Η συγκρότηση της επιστημονικής ιστορίας Στο δεύτερο μισό του 19 ου αιώνα, υπό την επιρροή της γερμανικής ιστοριογραφίας, συγκροτείται σε όλο τον κόσμο ένα μοντέλο επιστημονικής ιστορίας, το οποίο υπακούει σε μεθόδους και κανόνες, συλλογικά αποδεκτούς. Η ιστορία θεωρήθηκε η τέχνη της ερμηνείας των πηγών. Την εποχή αυτή συγκροτείται για πρώτη φορά επαγγελματικά ο κλάδος των ιστορικών, ιδρύονται έδρες σε πανεπιστήμια, εκδίδονται ειδικευμένα περιοδικά, εκδίδονται με κρατική υποστήριξη πηγές της εθνικές ιστορίες, καθιερώνονται οι διαδικασίες για τη μύηση και την ένταξη νέων επιστημόνων στο επάγγελμα. Β. Στο τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα πολλές ευρωπαϊκές κυβερνήσεις αρχίζουννα αντιλαμβάνονται τη σημασία που μπορεί να έχει η ιστορία για την εθνική ενότητα και την καλλιέργεια της εθνικής ταυτότητας στους λαούς των κρατών τους. Έτσι ευνόησαν την εισαγωγή της ιστορίας στα σχολεία και τα πανεπιστήμια και χρηματοδότησαν ερευνητικά προγράμματα που ανίχνευαν στο παρελθόν τη συνέχεια της εθνικής ομάδας και τις μορφές οργάνωσής της.

Η γαλλική μεθοδική σχολή (τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα) Τρίτη Γαλλική Δημοκρατία ( ). Τότε καθιερώνεται και η 14η Ιουλίου ως εθνική εορτή. Βασικές αρχές της μεθοδικής σχολής: συνταγματική δημοκρατία, δημόσια, υποχρεωτική και λαϊκή εκπαίδευση, χωρισμός εκκλησίας-κράτους, φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις. Κατασκευάζεται η μυθική εξέλιξη της γαλλικής συλλογικότητας. Ιστορικοί μεθοδικής σχολής: σημαντικός ρόλος στην αναδιοργάνωση της ανώτατης εκπαίδευσης και στη θεσμική συγκρότηση του ιστορικού επαγγέλματος. Παρεμβάσεις στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση, στα προγράμματα και στα εγχειρίδια. Εγκωμιάζεται το ρεπουμπλικανικό καθεστώς, τροφοδοτείται η εθνικιστική προπαγάνδα και εγκρίνεται η αποικιακή κατάκτηση. Βασικό εργαλείο μεθοδικής σχολής: Εγχειρίδιο των Charles Langlois – Charles Seignobos, Introduction aux études historiques, (Εισαγωγή στις ιστορικές σπουδές), α΄ έκδοση 1898, ελληνική 1904/

Η γαλλική μεθοδική σχολή (τελευταίο τέταρτο του 19ου αιώνα) - Κατά της θεολογίας της ιστορίας, της φιλοσοφίας της ιστορίας και της λογοτεχνικής ιστορίας. Κατά της αναζήτησης της «αρχικής» ή της «τελικής» αιτίας. - Βασικές αρχές της ιστορικής μεθόδου: «Ιστορία είναι η αξιοποίηση του τεκμηρίου». Ο ιστορικός καταγράφει, τα τεκμήρια καθρεφτίζουν τα γεγονότα. Συστηματική καταγραφή τεκμηρίων, έκδοση πηγών. Κριτική πηγών: εξωτερική (εξωτερικές πληροφορίες, καταγραφή σε δελτία), εσωτερική (ερμηνευτική): αναλυτικές ενέργειες· συνθετικές ενέργειες: σύγκριση τεκμηρίων για την επιβεβαίωση ενός γεγονότος, συγκέντρωση μεμονωμένων γεγονότων σε γενικά πλαίσια, σύνδεσή τους με επαγωγικό ή αναλογικό συλλογισμό, κάλυψη των κενών με αυτή τη σύνδεση, επιλογή, διακινδύνευση κάποιων γενικεύσεων. - Καταμερισμός εργασίας στον κλάδο. Βοηθητικές επιστήμες στην ιστορία.

