Ο ΘΑΥΜΑΣΤΟΣ ΚΟΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΙΚΩΝ ΣΠΗΛΑΙΩΝ Αν. Καθηγ. Μ. Τριανταφύλλου Πανεπιστήμιο Αθηνών Τμήμα Γεωλογίας & Γεωπεριβάλλοντος

Από την πρώτη εμφάνιση του ανθρώπου στον πλανήτη μας, τα σπήλαια κίνησαν το ενδιαφέρον του.

Σύγχρονες σπηλαιολογικές έρευνες έχουν φέρει στο φως σπουδαία παλαιοντολογικά και αρχαιολογικά ευρήματα, όπως σκελετούς και κρανία ζώων και ανθρώπων, εργαλεία, βραχογραφίες κλπ, που τεκμηριώνουν ότι ο πρωτόγονος άνθρωπος χρησιμοποίησε ως πρώτη του κατοικία και χώρο λατρείας το σπήλαιο.

στρώσεως στον ασβεστόλιθο σχηματίζοντας τα σπηλαιώδη περάσματα. Οι διεργασίες για την δημιουργία σπηλαίων χαρακτηρίζονται ως σπηλαιογένεση. Τα περισσότερα σπήλαια βρίσκονται μέσα σε ασβεστολιθικά πετρώματα που είναι ευδιάλυτα από τα υπόγεια νερά. Το νερό ξεκινάει την διεργασία του κατά μήκος των κυριότερων διακλάσεων και των επιφανειών στρώσεως στον ασβεστόλιθο σχηματίζοντας τα σπηλαιώδη περάσματα.

Η Ελλάδα στον τομέα της σπηλαιολογίας δεν υστερεί από άλλες περιοχές του κόσμου, γιατί καλύπτεται κατά 65% περίπου από ασβεστολιθικά πετρώματα που είναι επιδεκτικά στις διαβρώσεις και τις χημικές διεργασίες.

Στην Ελλάδα τα σπήλαια διανοίχτηκαν κατά το Τριτογενές και Τεταρτογενές και έχουν υποστεί ως τη σύγχρονη εποχή πολλές μεταβολές στη συμπεριφορά και τη δράση τους. Πλήθος τύπων σπηλαίων όπως κατακόρυφα (βαραθρώδη), οριζόντια, λιμναία, καθιστούν την Ελλάδα ως πρώτη χώρα σε αριθμό καρστικών σπηλαίων

Από την αξιολόγηση των σπηλαίων με βάση το είδος, παρατηρούμε ότι οι κατηγορίες των χερσαίων κατακόρυφων σπηλαίων, δηλ. αυτών που αναπτύσσονται κυρίως σε ύψος και των χερσαίων οριζόντιων, αυτών που αναπτύσσονται κυρίως σε ύψος , παρατηρούνται σε σχεδόν ίσες αναλογίες, ενώ σημαντικά λιγότερα είναι τα λιμναία και τα ενάλια σπήλαια.

