ΙΕΡΑ ΜΟΝΗ ΑΓΙΟΥ ΝΕΟΦΥΤΟΥ ΤΟΥ ΕΓΚΛΕΙΣΤΟΥ Της Άννας Βασιλείου, B1

Γενικά για την Μονή Το μοναστήρι του Αγίου Νεοφύτου βρίσκεται 10 χλμ. έξω από την Πάφο, κοντά στο χωριό Τάλα. Ιδρύθηκε από τον Άγιο Νεόφυτο το 1159. Ο ίδιος έζησε εκεί και πέθανε το 1219, σε ηλικία 85 ετών. Η κύρια εκκλησία του μοναστηριού χτίστηκε περίπου 200 χρόνια μετά το θάνατό του και είναι αφιερωμένη στην Παναγία. Ο Θεόδωρος Αψευδής, διάσημος ζωγράφος, ανέλαβε να φιλοτεχνήσει τις νωπογραφίες τις Εγκλείστρας (κελιού του Αγίου Νεοφύτου). Υπάρχουν επίσης και βυζαντινές εικόνες εξαιρετικής καλλιτεχνικής ποιότητας στην κύρια εκκλησία του μοναστηριού, καθώς και το μουσείο, που διαθέτει εκθέματα τόσο από την αρχαία όσο και από τη βυζαντινή περίοδο.

Γενικά για τη Μονή Ενδιαφέρουσα είναι, ακόμη, η σπηλιά που βρισκόταν το κελί του Αγίου Νεοφύτου (Εγκλείστρα). Η Εγκλείστρα, ένας κλειστός χώρος λαξευμένος στο βουνό από τον ίδιο τον ερημίτη, περιέχει μερικές από τις πιο αξιοθαύμαστες βυζαντινές νωπογραφίες, που χρονολογούνται από το 12ο έως το 15ο αιώνα. Ο βράχος που χρησιμοποιούσε ως τραπέζι και η πέτρινη εξέδρα στην οποία κοιμόταν διατηρούνται ακόμα στο κελί του, που αποτελεί και τάφο του. Σύμφωνα με το θρύλο, ο τάφος του έχει δημιουργηθεί με τέτοιο τρόπο, ώστε το μέγεθός του να προσαρμόζεται στον καθένα. Η μονή του Αγίου Νεοφύτου είναι βασιλική και σταυροπηγιακή μονή.

Η Εγκλείστρα και το Μοναστήρι του Αγίου Νεοφύτου Ο Άγιος Νεόφυτος

Άγιος Νεόφυτος Ο ιδρυτής της Μονής, Άγιος Νεόφυτος, γεννήθηκε στα Λεύκαρα το 1134, από φτωχή και πολυμελή οικογένεια. Σε ηλικία 18 χρονών οι γονείς του τον αρραβώνιασαν παρά τη θέληση του. Έτσι ο Άγιος Νεόφυτος εγκατέλειψε το χωριό του και πήγε κρυφά στη Μονή του Αγίου Ιωάννη του Χρυσοστόμου του Κουτσοβέντη, για να μονάσει. Επειδή ο Άγιος ήταν αγράμματος ο ηγούμενος της Μονής του ανέθεσε την καλλιέργεια των αμπελώνων της Μονής.

Άγιος Νεόφυτος Εκεί, μαθαίνει και τα πρώτα του γράμματα και γίνεται θαυμάσιος αμπελοκαλλιεργητής. Τότε, ζήτησε από τον ηγούμενο να γίνει ερημίτης αλλά ο ηγούμενος του αρνήθηκε λόγω του νεαρού της ηλικίας του. Αργότερα ο Άγιος Νεόφυτος πηγαίνει στα Ιεροσόλυμα, για να προσκυνήσει τους Αγίους Τόπους ελπίζοντας να βρει κάποιο γέροντα ερημίτη, για να τον οδηγήσει στην ασκητική ζωή. Χωρίς να ικανοποιήσει το σκοπό του επιστρέφει στη Μονή. Προσπαθεί και πάλι να πείσει τον ηγούμενο να του επιτρέψει να ασκητέψει χωρίς πάλι κανένα αποτέλεσμα. 

