ΘΑΝΑΣΗΣ ΤΖΙΑΜΟΥΡΤΑΣ, Ph.D., C.S.C.S

Παρουσίαση με θέμα: "ΘΑΝΑΣΗΣ ΤΖΙΑΜΟΥΡΤΑΣ, Ph.D., C.S.C.S"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 ΘΑΝΑΣΗΣ ΤΖΙΑΜΟΥΡΤΑΣ, Ph.D., C.S.C.S
MANAGING AUTHORITY OF THE OPERATIONAL PROGRAMME EDUCATION AND INITIAL VOCATIONAL TRAINING ΚΑΡΚΙΝΟΣ ΘΑΝΑΣΗΣ ΤΖΙΑΜΟΥΡΤΑΣ, Ph.D., C.S.C.S

2 USA National Cancer Institute-Πρόληψη
Η Αμερικανική Αντικαρκινική Εταιρεία και το Αμερικανικό Αντικαρκινικό Ινστιτούτο έχουν αναπτύξει οδηγίες πρόληψης οι οποίες συμφωνούν μεταξύ τους. Οι οδηγίες διατροφής και άσκησης μπορεί να μειώσουν την πιθανότητα εμφάνισης καρκίνου Η διατροφή πρέπει να είναι ισορροπημένη. Τρώτε 5 μερίδες φρούτων και λαχανικών ημερησίως. Η διατροφή πρέπει να περιλαμβάνει φασόλια και δημητριακά (όπως ψωμί και ζυμαρικά) αρκετές φορές την ημέρα Επιλέξτε φαγητά με λίγα λιπαρά Επιλέξτε φαγητά με λίγη ποσότητα αλατιού Διατηρείστε το βάρος μέσα στα φυσιολογικά όρια Να είστε τουλάχιστον 30 λεπτά δραστήριοι για τις περισσότερες ημέρες της εβδομάδας Περιορίστε την πρόσληψη αλκοόλ Προετοιμάστε και αποθηκεύστε το φαγητό με ασφαλή τρόπο Μην χρησιμοποιείται προϊόντα καπνού

3 Καρκίνος του πνεύμονα Έρευνες έχουν δείξει την ακόλουθη συσχέτιση μεταξύ της διατροφής και καρκίνου του πνεύμονα Η πρόσληψη 5 μερίδων φρούτων και λαχανικών ημερησίως μπορεί να μειώσει την πιθανότητα Η πρόσληψη βήτα-καροτίνης από άνδρες που καπνίζουν μπορεί να αυξήσει την πιθανότητα καρκίνου του πνεύμονα

4 Καρκίνος του προστάτη Έρευνες έχουν δείξει την ακόλουθη συσχέτιση μεταξύ της διατροφής και καρκίνου του προστάτη Η πλούσια διατροφή με κορεσμένο λίπος και κρέας ή ζωικό λίπος μπορεί να αυξήσει την πιθανότητα προχωρημένης μορφής καρκίνου του προστάτη Η πρόσληψη βιταμίνης Ε μπορεί να μειώσει την πιθανότητα καρκίνου του προστάτη Η πρόσληψη συμπληρωμάτων βήτα-καροτίνης μπορεί να μειώσει την πιθανότητα θανάτου από καρκίνο του προστάτη. Η πρόσληψη συμπληρωμάτων βήτα-καροτίνης δεν συνιστάται σε καπνιστές αφού μπορεί να αυξήσει την πιθανότητα για ανάπτυξη καρκίνου του προστάτη

5 Καρκίνος του παχέος εντέρου-οισοφάγου-στομάχου
Η μακροχρόνια διατροφή με ακατέργαστα δημητριακά μπορεί να μειώσει την πιθανότητα καρκίνου του παχέος εντέρου Η διατροφή που είναι πλούσια σε φυτικές ίνες δημητριακών μπορεί να μειώσει την πιθανότητα εμφάνισης καρκίνου του στομάχου Η καθημερινή πρόσληψη συμπληρωμάτων βιταμίνης C και Ε μπορεί να μειώσουν τον κίνδυνο εμφάνισης καρκίνου του οισοφάγου