προσπάθεια ι ε ρ ά ρ χ ι σ η ς των κυριότερων σπηλαίων της Ελλάδας από επιστημονική άποψη, παρουσιάζοντας τις δυνατότητες χαρακτηρισμού τους ως επισκέψιμων / εκμεταλλεύσιμων, βάσει των προαναφερομένων παραμέτρων. Στον Πίνακα παρουσιάζεται επίσης και ένα ακόμη στοιχείο για την αξιολόγηση μιας ήδη υπάρχουσας, σχεδιαζόμενης ή μελλοντικής τουριστικής αξιοποίησης των μελετώμενων σπηλαίων, η γειτνίαση αυτών με άλλα ήδη ενεργά , σε επίπεδο περιφέρειας και σε επίπεδο νομού. Από την μελέτη των πληροφοριών που δίνει η παράμετρος αυτή, μπορούν να εντοπιστούν αυτά τα σπήλαια που βρίσκονται σε μικρή απόσταση από άλλα ήδη ενεργά (αξιοποιημένα και αξιοποιούμενα), έτσι ώστε μια πιθανή απόφαση αξιοποίησής τους να απαιτήσει ιδιαίτερη μελέτη και συγκροτημένη αξιολόγηση όλων των σχετιζόμενων με το θέμα στοιχείων. Και αυτό γιατί είναι πιθανόν μια προσπάθεια αξιοποίησης τέτοιων περιπτώσεων να αποτύχει, ιδιαίτερα όταν υστερούν σε κάποια στοιχεία από τα γειτονικά ήδη ενεργά σπήλαια. Τα συμπεράσματα που συνάγονται από την απεικόνιση των στοιχείων του Πίνακα 4, μπορούν να αποβούν εξαιρετικά χρήσιμα όσον αφορά το θέμα της προστασίας των σπηλαίων (ουσιαστικά της αποφυγής πρόκλησης άσκοπων φθορών), καθώς έχουν την δυνατότητα να συμβάλουν στην ατηγοριοποίησή τους σε ομάδες με διαφορετικές προτεραιότητες, αναφορικά με την τουριστική τους αξιοποίηση. Σε κάθε πάντως περίπτωση θα πρέπει να ληφθεί σοβαρά υπόψη ότι ίσως να είναι σφάλμα η τουριστική αξιοποίηση ενός σπηλαίου που βρίσκεται σε μικρή απόσταση από άλλο ήδη ενεργό, καθώς εκτός όλων των άλλων, είναι γνωστό ότι αυτή έχει καταστρεπτικές συνέπειες για το φυσικό αυτό δημιούργημα. Με βάση τα προαναφερόμενα είναι δυνατή μια κριτική αξιολόγηση των προτάσεων τουριστικής αξιοποίησης και εκμετάλλευσης σπηλαίων, έτσι ώστε ' αυτή να αποβεί αποδοτική και να μην προκαλέσει ανυπολόγιστες φθορές στα Μνημεία αυτά της Φύσης. i :1.. 1.. 1 Ω

. Η πλειονότητα των κυριότερων ελληνικών σπηλαίων βρίσκεται σε περιοχές που έχουν ταξινομηθεί στην Α και στην Β κατηγορία όσον αφορά τις τουριστικές συγκεντρώσεις {έως 1000 κλίνες και 1001 5000 κλίνες αντίστοιχα}. Εξαίρεση αποτελούν τα σπήλαια που βρίσκονται στους νομούς Μαγνησίας, Φθιώτιδας, Αχαίας, Zακύνθoυ και Σάμου, οι οποίοι ταξινομούνται στην Γ κατηγορία τουριστικών συγκεντρώσεων {5001- 10000 κλίνες}, εκείνα που βρίσκονται στους νομούς Χαλκιδικής, Ευβοίας, Αργολίδας, Χαν ίων , Ρεθύμνου και Λασιθίου, που ταξινομούνται στην Δ κατηγορία τουριστικών συγκεντρώσεων (10001 ­20000 κλίνες), τα σπήλαια της Αττικής {Ε κατηγορία 20001 – 30000 κλίνες), εκτός εκείνων της περιφέρειας Πρωτευούσης που μαζί με τα σπήλαια του Νομού Ηρακλείου ανήκουν στην ομάδα των σπηλα ίων που αντιστοιχούν σε περιοχές της Ζ κατηγορίας (30001 - 40000 κλίνες) και τέλος το σπήλαιο της νήσου Ρόδου, περιοχής που ταξινομείται στην Η κατηγορία τουριστικών συγκεντρώσεων ( > 40000 κλίνες). Το μεγαλύτερο μέρος των κυριότερων ελληνικών σπηλαίων ενεργών ή όχι – τοποθετείται χωρικά σε περιοχές χαμηλής τουριστικής συγκέντρωσης