Gabriel Monod, Ιδρυτής της Revue Historique (Ιστορική Επιθεώρηση), Ανήκε στους διανοουμένους που παρενέβησαν δημόσια υπέρ του λοχαγού Αλφρέντ Ντρέυφους στην Υπόθεση Ντρέυφους ( ) που συντάραξε τη γαλλική κοινή γνώμη στο γύρισμα του 20ού αιώνα. - Κριτική: η γαλλική ιστορία βρίσκεται στις απαρχές της σε σχέση με τη γερμανική. - Στόχος: η επιστημονική έρευνα και η απόλυτη αντικειμενικότητα στην ιστορία. - Προϋπόθεση: αποβολή κάθε φιλοσοφικής διάστασης. - Μέθοδος: αυστηρές τεχνικές στην καταγραφή των πηγών, στην κριτική των τεκμηρίων, στην οργάνωση των εργασιών στο επάγγελμα. - Πρόθεση: η Revue Historique περιοδικό για επαγγελματίες, ενταγμένους σε πανεπιστήμια, σε επαφή με αρχειακές συλλογές. - Αρχές: θρησκευτική, πολιτική, ιδεολογική ουδετερότητα. Δουλειά με αρχεία, η αναφορά στις πηγές, η οργάνωση του επαγγέλματος. - Ωστόσο το περιοδικό συγκέντρωσε κατά κύριο λόγο αντικληρικαλιστές, προτεστάντες, ρεπουμπλικάνους, τους στυλοβάτες της Τρίτης Γαλλικής Δημοκρατίας.

Σύγκριση γαλλικής-γερμανικής ιστοριογραφίας τον 19 ο αιώνα Κοινά στοιχεία: Πίστη στην εθνική ταυτότητα, στην ιστορική συνέχεια, στην ιδέα της προόδου και του προορισμού του έθνους. Συγκρότηση ιστορικού επαγγέλματος με ανάδειξη των πανεπιστημίων ως βάση για την εκπαίδευση των ιστορικών. Κυριαρχία της εθνικής ιστορίας. - Κοινά στοιχεία συνεκτικής εθνικής ταυτότητας: καταγωγή, γλώσσα, στάσεις, πολιτισμός. Τα πανεπιστήμια, θεσμική βάση για την εκπαίδευση των ιστορικών. Διαφορές: Γερμανική ιστοριογραφία: έμφαση στην παράδοση θεσμών, πολιτικής εξουσίας και την αίσθηση του συλλογικού «λαού». Το έθνος προηγείται του κράτους. Η εθνική συνείδηση συνδέεται άμεσα με το ζήτημα της πολιτικής ενότητας: το έθνος ως πολιτισμική ενότητα, συγχρόνως πολιτικό πρόγραμμα. Στόχος, το κράτος, η ενοποίηση του γερμανικού έθνους. Γαλλική ιστοριογραφία: έμφαση στην πολιτισμική ενότητα και τον πολιτισμό ως δύναμη εθνικής ενσωμάτωσης. Το κράτος προηγείται του έθνους. Στόχος: η ενοποίηση του εθνικού πολιτισμού, η δημιουργία κοινής πολιτισμικής κοινότητας στο εσωτερικό του γαλλικού κράτους. Επιδράσεις από άλλους παράγοντες εκτός του εθνικισμού: ανάπτυξη επιστήμης και τεχνολογίας, ανάδυση νέων κρατών, τάξεων, κοινωνικών ομάδων: έναυσμα στην αναζήτηση των απαρχών του παρελθόντος, πραγματικού και φανταστικού.