6 Καρκίνος του μαστού Έρευνες έχουν δείξει την ακόλουθη συσχέτιση μεταξύ της διατροφής και καρκίνου του μαστού Η δίαιτα που περιέχει πολλές θερμίδες και είναι πλούσια σε λιπαρά μπορεί να αυξήσει την πιθανότητα υποτροπής Η πρόσληψη μπύρας μπορεί να αυξήσει την πιθανότητα υποτροπής και θανάτου Η πρόσληψη βιταμίνης C πάνω από τη συνιστώμενη ημερήσια ποσότητα μπορεί να μειώσει την πιθανότητα υποτροπής Η διατροφή που είναι πλούσια σε λαχανικά και φρούτα μπορεί μειώσει την πιθανότητα υποτροπής Η διατροφή που είναι πλούσια σε τροφές που περιέχουν βήτα-καροτίνη (όπως σκούρα κίτρινα λαχανικά και φρούτα) μπορεί να μειώσουν την πιθανότητα θανάτου από καρκίνο του μαστού

7 Η βοήθεια κάποιου στην προετοιμασία του γεύματος είναι απαραίτητη
Η ανορεξία αποτελεί ένα από τα πιο συχνά προβλήματα των ατόμων που πάσχουν από καρκίνο. Οι ακόλουθες οδηγίες μπορεί να βοηθήσουν τους ανθρώπους που πάσχουν καρκίνο και έχουν ανορεξία Κατανάλωση μικρών γευμάτων πλούσιων σε πρωτεΐνη και θερμίδες κάθε 1-2 ώρες αντί της κατανάλωσης 3 μεγαλυτέρων γευμάτων Η βοήθεια κάποιου στην προετοιμασία του γεύματος είναι απαραίτητη Προσθήκη επιπλέον θερμίδες και πρωτεΐνη στο φαγητό (βούτυρο, άπαχη σκόνη γάλακτος, μέλι, μαύρη ζάχαρη)

8 Οδηγίες μπορεί να βοηθήσουν τους ανθρώπους που πάσχουν καρκίνο και έχουν ανορεξία
Πρόσληψη διατροφικών συμπληρωμάτων σε υγρή μορφή (ειδικά ροφήματα τα οποία περιέχουν θρεπτικά στοιχεία), σούπες, γάλα, χυμοί, σέικ όταν προσλαμβάνεται στερεά τροφή μπορεί να αποτελέσουν πρόβλημα Πρέπει να γίνεται πρόσληψη τροφών σε μικρές μερίδες (σνακ) τα οποία περιέχουν μεγάλη ποσότητα θερμίδων και πρωτεΐνης. Πρέπει να γίνεται προετοιμασία αγαπημένων φαγητών σε μικρές μερίδες έτσι ώστε να προσλαμβάνονται όταν είναι κάποιος νηστικός.

9 Οδηγίες μπορεί να βοηθήσουν τους ανθρώπους που πάσχουν καρκίνο και έχουν ανορεξία
Το πρωινό πρέπει να περιέχει το ένα τρίτο των απαιτούμενων θερμίδων και της πρωτεΐνης για την ημέρα Η μυρωδιά των τροφών που μπορεί να αποτελέσει απωθητικό παράγοντα για την πρόσληψη θρεπτικών στοιχείων μπορεί να αντιμετωπιστεί χρησιμοποιώντας σακούλες όταν βράζουμε κάτι, να ψήνουμε τις τροφές σε εξωτερικό χώρο, να χρησιμοποιείτε ο απορροφητήρας της κουζίνας, να σερβίρεται το φαγητό κρύο αντί ζεστό. Μια καλή λύση είναι και η παραγγελία φαγητών απ’ έξω (delivery) Καλό θα είναι να δοκιμάζονται καινούρια τρόφιμα. Δημιουργείστε με τα γλυκά. Τα αγαπημένα φαγητά αλλάζουν από μέρα σε μέρα.