Άγιος Νεόφυτος Τότε, αποφασίζει να εγκαταλείψει τη Μονή και να πάει στο όρος Λάτρος της Μικράς Ασίας. Πηγαίνει στην Πάφο με σκοπό να βρει πλοίο για να φύγει. Εκεί όμως συλλαμβάνεται ως φυγάς και φυλακίζεται. Οι φρουροί του κλέβουν τα χρήματα που είχε. Με τη βοήθεια ευσεβών ανθρώπων αποφυλακίζεται και χωρίς χρήματα αναγκάζεται να αναζητήσει ερημητήριο στο εσωτερικό του νησιού.  Έτσι έφθασε στον κρημνό και το μικρό φυσικό σπήλαιο, όπου σήμερα βρίσκεται η Εγκλείστρα του. 

Άγιος Νεόφυτος Άρχισε να λαξεύει το μικρό σπήλαιο αφαιρώντας τους βράχους και μεγαλώνοντάς το δημιούργησε το ναό της Εγκλείστρας και ένα κελί στο οποίο έσκαψε τον τάφο του.  Το 1170 ο Άγιος χειροτονείται ιερέας και προσλαμβάνει και ένα μαθητή. Από τότε, άρχισε να διευρύνεται η Εγκλείστρα και να καλλωπίζεται. Σε όλο το μήκος του γκρεμού λαξεύτηκαν κελιά. Η φήμη του Αγίου άρχισε να εξαπλώνεται παντού και γρήγορα ο αριθμός των επισκεπτών αυξήθηκε σημαντικά. Για να αποφύγει την ενόχληση των επισκεπτών, ο Άγιος υποχρεώθηκε το 1197 να σκάψει ψηλά πάνω από την Εγκλείστρα, ένα άλλο κελί, τη Νέα Σιών, όπως το ονόμασε, στο οποίο κατέφυγε , για να αποφύγει την ενόχληση των επισκεπτών. Για να μπορεί να παρακολουθεί τις Ακολουθίες και να μετέχει στη Θεία Ευχαριστία, έσκαψε πάνω από το ναό της Εγκλείστρας ένα μικρό κελί το Αγιαστήριο, που το ένωσε με ορθογώνια οπή με το Ναό.

Άγιος Νεόφυτος Δεν είναι γνωστό πότε πέθανε ο Άγιος Νεόφυτος. Πρέπει να πέθανε μετά το 1214, αφού προηγουμένως όρισε διάδοχό του τον ανιψιό του Ησαΐα, που ήταν οικονόμος της Εγκλείστρας. Είναι γενικά παραδεκτό ότι ο Άγιος τάφηκε, σύμφωνα με τις οδηγίες του, στον τάφο που είχε ετοιμάσει ο ίδιος, σε ξύλινο φέρετρο από ξύλο πεύκου, κέδρου και κυπαρισσιού που είχε κατασκευάσει ο ίδιος. Ο διάδοχός του Ησαΐας, ακολουθώντας τις οδηγίες του Αγίου, έκλεισε με τοίχο το άνοιγμα που δημιουργήθηκε, για να τοποθετηθεί το φέρετρο στον τάφο και διακόσμησε τον τοίχο με τοιχογραφίες ώστε να μη διακρίνεται. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να λησμονηθεί με την πάροδο των αιώνων ο ακριβής τόπος ταφής του Αγίου.

