Διαβάζοντας τη Φόνισσα του Παπαδιαμάντη. Από τη Χ. Τρυπολόγου Διαβάζοντας τη Φόνισσα του Παπαδιαμάντη. Από τη Χ. Τρυπολόγου

Βιογραφικά Γεννημένος στη Σκιάθο το 1851 εξοικειώθηκε από νωρίς με τα εκκλησιαστικά πράγματα και την ήσυχη ζωή του νησιώτικου περίγυρου. Αυτά διαμόρφωσαν μια χριστιανοπρεπή ιδιοσυγκρασία, που διατήρησε με πείσμα ως το τέλος της ζωής του και που είχε συνέπειες και στον τρόπο συγγραφής των έργων του. Φοίτησε στο γυμνάσιο στη Χαλκίδα και στον Πειραιά και αποφοίτησε στην Αθήνα. Στη συνέχεια, γράφτηκε στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, την οποία δεν την τελείωσε λόγω οικονομικών προβλημάτων.

Η ζωή του γινόταν δυσκολότερη εξαιτίας της φτώχειας, του ποτού και της κατάστασης της υγείας του. Με την βοήθεια των φίλων του πλήρωσε τα χρέη του και το 1908 επέστρεψε στη Σκιάθο Στο νησί του εξακολούθησε να κάνει τις μεταφράσεις που του έστελνε ένας φίλος του, για να έχει κάποιον πόρο ζωής. Ο Παπαδιαμάντης πέθανε τον Ιανουάριο του 1911, ύστερα από επιδείνωση της υγείας του.

Η γραφή του Η νοσταλγία είναι το βασικό και το μόνιμο στοιχείο στον Παπαδιαμάντη. Το έργο του έγινε πολλές φορές στόχος της κριτικής που επισήμανε τη χαλαρή σύνθεση των διηγημάτων του, την απουσία ενός σχεδίου, την έλλειψη βούλησης καλλιτεχνικής. Αυτά τα στοιχεία όμως οφείλονται στο χαρακτήρα της νοσταλγίας και του στοχασμού. Στα διηγήματά του ενώ δε λείπουν οι κουραστικές επαναλήψεις των ίδιων μοτίβων και τα ελαττώματα στη σύνθεση και στη δομή, καταφέρνει να τα εξουδετερώνει, νομοθετώντας δικά του αξιολογικά κριτήρια με το μέτρο που μετρά ο ίδιος τον κόσμο. Η άντληση του περιεχομένου των διηγημάτων του από την πραγματικότητα, η πιστή αναπαράστασή της, οι σκηνές από τη ζωή του χωριού και της υπαίθρου, οι ήρωές του, με τα ήθη, τα έθιμα, τις δοξασίες και τη θυμοσοφία τους είναι πλούσιο υπόστρωμα λαογραφίας και κοινωνικής ανθρωπολογίας.

Η ηθογραφική δύναμη χρησιμοποιείται από τον Παπαδιαμάντη “για ξετύλιγμα κοινωνικών θεμάτων και καυτηρίασμα της ανθρώπινης ασχήμιας”, σύμφωνα με τον Παλαμά, διακρίνοντας έτσι τον κριτικό ρεαλισμό της παπαδιαμαντικής διηγηματογραφίας. Η κριτική ρεαλιστική πλευρά του έργου τού προσδίδει χαρακτήρα, με τον οποίο υπερβαίνει και την ηθογραφία ως ελληνική εκδοχή του Ρεαλισμού, αλλά και τον ίδιο τον Ρεαλισμό, ως ρεύμα, και φτάνει ως τον Νατουραλισμό, τη ριζοσπαστική δηλαδή και ακραία μετεξέλιξη του Ρεαλισμού στη σχολή του Ζολά.

Κάτω απ’ το ηθογραφικό του πλαίσιο, κρύβει έναν βαθύ ψυχογράφο, έναν ηθολόγο κι έναν άριστο κοινωνικό παρατηρητή. Η ειρωνεία και το χιούμορ του, εξάλλου, οι ποιητικές του παρεκβάσεις, το ταραγμένο του υπόστρωμα παρουσιάζουν διαρκώς εκπλήξεις, δημιουργούν κυματισμούς κι ανοίγονται σε απροσδόκητο βάθος και σε προεκτάσεις, που δε μας αφήνουν με την πρώτη ματιά να υποψιαστούμε η φαινομενική του απλότητα και η ηθογραφική του επιφάνεια. Ό,τι αποτελεί την ιδιαίτερη γοητεία του είναι η λυρική και η μυστική δόνηση από το μεταφυσικό του υπόβαθρο.

Η γλώσσα του Η γλώσσα του Παπαδιαμάντη είναι, κατά τον Άγρα, “η τελευταία άνθηση της καθαρεύουσας στα ελληνικά γράμματα”. Την ακριβολογία του επίσης εξυπηρετεί, και μαζί μ’ αυτήν και την αληθοφάνεια και την πειστικότητα των ιστοριών του η βαθιά γνώση του φυσικού λαϊκού λόγου, όπως φαίνεται στην αποτύπωση των διαλόγων του.