10 Συνιστώνται οι ακόλουθες τροφές που είναι πλούσιες σε θερμίδες και πρωτεΐνη:
Τυρί και μπισκότα Κέικ Πουτίγκα Διατροφικά συμπληρώματα Μιλκσεικ Γιαούρτι Παγωτό Γάλα σε σκόνη το οποίο προστίθεται σε τροφές όπως πουτίγκες, μιλκσεικ, ή οποιαδήποτε άλλη συνταγή που χρησιμοποιεί γάλα

11 Μεταβολές στη γεύση Μεταβολές στη γεύση μπορεί να επέλθουν εξαιτίας της θεραπείας για τον καρκίνο, προβλήματα με τα δόντια, ή από διάφορες φαρμακευτικές ουσίες. Μπορεί να περάσει ακόμα και ένας χρόνος από το τέλος της θεραπείας πριν να επέλθει η γεύση στα φυσιολογικά επίπεδα. Η πρόσληψη πολλών υγρών, η πρόσθεση καρυκευμάτων, και άλλων γευστικών τροφών μπορεί να βοηθήσει

12 Οδηγίες για αντιμετώπιση των προβλημάτων που προέρχονται από την αλλαγή στη γεύση
Ξέπλυμα του στόματος με νερό πριν την πρόσληψη φαγητού Δοκιμάστε εσπεριδοειδή (πορτοκάλια, μανταρίνια, λεμόνια, γκρέιπφρουτ) εκτός και εάν υπάρχουν προβλήματα ελκών στο στόμα Καταναλώστε μικρά γεύματα και υγιεινά σνακ αρκετές φορές την ημέρα Τρώτε τροφές όταν είστε νηστικοί παρά να περιμένετε να φάτε σε προκαθορισμένες ώρες Τρώτε τις τροφές με πλαστικά μαχαιροπήρουνα εάν νομίζετε ότι οι τροφές έχουν μεταλλική γεύση

13 Οδηγίες για αντιμετώπιση των προβλημάτων που προέρχονται από την αλλαγή στη γεύση
Δοκιμάστε τις αγαπημένες σας τροφές Τρώτε με γνωστούς και φίλους και με την οικογένεια σας Αφήστε τους άλλους να προετοιμάσουν το φαγητό Δοκιμάστε καινούριες τροφές όταν αισθάνεστε πολύ καλά Αντικαταστήστε το κόκκινο κρέας με πουλερικά, ψάρια, αυγά και τυρί Βρείτε τροφές οι οποίες είναι πλούσιες σε πρωτεΐνη που προέρχονται από βιβλία χορτοφάγων ή κινέζικης κουζίνας

14 Οδηγίες για αντιμετώπιση των προβλημάτων που προέρχονται από την αλλαγή στη γεύση
Χρησιμοποιείστε σταγόνες με γεύση λεμόνι που δεν περιέχουν ζάχαρη, τσίχλες χωρίς ζάχαρη, ή καραμέλες με γεύση μέντας εάν υπάρχει μεταλλική ή πικρή γεύση στο στόμα Προσθέστε καρυκεύματα και σάλτσες στις τροφές Τρώτε το κρέας με κάτι που είναι γλυκό όπως ζελές, σάλτσα μήλου κ.λ.π. Η πρόσληψη θειικού άλατος ψευδαργύρου σε ταμπλέτες κατά τη διάρκεια θεραπείας με ακτινοβολία μπορεί να επαναφέρει τη γεύση σε φυσιολογικά επίπεδα σε συντομότερο χρονικό διάστημα μετά τη θεραπεία

15 Ξηροστομία Η ξηροστομία προέρχεται συχνά από θεραπεία με ακτινοβολία στο λαιμό και στο κεφάλι. Επιπρόσθετα, ορισμένες φαρμακευτικές ουσίες μπορεί να προκαλέσουν ξηροστομία Η ξηροστομία μπορεί να επηρεάσει την ομιλία, τη γεύση, την ικανότητα για κατάποση και τη χρήση μασέλας και τα σιδεράκια των δοντιών. Υπάρχει αυξημένος κίνδυνος για χαλασμένα δόντια και ουλίτιδα επειδή δεν παράγεται μεγάλη ποσότητα σάλιου για να πλυθούν τα δόντια και τα ούλα. Η κύρια αντιμετώπιση της ξηροστομίας γίνεται διαμέσου της πρόσληψης μεγάλης ποσότητας υγρών, περίπου 30 ml για κάθε κιλό σωματικού βάρους ανά ημέρα. Άλλες οδηγίες συμπεριλαμβάνουν:

16 Ξηροστομία Πρόσληψη υγρών τροφών, όπως σάλτσες, βούτυρο, και μαργαρίνη
Χρησιμοποίηση τσίχλας Πρόσληψη παγωμένων επιδορπίων, π.χ. παγωτό γρανίτα Πλύσιμο δοντιών και στόματος τουλάχιστον τέσσερις φορές την ημέρα (μετά από κάθε γεύμα και πριν το βραδινό ύπνο) Εύκολη πρόσβαση σε νερό καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας για να μπορεί να υγραίνεται το στόμα Αποφυγή υγρών και τροφών που περιέχουν μεγάλη ποσότητα ζάχαρης Αποφυγή πλυσίματος του στόματος με διαλύματα τα οποία περιέχουν αλκοόλ Χρησιμοποιείστε καλαμάκι για την πρόσληψη υγρών

17 Άφθες στο στόμα και λοιμώξεις
Μπορεί να προέλθουν από χημειοθεραπεία και θεραπεία με ακτινοβολία Καταστρέφονται τα φυσιολογικά κύτταρα του στόματος μαζί με τα καρκινικά κύτταρα τα οποία αποτελούν στόχο της χημειοθεραπείας και ακτινοβολίας Τα έλκη στο στόμα μπορεί να ματώσουν και να κάνουν δύσκολη την πρόσληψη της τροφής

18 Άφθες στο στόμα και λοιμώξεις
Η πρόσληψη των παρακάτω τροφών μπορεί να βοηθήσει τον ασθενή: Μαλακά φρούτα, π.χ. μπανάνα, καρπούζι κ.λ.π. Ανθότυρο Πουρές Πουτίγκες Ομελέτες Δημητριακά από βρώμη (oatmeal) ή άλλα μαγειρεμένα δημητριακά

19 Άφθες στο στόμα και λοιμώξεις
Χρησιμοποιείστε το blender για να διαλύσετε τα λαχανικά (όπως οι πατάτες, τα καρότα, τα μπιζέλια) και το κρέας Αποφύγετε τα σκληρά τρόφιμα ή τις ξηρές τροφές, συμπεριλαμβανομένων και των ωμών λαχανικών, τοστ και κράκερ Αποφύγετε τα πικάντικα φαγητά ή αυτά που περιέχουν πολύ αλάτι. Αποφύγεται τις τροφές που περιέχουν πολλά οξέα όπως το ξύδι, τα τουρσιά και ελιές Αποφύγετε τα εσπεριδοειδή (πορτοκάλια, μανταρίνια, λεμόνια, γκρέιπφρουτ) ή τους χυμούς που προέρχονται από αυτά Μαγειρέψτε τα φαγητά μέχρι που να γίνουν μαλακά και τρυφερά Κόψτε τα φαγητά σε μικρές μερίδες

20 Άφθες στο στόμα και λοιμώξεις
Χρησιμοποιείστε καλαμάκι για να πιείτε υγρά Τρώτε τα φαγητά κρύα ή σε θερμοκρασία δωματίου. Οι ζεστές τροφές μπορεί να ερεθίσουν ένα ευαίσθητο στόμα Πλύσιμο δοντιών και στόματος τουλάχιστον τέσσερις φορές την ημέρα (μετά από κάθε γεύμα και πριν το βραδινό ύπνο) Πιείτε ροφήματα τα οποία είναι πλούσια σε θερμίδες και πρωτεΐνη σαν συμπλήρωμα των κανονικών γευμάτων Μουδιάστε το στόμα με πάγο ή γρανίτες Το πλύσιμο του στόματος με διαλύματα τα οποία περιέχουν γλουταμίνη μπορεί να μειώσει τον αριθμό των ελκών στο στόμα

21 Ναυτία Η ναυτία που προέρχεται από τη θεραπεία του καρκίνου μπορεί να επηρεάσει την ποσότητα και το είδος των τροφών που προσλαμβάνονται Ο ασθενής μπορεί να ωφεληθεί από τις παρακάτω οδηγίες: Πρόσληψη τροφής πριν από τη θεραπεία Αποφυγή τροφών που πιθανόν να προκαλούν ναυτία. Για μερικούς ασθενείς αυτές είναι τα πικάντικα φαγητά, αυτά που περιέχουν πολλά λιπαρά, και οι τροφές με έντονη μυρωδιά