Άγιος Νεόφυτος Ο Άγιος Νεόφυτος ήταν πολυγραφότατος. Παρά το γεγονός ότι έμαθε γράμματα μετά το 18ο έτος της ηλικίας του, είναι ίσως ο πολυγραφότερος μεσοβυζαντινός συγγραφέας. Εκτός από κηρύγματα, έγραψε και ερμηνευτικά στην Αγία Γραφή και άλλα στα οποία περιέχονται πολύτιμες πληροφορίες για την Αγιολογία και την ιστορία της Κύπρου. Τα συγγράμματα αυτά του Αγίου άρχισε να εκδίδει η Ιερά Μονή του. Έχουν ήδη εκδοθεί τρεις πολυσέλιδοι τόμοι. Θεωρείται δεδομένο ότι τον Άγιο Νεόφυτο διαδέχθηκε ως ηγούμενος της Εγκλείστρας ο Ησαΐας που είχε ορίσει ο ίδιος ως διάδοχο του. Τίποτε δεν είναι γνωστό για τον Ησαΐα. Κανένας ηγούμενος της Μονής δεν είναι γνωστός από τον 13ον, 14ον και 15ον αιώνα. Η Μονή, πάντως, εξακολουθεί να υπάρχει και να ακμάζει.  Ο άγιος Νεόφυτος εορτάζει στις 24 Ιανουαρίου και στις 28 Σεπτεμβρίου, ημέρα ανευρέσεως του τιμίου λειψάνου του.

Η τύχη της Μονής μετά τον Άγιο Νεόφυτο Το 1570 η Κύπρος κατακτήθηκε από τους Τούρκους, οι οποίοι τη λεηλάτησαν συστηματικά. Το 1585 με εντολή του σουλτάνου πουλήθηκαν τα μοναστήρια, μαζί και η Μονή του Αγίου Νεοφύτου και οι μοναχοί αναγκάσθηκαν να διασκορπιστούν. Την αναγέννηση της Μονής πέτυχε ο ιερομόναχος Λεόντιος ο οποίος συνάθροισε μοναχούς και ο ίδιος προχειρίσθηκε ηγούμενος. Το 1611 ζήτησε από τον Αρχιεπίσκοπο Χριστόδουλο την ανακήρυξη της Μονής σε σταυροπηγιακή, πράγμα που έκανε ο Αρχιεπίσκοπος έχοντας και τη σύμφωνη γνώμη του τότε Μητροπολίτη Πάφου Λεόντιου. Το 1631 ο Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Κύριλλος επιβεβαιώνει το Σταυροπήγιο της Μονής. Πιθανότατα το 1756 βρέθηκαν ο τάφος και τα λείψανα του Αγίου Νεοφύτου. Τα λείψανα μεταφέρθηκαν στο Καθολικό της Μονής.

Το μουσείο της Μονής Η Μονή, για να διαφυλάξει τους θησαυρούς της αλλά και για να τους καταστήσει προσιτούς στους επισκέπτες, δημιούργησε κάτω από την ανατολική πτέρυγά της, Μουσείο στο οποίο είναι εκτεθειμένοι σημαντικοί θησαυροί. Το Μουσείο αποτελείται από δύο τμήματα. Το καθαρά εκκλησιαστικό, στο οποίο είναι εκτεθειμένες εικόνες, ιερά σκεύη, χειρόγραφα, παλαιά έντυπα και άμφια που χρονολογούνται από το τέλος του 12ου μέχρι και του 19ου αιώνα και το μη εκκλησιαστικό, στο οποίο είναι εκτεθειμένα κυρίως αγγεία της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής (900 – 600 π.Χ.) περιόδου στην Κύπρο.

