη Σουηδία και την τοπική κυβέρνηση της N ότιας Αυστραλίας, της Νέας Νότιας Ουαλίας, από οχτώ πολιτείες των Η. Π. Α., από την Αρμενία αλλά και από διεθνείς οργανισμούς, όπως η Διεθνής Ένωση Μελετητών Γενοκτονιών (IAGS, International Association of Genocide Scholars). γενοκτονία Σουηδία Αυστραλίας Νέας Νότιας Ουαλίας Η. Π. Α.

ΓΙΑ ΜΑΣ Σήμερα η έρευνα έχει αναδείξει τόσο τη γενοκτονική συμπεριφοράς των Νεότουρκων όσο και την καταφανέστατη ανάμειξη και την ηθική αυτουργία των Γερμανών. Εκείνο όμως που υπάρχει μέσα μας στο συλλογικό μα ς υποσυνείδητο δεν θα στερέψει ποτέ : Επιτρέψτε μου να κλείσω με μια λογοτεχνική αναφορά δική μου με την ελπίδα πως θα αγγίξει την ψυχή σας και θα πολλαπλασιάσει τον μέσα μας πλούτο. Μιλάει σε πρώτο πρόσωπο η ηρωίδα μου η Καλλιρρόη :

ΑΦΗΓΗΣΗ «.. Γύρω μας ο κόσμος είχε γυρίσει ανάποδα. Ένα καραβάνι ανθρώπων μετακινούνταν με κατεύθυνση τα παράλια. Βλέπαμε γέρους με πελώρια μάτια, σκονισμένο πρόσωπο και μαυρισμένα ρούχα, συναντούσαμε μητέρες που κουβαλούσαν στην πλάτη τους φασκιωμένα μωρά που έκλαιγαν δαιμονισμένα.. το ανθρώπινο ποτάμι χρησιμοποιούσε ότι είχε : γαϊδούρια που έσερναν κάρα με πουλερικά, άλογα που έσταζαν ιδρώτα.. σε ένα κλαδί που έγερνε προς το ρεύμα του χειμάρρου ήταν γαντζωμένο το πτώμα ενός παιδιού. Μόνο τα γυάλινα μάτια του διάπλατα ανοιχτά μιλούσαν για την απανθρωπιά και τη μωρία του κόσμου μας. Και πιο πέρα.. αντικρίσαμε και άλλα πτώματα με λιωμένα πρόσωπα και άδεια χέρια. Όλα έμοιαζαν μαριονέτες ενός παράλογου θιάσου. Και η μουσική φευγάτη. Σε λίγο ο ήλιος θα σκέπαζε με τις ακτίνες του τα σκέλεθρα και η ροή του χειμάρρου θα τα παράσερνε μακριά..»