22 Ναυτία Η πρόσληψη της τροφής να είναι σε μικρή ποσότητα, πολλές φορές την ημέρα Ο ασθενής να πίνει μικρές ποσότητες υγρών καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας Ο ασθενής να τρώει ξηρές τροφές, όπως κράκερς, breadsticks ή τοστ καθ΄ όλη τη διάρκεια της ημέρας Ο ασθενής να είναι όρθιος ή να κάθεται με όρθιο τον κορμό για μια ώρα μετά το τέλος ενός γεύματος

23 Ναυτία Πρόσληψη απαλών τροφών και εύκολα απορροφήσιμων παρά πρόσληψη μεγάλων γευμάτων Αποφυγή πρόσληψη τροφής σε ένα δωμάτιο με έντονες μυρωδιές ή που είναι πάρ απολύ ζεστό. Το δωμάτιο στο οποίο βρίσκεται ο ασθενής πρέπει να είναι ευρύχωρο και με πολύ καθαρό αέρα Πλύση του στόματος πριν και μετά την πρόσληψη τροφής Πρόσληψη καραμελών με γεύση λεμονιού ή μέντας όταν υπάρχει δυσάρεστη γεύση στο στόμα

24 Διάρροια Η διάρροια μπορεί να προέλθει από τη θεραπεία για καρκίνο, εγχείρηση στο στομάχι ή στο έντερο ή από συναισθηματική φόρτιση Η διάρροια η οποία είναι εμφανής για μεγάλο χρονικό διάστημα μπορεί να οδηγήσει σε αφυδάτωση και/ή χαμηλά επίπεδα νατρίου και καλίου, δύο πολύ σημαντικών ανόργανων στοιχείων του ανθρωπίνου οργανισμού Οι παρακάτω οδηγίες μπορεί να βοηθήσουν τον ασθενή που πάσχει από καρκίνο να αντιμετωπίσει τη διάρροια: Πρόσληψη σούπας, αθλητικών ροφημάτων, μπανάνας, και φρούτων σε κονσέρβα για να μπορέσει να αναπληρωθεί το νάτριο και κάλιο που χάθηκαν με τη διάρροια Αποφυγή λιπαρών φαγητών, ζεστών ή κρύων υγρών και καφεΐνης Αποφυγή τροφών οι οποίες είναι πλούσιες σε φυτικές ίνες, ειδικά ξηρών φασολιών και λαχανικών που ανήκων στην οικογένεια των σταυρανθών (όπως το μπρόκολο, το κουνουπίδι και το λάχανο)

25 Διάρροια Πρόσληψη πολλών υγρών καθ΄ όλη τη διάρκεια της ημέρας. Τα υγρά όταν βρίσκονται σε θερμοκρασία δωματίου μπορεί να προκαλέσουν λιγότερα προβλήματα από τα ζεστά ή κρύα ροφήματα Περιορισμός της πρόσληψης γάλακτος σε 2 κούπες ή αποφυγή πρόσληψης γάλακτος και προϊόντων γάλακτος μέχρι που να εντοπιστεί η πηγή του προβλήματος Περιορισμός των τροφών που δημιουργούν αέρια, όπως ο αρακάς, οι φακές, τα σταυρανθή λαχανικά, η τσίχλα και η σόδα. Περιορισμός στην πρόσληψη γλυκών που δεν περιέχουν ζάχαρη ή τσίχλες που περιέχουν σορβιτόλη Πρόσληψη τουλάχιστον μιας κούπας υγρών μετά από κάθε αφόδευση Η πρόσληψη γλουταμίνης από το στόμα μπορεί να βοηθήσει στην καλή υγιεινή του εντέρου όταν προσλαμβάνεται το φάρμακο fluorouracil για την αντιμετώπιση του καρκίνου

26 Δυσκοιλιότητα Η δυσκοιλιότητα ορίζεται σαν λιγότερο από τρεις αφοδεύσεις την εβδομάδα. Είναι πολύ συχνό φαινόμενο στους ασθενείς με καρκίνο και ίσως να οφείλεται στην έλλειψη νερού και φυτικών στη δίαιτα του ασθενούς, έλλειψη φυσικής δραστηριότητας, αντικαρκινική θεραπεία, όπως η χημειοθεραπεία και διάφορες φαρμακευτικές ουσίες