Η βρετανική ιστοριογραφία - Στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα κυριαρχούν οι φιλελεύθεροι ιστορικοί, συχνά αριστοκρατικής καταγωγής και ενεργοί πολιτικοί άντρες. Στόχος η κατανόηση του παρελθόντος και ο διδακτικός ρόλος του για το παρόν. Φιλοσοφία της ιστορίας: κυκλική βιογραφία των εθνών (νεότητα, ωριμότητα, γήρας), με βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά τους κάθε φορά. Πίστη στην ηθική και πνευματική πρόοδο της ανθρωπότητας με απώτερο στόχο τη συνταγματική μοναρχία. Την ιστορική διαδικασία επιβλέπει η θεία πρόνοια. Το έθνος ως πρωταρχική γενική έννοια· ανάπτυξη και αισιοδοξία· Χριστιανισμός. Το βρετανικό έθνος, ανώτερο όλων. Φιλελεύθερη και ατομικιστική προσέγγιση, πεποίθηση στην ελεύθερη βούληση και την ηθική ευθύνη. Αντιδράσεις σε αυτή την αντίληψη από τα τέλη του αιώνα (δεκαετία 1890) προς ένα πιο αντικειμενικό, επιστημονικό ιδεώδες της ιστορικής γραφής. Θεσμοθέτηση της ιστορίας σε ακαδημαϊκούς θεσμούς από τα μέσα του 19ου αιώνα. Έως τα τέλη του αιώνα έχει αναγνωριστεί ως ακαδημαϊκός κλάδος και σύγχρονο επάγγελμα, καθιερώνονται κανόνες μεθόδου, οργανώνονται θεσμοί και καθιερώνονται μορφές έκδοσης (λ.χ. ιστορικά περιοδικά). Thomas Macaulay ( ): η φιλελεύθερη θεώρηση της ιστορίας Thomas Macaulay, Η ιστορία της Αγγλίας από την άνοδο του Ιωάννη του Β΄ (1848)

Η ελληνική θετικιστική ιστοριογραφία Σπυρίδων Λάμπρος ( ), Πανεπιστήμιο Αθηνών. Δίδαξε στην έδρα της Γενικής Ιστορίας, Ο εισηγητής του ιστορικού φροντιστηρίου, της μελέτης των πηγών: διδασκαλία μεθόδου της επιστημονικής προσέγγισης της Ιστορίας. Βασιλικός, ηγέτης της οργάνωσης «Εθνική Εταιρεία», πρωθυπουργός Περιοδικό Νέος Ελληνομνήμων, , θέματα βυζαντινής και μεσαιωνικής ιστορίας. - Συγκρότησε ένα σημαντικό σώμα πηγών για τη βυζαντινή και νεότερη ελληνική ιστορία. - Ιστορία της Ελλάδος, , 6 τόμ. Εισηγητής του ιστορικού φροντιστηρίου

Η ελληνική θετικιστική ιστοριογραφία Το Πανεπιστήμιο Αθηνών αναδεικνύεται, μέσω του Λάμπρου, στο κατ’ εξοχήν χώρο εκπαίδευσης των νέων ιστορικών. Ο Λάμπρος μετέθεσε το κέντρο βάρους της ιστορικής διδασκαλίας από τη συγκρότηση ενήμερων πολιτών στην προετοιμασία καλών ιστορικών και διδασκάλων με ισχυρά μεθοδολογικά εργαλεία. Η πανεπιστημιακή εκπαίδευση, η εξειδίκευση, το επιστημονικό σύγγραμμα, η γνώση των απαραίτητων τεχνικών και μεθόδων προσέγγισης των πηγών αναδείχτηκαν σε όρους συμμετοχής σε μια επιστημονική κοινότητα η οποία δεν αμφισβητούσε την εθνική χρησιμότητα της ιστορίας, αντιθέτως την αναδείκνυε. Η διδασκαλία του Λάμπρου συνδεόταν κατά μείζονα λόγο με την έρευνα και την παροχή μιας υψηλής εξειδικευμένης γνώσης, παρά με τη διδακτική και τον παιδαγωγικό ρόλο της ιστορίας.