Από μια πρώτη εκτίμηση με βάση την κατανομή αυτή, μπορεί να σημειωθεί ότι θα ήταν δυνατή μια προσπάθεια τουριστικής αξιοποίησης με μικρά έργα, μεγάλης όμως τοπικής σημασίας ­στις περιφέρειες και στους νομούς με μικρό αριθμό σπηλαίων, και κυρίως στις περιοχές αυτές που δεν διαθέτουν ήδη ενεργά Σπήλαια Τα προαναφερόμενα θα μπορούσαν να συνδυαστούν και με την συσχέτιση αξιοποίησης σπηλαίων σε προβληματικές και λιγότερο αναπτυγμένες περιοχές, που πιθανά δεν έχουν εναλλακτική δυνατότητα ανάπτυξης. θετικό στοιχείο είναι η ύπαρξη σπηλαίων σε πολλά νησιά του Αιγαίου αλλά και του Ιονίου, γεγονός που θα μπορούσε να αποτελέσει σημαντικό πόλο έλξης για τις εν λόγω περιοχές, καθώς και σημαντικό παράγοντα της τοπικής ανάπτυξης.

Η σχέση των σπηλαίων με τον χώρο όπως και οι μεταξύ τους σχέσεις, έτσι ώστε η ανάπτυξή τους να μην έχει "στατική" αλλά "δυναμική" υπόσταση. Το περιβάλλον και η προστασία του, σχετιζόμενο με την έννοια του σπηλαίου Τα θέματα εκπαίδευσης και έρευνας επιβάλλεται να αποτελούν ζωτικά στοιχεία μιας συστηματικής τουριστικής πολιτικής στον τομέα των σπηλαίων, καθώς μια αποδοτική αξιοποίηση απαιτεί εξερευνήσεις - χαρτογραφήσεις σπηλαίων, προμελέτες και μελέτες τουριστικής αξιοποίησης, εκτέλεση έργων αλλά και εκμετάλλευση, από εξειδικευμένο και επιμορφωμένο ανθρώπινο δυναμικό, έτσι ώστε να εξασφαλίζονται οι σωστές επιλογές αξιοποίησης και η προστασία του περιβάλλοντος. Η φιλοσοφία της τουριστικής πολιτικής στον τομέα των σπηλαίων πρέπει να κινείται πάνω σε δύο κύριους άξονες: το σπήλαιο (αντικείμενο της αξιοποίησης) και την περιοχή (αποδέκτη των ωφελειών της αξιοποίησης)

Για το μεν σπήλαιο η πολιτική θα πρέπει να χαρόζεταl με το σκεπτικό ότι αυτό αποτελεί Φυσικό Μνημείο που πρέπει να προστατευθεί. Έτσι η ορθολογιστική διαδικασία τουριστικής αξιοποίησης ενός σπηλαίου θα πρέπει να διευρυνθεί με την διάσταση του χώρου και τις σχέσεις μέσα σ'αυτόν, έτσι ώστε να αποφευχθεί η άσκοπη "καταστροφική" τουριστική αξιοποίηση σπηλαίων που βρίσκονται κοντά σε άλλα ήδη ενεργά, η οποία πιθανόν να έχει αποτυχή έκβαση, ενώ ήδη το σπήλαιο θα έχει εκτεθεί στους κινδύνους που εγκυμονεί η αξιοποίηση αυτή. Για την περιοχή δε, που θα πρέπει να αποτελεί τον αποδέκτη των ωφελειών της τουριστικής αξιοποίησης ενός σπηλαίου από τοπικούς κυρίως φορείς, ο βασικός σκοπός της τουριστικής πολιτικής στον τομέα αυτό, που επιβάλλεται να έχει περιφερειακή διάσταση, θα πρέπει να στοχεύει στην αύξηση του τοπικού εισοδήματος και της απασχόλησης, και σε μια συμβολή στην ανάσχεση της πληθυσμιακής συρρίκνωσης που πιθανόν να χαρακτηρίζει την ενδιαφερόμενη περιοχή. 66

Κατακόρυφα (βαραθρώδη) σπήλαια Πρόκειται για συστήματα διακλάσεων που έχουν διανοιχθεί κατακόρυφα, σε παράλληλες και κάθετες διευθύνσεις «Κουτούκι» Αττικής Σπηλαιοβάραθρο με κατακόρυφο βάθος 38,5μ.