27 Δυσκοιλιότητα Η πρόληψη επιτυγχάνεται:
Πρόσληψη τροφών που περιέχουν πολλές φυτικές ίνες. Η συνιστώμενη ημερήσια ποσότητα κυμαίνεται μεταξύ 25και 35 γραμμαρίων Η αύξηση στην πρόσληψη των φυτικών ινών πρέπει να γίνεται σταδιακά και παράλληλα να υπάρχει μεγάλη πρόσληψη υγρών για να μπορούν να παιρνούν διαμέσου της εντερικής κοιλότητας Πρόσληψη 8 με 10 ποτηριών με υγρά καθημερινά. Νερό, χυμός από δαμάσκηνο, ζεστοί χυμοί, λεμονάδα και τσάι χωρίς καφεΐνη μπορεί να βοηθήσουν αποτελεσματικά Ο καθημερινός περίπατος και η συχνή άσκηση βοηθούν στα μέγιστα

28 Δυσκοιλιότητα Η αντιμετώπιση επιτυγχάνεται διαμέσου της διατροφής, άσκησης, και φαρμακευτικών ουσιών Συνέχιση της πρόσληψης μεγάλων ποσοτήτων φυτικών ινών με την παράλληλη πρόσληψη πολλών υγρών. Συμπεριλαμβάνετε στη δίαιτα και πιτιρούχες τροφές. Στην αρχή 2 συνολικά κουταλιές της σούπας καθημερινά για τρεις ημέρες, και μετά αυξάνεται η πρόσληψη κατά 1 κουτάλι τυ γλυκού καθημερινά μέχρι το πρόβλημα της δυσκοιλιότητας έχει αντιμετωπιστεί. Δεν πρέπει να ξεπερνιούνται οι 6 κουταλιές της σούπας την ημέρα. Συχνή φυσική δραστηριότητα

29 Δυσκοιλιότητα- Αντιμετώπιση
Εάν χρειαστεί συμπεριλαμβάνονται φαρμακευτικές ουσίες. Ουσίες που διογκώνουν τα κόπρανα (όπως τα Citrucel, Metamucil, Fiberall, FiberCon, and Fiber-Lax), ουσίες που μαλακώνουν τα κόπρανα (όπως τα Colace, Surfak, and Dialose), και οσμωτικές ουσίες (όπως η milk of magnesia). Κλύσματα μπορεί να βοηθήσουν στην αντιμετώπιση του προβλήματος. Cottonseed and aerosol enemas can also help relieve the problem. Λιπαντικά, όπως τα ορυκτέλαια πρέπει να αποφεύγονται επειδή μπορεί να δημιουργήσουν προβλήματα στη χρήση σημαντικών θρεπτικών στοιχείων από την πλευρά του οργανισμού

30 Καλές πηγές φυτικών ινών
4 ή περισσότερα γραμμάρια φυτικών ινών ανά μερίδα Όσπρια (1/2 κούπα, μαγειρεμένα). Φασόλια, φακές, αρακάς. Λαχανικά και φρούτα Καλαμπόκι (1/2 κούπα), Αχλάδι με τη φλούδα (ένα μέτριο φρούτο), Popcorn (3 κούπες). Κρύα δημητριακά (30 γραμμάρια) Δημητριακά ολικής αλέσεως, πιτυρούχα δημητριακά. Ζεστά δημητριακά (1/3 κούπας πριν το μαγείρεμα). Oatmeal, Oat bran.

31 Καλές πηγές φυτικών ινών
4 ή περισσότερα γραμμάρια φυτικών ινών ανά μερίδα Λαχανικά (½ κούπα μαγειρεμένα ή 1 κούπα ωμά). Σπαράγια, φασολάκια, μπρόκολο, λάχανο, καρότα, κουνουπίδι, χόρτα, κρεμμύδι, αρακάς, σπανάκι, κολοκύθια, πράσινες πιπεριές, σέλινο, κονσερβοποιημένες ντομάτες. Φρούτα (½ κούπα ή ένα μέτριο φρούτο). Μήλα με τη φλούδα, Μπανάνες, πορτοκάλια, φράουλες, αχλάδια. Ψωμί Μαύρο (μια φέτα), πιτιρούχα πίτα (μισή), κράκερ ολικής αλέσεως. Τα όσπρια, το μπρόκολο και το λάχανο μπορεί να δημιουργήσουν αέρια

32 Βιβλιογραφία Marion Nestle. Διατροφή στην κλινική πράξη, Εκδόσεις Παρισιάνου, Σελ , 1987.