Το μουσείο της Μονής Ο επισκέπτης κατεβαίνει στο Μουσείο με σκάλα κτισμένη στο βόρειο άκρο της ανατολικής πτέρυγας. Εκεί είναι εκτεθειμένες εικόνες μικρών διαστάσεων, κυρίως του 19ου αιώνα. Μόνο μια εικόνα της Ένθρονης Θεοτόκου που κρατεί το Χριστό στα γόνατά της είναι μεγάλων διαστάσεων. Η εικόνα αυτή είναι του 1884. Τον προθάλαμο χωρίζει από την πρώτη αίθουσα μια μεγάλη προθήκη στην οποία εκτίθενται ένα ξύλινο αντιμήνσιο του 1864, Άγια Ποτήρια και Άγια Δισκάρια του 19ου αιώνα, ξυλόγλυπτοι σταυροί και διάφορα άλλα Ιερά αντικείμενα του 18ου και 19ου αιώνα. Στην πρώτη αίθουσα είναι εκτεθειμένες μερικές πολύ σημαντικές εικόνες που χρονολογούνται από το 1183. Υπάρχουν ακόμα εικόνες του 16ου αιώνα. 

Το μουσείο της Μονής Στη δεύτερη αίθουσα είναι εκτεθειμένα δύο ζεύγη βημοθύρων που χρονολογούνται στο τέλος του 18ου αιώνα. Υπάρχουν, επίσης, αρκετές εικόνες του 16ου , 17ου , 18ου και 19ου αιώνα. Στην αίθουσα αυτή, εκτίθενται έξι θυμιατοί, ο παλαιότερος χρονολογείται στα 1691 και ο νεότερος στις αρχές του 20ου αιώνα. Στην ίδια αίθουσα, υπάρχουν διάφορα ευαγγέλια με αργυρεπίχρυσα καλύμματα, χειρόγραφα και παλαιά έντυπα. Το παλαιότερο χειρόγραφο περιέχει ομιλίες του Αγίου Νεοφύτου και χρονολογείται στα τέλη του 12ου αιώνα. Υπάρχει, επίσης, χειρόγραφο του 16ου αιώνα. Στη τρίτη αίθουσα, υπάρχουν εικόνες, μικροτεχνήματα και ένα επιτραχήλιο. Σημαντικότερη εικόνα είναι η Παναγία η Εγκλειστριανή, που χρονολογείται στις αρχές του 16ου αιώνα. Στην τέταρτη αίθουσα, υπάρχουν εικόνες του Αγίου Νεοφύτου και η Μεγάλη εικόνα της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, καθώς επίσης και ηγουμενικές ράβδοι του 18ου και 19ου αιώνα. Ο επισκέπτης εξερχόμενος από την αίθουσα αυτή εισέρχεται στη μεγάλη αίθουσα στα δυτικά όπου είναι εκτεθειμένα τα αγγεία της Γεωμετρικής και Αρχαϊκής Περιόδου και εξέρχεται από την κτιστή σκάλα στο βόρειο άκρο του Μουσείου.

Εκθέματα του Μουσείου

Η μονή στην ιστορία Η ιερά μονή του αγίου Νεοφύτου, βασιλική και σταυροπηγιακή, μια από τις μεγάλες μονές του νησιού, μοναδικό προσκύνημα και κέντρο λατρείας στη δυτική Κύπρο, υπήρξε και θησαυροφυλάκιο διά μέσου των αιώνων. Στον άγιο Νεόφυτο βρίσκουμε σπάνιες φορητές εικόνες διάφορων εποχών, αξιόλογα παλαιά βιβλία, τα οποία κοσμούν τη βιβλιοθήκη της μονής, χειρόγραφα, παλαιά ευαγγέλια και άλλα εκκλησιαστικά αντικείμενα μεγάλης αξίας, ιερά σκεύη και ιερά άμφια, τα οποία, όλα μαζί, αποτελούν τους θησαυρούς του μοναστηριού. Γενικά, τα μοναστήρια είχαν πλούσιες βιβλιοθήκες στις οποίες γινόταν αντιγραφή χειρογράφων και υπήρξαν πνευματικά κέντρα του νησιού και πρόμαχοι της εκκλησίας. Ταυτόχρονα όμως, εξυπηρετούσαν και τους στρατιωτικούς στόχους των Βυζαντινών, γιατί ήταν κτισμένα σε επίκαιρα σημεία του νησιού και χρησίμευαν και ως παρατηρητήρια.