Κατακόρυφα (βαραθρώδη) σπήλαια «Δρογγοράτη» Κεφαλλονιάς

Κατακόρυφα (βαραθρώδη) σπήλαια «Αγίου Γεωργίου» Κιλκίς Οι τοίχοι, οι οροφές και τα δάπεδα είναι καλυμμένα με κοράλλια, ιδιαίτερους λιθωματικούς σχηματισμούς που δημιουργούνται σε κοιλώματα όταν δεν υπάρχει ρεύμα αέρος

Κατακόρυφα (βαραθρώδη) σπήλαια Το σπήλαιο της «Αντιπάρου» με θαυμάσιο εσωτερικό διάκοσμο

Γκραβούρα που απεικονίζει το ιστορικό σπήλαιο της Αντιπάρου Η πρώτη εξερεύνηση του σπηλαίου έγινε το 1637.

Κατακόρυφα (βαραθρώδη) σπήλαια Σπήλαιο «Κύκλωπα Πολύφημου» Μαρώνειας Κομοτηνής Αποτελέσματα της καταστροφικής επίδρασης στους σταλακτίτες, του διοξειδίου του άνθρακα που παράγεται από τη ζύμωση της κόπρου των νυχτερίδων

Κατακόρυφα (βαραθρώδη) σπήλαια Σπήλαιο «Κύκλωπα Πολύφημου» Μαρώνειας Κομοτηνής Σταλακτιτικοί δίσκοι

Οριζόντια σπήλαια ανάπτυξη των σπηλαίων κυρίως σε μήκος, κατά την στρώση των ασβεστολιθικών πετρωμάτων «Καταφύγγι» Σελινίτσας Μάνης Η είσοδος του σπηλαίου που θυμίζει ερείπια από αρχαίο ναό

Σπανιότατος σταλακτιτικός διάκοσμος; Ελικτίτες, από το σπήλαιο «Καταφύγγι» Σελινίτσας Μάνης Οριζόντια σπήλαια

Εσωτερική άποψη από το σπήλαιο «Καταφύγγι» Σελινίτσας Μάνης Οριζόντια σπήλαια

Σπήλαιο Περάματος Ιωαννίνων Οριζόντια σπήλαια Σπήλαιο Περάματος Ιωαννίνων με 19 διαφορετικά είδη σταλακτιτών και σταλαγμιτών

«Ανεμότρυπα» Ιωαννίνων Οριζόντια σπήλαια «Ανεμότρυπα» Ιωαννίνων Πρόκειται για κοίτη ποταμού -εν ενεργεία- που με την πάροδο του χρόνου έχει αλλάξει τρεις φορές στάθμη Διαθέτει ιδιαίτερο στολισμό όπως σταλακτίτες με ανώμαλη ανάπτυξη (εκκεντρίτες)

Σπήλαιο «Αλιστράτης» Σερρών Οριζόντια σπήλαια Σπήλαιο «Αλιστράτης» Σερρών Μεγαλόπρεπος στολισμός σε ένα σπήλαιο με σχεδόν επίπεδο δάπεδο και διαδρόμους μεγάλου μήκους

Σπήλαιο «Αλιστράτης» Σερρών Οριζόντια σπήλαια Σπήλαιο «Αλιστράτης» Σερρών Λιθωματικά συμπλέγματα που ξεπερνούν κάθε προσδοκία σε πλούτο και ομορφιά

Σπήλαιο «Περιστέρι» Μεθάνων Οριζόντια σπήλαια Σπήλαιο «Περιστέρι» Μεθάνων Μοναδικοί στο είδος τους σταλαγμίτες που παρουσιάζουν πουλιά σε διάφορες στάσεις και αποτελούν το χαρακτηριστικό στόλισμα του σπηλαίου

Ο «υπόγειος ποταμός» Μααρά Δράμας Οριζόντια σπήλαια Ο «υπόγειος ποταμός» Μααρά Δράμας Ο συνδυασμός τρεχούμενου νερού και πολύχρωμου στολισμού δημιουργεί μια φανταστική εικόνα

Μοναδικό καρστικό φαινόμενο, ο «Καραβόμυλος» της Σάμης Οριζόντια σπήλαια Μοναδικό καρστικό φαινόμενο, ο «Καραβόμυλος» της Σάμης και οι «Καταβόθρες» Αργοστολίου Κεφαλλονιάς Τα θαλασσινά νερά εισχωρούν στις «Καταβόθρες» και εκβάλλουν μετά από 14 χιλιόμετρα υπόγειας διαδρομής στον «Καραβόμυλο»

Λιμναία σπήλαια Το λιμναίο σπήλαιο Γλυφάδας Δυρού έχει χαρακτηριστεί ως το ωραιότερο του κόσμου στο είδος του, διαθέτοντας υπέροχο διάκοσμο

Λιμναία σπήλαια Σπήλαιο Γλυφάδας Δυρού Οξείδια του σιδήρου και ανακρυσταλλώσεις δίνουν ιδιαίτερη προσωπικότητα στους σταλακτίτες του σπηλαίου

Λιμναία σπήλαια Σπήλαιο «Λιμνών» Καστριών Καλαβρύτων Κλιμακωτές λεκάνες και πέτρινοι καταρράκτες στολίζουν το σπήλαιο που διαθέτει 13 κλιμακωτές λίμνες

Λιμναία σπήλαια Σπήλαιο «Λιμνών» Καστριών Καλαβρύτων Οι οροφές των λιμνών καλύπτονται από εντυπωσιακό διάκοσμο

Λιμναία σπήλαια Βαραθρώδες λιμνοσπήλαιο «Μελισσάνη» Κεφαλλονιάς Το φως του ήλιου που εισχωρεί από το κατακρημνισμένο τμήμα της οροφής δημιουργεί χιλιάδες χρώματα στα νερά της λίμνης

Λιμναία σπήλαια Τα σπήλαια της Μεγάλης Πρέσπας Χρησιμοποιήθηκαν ως ασκηταριά από τους Βυζαντινούς αναχωρητές, για ασφαλή καταφύγια, ή για υπεράσπιση των συνόρων

Ενάλια σπήλαια Δημιουργούνται κατά μήκος των ακτών λόγω της μηχανικής ενέργειας των κυμάτων Σπήλαιο «Παπανικολής» Μεγανήσι Λευκάδας Εκεί κατέφευγε το υποβρύχιο Παπανικολής κατά την διάρκεια του Β Παγκοσμίου Πολέμου Η τεράστια είσοδος του σπηλαίου από το εσωτερικό του προς το πέλαγος

Τα ενάλια σπήλαια της Μήλου Είναι διανοιγμένα σε ηφαιστειακά πετρώματα Τα «Γλαρονήσια», στηλοειδείς κατατμήσεις βασάλτη Η «Σμαραγδένια Σπηλιά»

Τα ενάλια σπήλαια της Μήλου «Το Κλέφτικο» ή «Θαλασσινά Μετέωρα» Πελώριοι και θαυμάσιοι ογκόλιθοι ξεφυτρώνουν ημικυκλικά σχηματίζοντας θαλάσσια λίμνη. Ήταν ορμητήριο και κρησφύγετο πειρατών την εποχή της Τουρκοκρατίας

Ενάλια σπήλαια της Ζακύνθου Είναι διανοιγμένα σε ασβεστολιθικά πετρώματα

Τα σπήλαια είναι η πρώτη κατοικία των πρωτόγονων ανθρώπων της Παλαιολιθικής και Νεολιθικής περιόδου στον ελλαδικό χώρο. Κρανίο Πετραλώνων

Σπήλαιο «Κόκκινες Πέτρες» Πετραλώνων Χαλκιδικής Ένα σπήλαιο με μεγάλο παλαιοντολογικό ενδιαφέρον και πλούσιο στολισμό

Στο σπήλαιο «Κόκκινες Πέτρες» Πετραλώνων Χαλκιδικής έχουν βρεθεί αρκετά απολιθωμένα οστά διαφόρων ζώων και μεταξύ αυτών ένα ανθρώπινο κρανίο

Κρανίο σπηλαίας άρκτου Κρανίο Πετραλώνων Ενδιάμεσος ανθρωπολογικός τύπος μεταξύ Ηomo erectus και ανθρώπου του Νεάντερνταλ

Το σπήλαιο «Αλεπότρυπα» Δυρού Χαρακτηρίστηκε ως ένα από τα αξιολογότερα μουσεία του ανθρώπου στον Ευρωπαικό χώρο. Διαθέτει προιστορικά ευρήματα της Νεοτέρας Παλαιολιθικής-Νεολιθικής εποχής

Πολλά ελληνικά σπήλαια χρησιμοποιήθηκαν πριν από την Παλαιολιθική εποχή σαν κατοικία σαρκοβόρων ζώων. Σήμερα έχει ανακαλυφθεί σε αυτά πλήθος απολιθωμάτων. Σπήλαιο «Γλυφάδας» Δυρού (έχουν βρεθεί απολιθωμένα οστά πρωτόγονων βοών και ιπποποτάμων Σπήλαιο «Περάματος» Ιωαννίνων (έχουν βρεθεί Ανω-Πλειστοκαινικά ευρήματα άρκτου των σπηλαίων)

Σπήλαιο «Λιμνών» Καλαβρύτων (έχουν βρεθεί απολιθωμένα οστά ιπποποτάμων ηλικίας 300.000 ετών, ελαφιού ηλικίας 100.000 ετών και ανθρώπου, νεότερης ηλικίας)

Από την Παλαιολιθική μέχρι την σύγχρονη εποχή τα σπήλαια χρησιμοποιήθηκαν σαν τόποι λατρείας. Το σπήλαιο «Κουταλά» στην Σέριφο ανακαλύφθηκε εξαιτίας της μεταλλευτικής δραστηριότητας. Στο εσωτερικό του βρέθηκαν αξιολογότατα ίχνη λατρείας από την αρχαιότητα

Το σπήλαιο «Αγίας Σοφίας» στα Τοπόλια Κισσάμου στην Κρήτη Η παράδοση αναφέρει ότι η εικόνα της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη κατέφυγε στο ομώνυμο σπήλαιο. Στο σπήλαιο που έχουν βρεθεί και νεολιθικά ίχνη, βρίσκεται και σήμερα το απέριττο εκκλησάκι της του Θεού Σοφίας

Είναι προφανές ότι η απαράμιλλη αισθητική αξία και τα σημαντικά επιστημονικά ευρήματα που σχετίζονται με την προιστορία και την ιστορία, την αρχαιολογία, τη μυθολογία, τη θρησκεία, την γεωλογία και την παλαιοντολογία, καθιστούν τα σπήλαια εξέχουσες τουριστικές τοποθεσίες Επομένως η λελογισμένη τουριστική αξιοποίηση των σπηλαίων μπορεί να ενταχθεί στους στόχους της περιφερειακής ανάπτυξης, καθιστώντας τα κυριάρχους παράγοντες στο πλαίσιο εναλλακτικών-ήπιων μορφών τουρισμού

κάτω απ’το μαύρο βλέμμα της σπηλιάς ήλιοι στα μάτια πουλιά στους ώμους Κι όμως εκεί, στην άλλη όχθη κάτω απ’το μαύρο βλέμμα της σπηλιάς ήλιοι στα μάτια πουλιά στους ώμους ήσουν εκεί, πονούσες τον άλλο μόχθο την αγάπη την άλλη αυγή την παρουσία την άλλη γέννα την ανάσταση κι όμως εκεί ξαναγινόσουν στην υπέρογκη διαστολή του καιρού στιγμή-στιγμή σαν το ρετσίνι το σταλαχτίτη το σταλαγμίτη Γ. Σεφέρης