Η ιστορία της Φραγκογιαννούς Κεντρικό πρόσωπο της ιστορίας είναι η Φραγκογιαννού, μία ηλικιωμένη χήρα, με βασανισμένη ζωή που υπηρετεί συνεχώς τους άλλους. Η θεωρία της είναι ότι η γέννηση ενός κοριτσιού δεν φέρνει τίποτε άλλο παρά δυστυχία. Ένα βράδυ καθώς ξενυχτάει στην κούνια της άρρωστης νεογέννητης εγγονής της, σκοτώνει το βρέφος προκαλώντας του ασφυξία, ενώ ο θάνατος θεωρείται από τον γιατρό φυσιολογικός. Στην συνέχεια, τής γίνεται έμμονη ιδέα ότι η μοίρα την έχει τάξει να σώσει τον κόσμο απαλάσσοντάς τον από μικρά κορίτσια.

Τα επόμενα εγκλήματά της έχουν για θύματα τρία μικρά αθώα κοριτσάκια Τα επόμενα εγκλήματά της έχουν για θύματα τρία μικρά αθώα κοριτσάκια. Η χωροφυλακή την υποψιάζεται και αποφασίζει να τη συλλάβει. Στην προσπάθειά της να ξεφύγει από τους χωροφύλακες, η Φραγκογιαννού αποφασίζει να καταφύγει στο ερμητήριο ενός ασκητή και να του εξομολογηθεί τα αμαρτήματά της. Τη στιγμή όμως που προσπαθεί να ξεπεράσει ένα στενό πέρασμα, η παλίρροια την προλαβαίνει και η γερόντισσα πεθαίνει, ανάμεσα στην ανθρώπινη και τη θεία δίκη.

Η ηρωίδα Η Χαδούλα η Φραγκογιαννού, ή Φόνισσα, είναι αναμφισβήτητα μια από τις πιο ολοκληρωμένες ηρωίδες της πεζογραφίας μας. Ο τρόπος που ο συγγραφέας προσπάθησε να διεισδύσει στην ψυχή της ηρωίδας θεωρήθηκε μοναδικός, τη στιγμή που παράλληλα μεταφέρεται στον αναγνώστη ο ευρύτερος περίγυρος του νησιού, η θέση της γυναίκας στη μικρή κοινωνία και οι αντιθέσεις μεταξύ των φτωχών χωρικών και των αρχόντων της εποχής. Ή πρέπει να σκύψει κανείς το κεφάλι στην ανθρώπινη μοίρα και να αγωνιστεί με ταπεινοσύνη να καταλάβει τι νόημα μπορεί να κρύβεται πέρα από τα μάταια και ακατανόητα βάσανα του ανθρώπου που τελειωμό δεν έχουν, ή καθώς ψηλώνει ο νους του επαναστατεί. Και η Φραγκογιαννού επαναστάτησε με τον τρόπο της.

Συνειδητοποιώντας τη σκλαβιά της απομονώνεται από όλους τους άλλους που ούτε βλέπουν ούτε καταλαβαίνουν. Γίνεται κριτής, γίνεται θεός. Με δική της ευθύνη οι λέξεις και οι πράξεις δεν έχουν πια το ίδιο νόημα. Οι απλοϊκοί μόνον διαχωρίζουν το κακό από το καλό. Όταν πρόκειται να βοηθήσεις τους φτωχούς και τους βασανισμένους από το βάρος ενός θηλυκού, και το φονικό παύει να είναι κακό. Μεθυσμένη από το όνειρο μιας λύτρωσης χάνει το δρόμο της, επεμβαίνει στη ζωή των άλλων, ασεβώντας στην ίδια τη ζωή.

Αν πάλι ο συγγραφέας προβληματίζεται για τη θέση της γυναίκας στην παραδοσιακή ελληνική κοινωνία τότε η τραγική Φραγκογιαννού ενεργεί ως σκοτεινό ασυνείδητο της κοινωνίας και της οικογένειας που, ως γνωστόν, δεν ήθελε κορίτσια, για λόγους όχι βιολογικούς αλλά κοινωνικούς (γάμος-προίκα). Επομένως, η Φραγκογιαννού αίρει τις αμαρτίες, τολμώντας να κάνει αυτό που πολλοί άλλοι βιώνουν ενδόμυχα. Όλες λοιπόν αυτές οι διάχυτες την εποχή του ιδέες καθώς και τα βιώματά του είναι φυσικό να διαποτίζουν το δικό του κείμενο, αλλά δεν είναι αυτά που κινούν την έμπνευση και καθορίζουν τη συγγραφική του βούληση. Ο Παπαδιαμάντης στη Φόνισσα επιχειρεί μια “μελέτη περίπτωσης” με το “ιατρικό βλέμμα” και την ακρίβεια που ζητούσε ο Ρεαλισμός και ο Νατουραλισμός, αλλά κυρίως από τη σκοπιά που του υπαγόρευε η ορθόδοξη χριστιανική συνείδηση και πίστη του.

Βασική έγνοια του αφηγητή στη Φόνισσα δεν είναι τόσο η δράση της Φραγκογιαννούς ούτε οι λόγοι που την προκαλούν όσο η παρακολούθηση και η ανίχνευση της ψυχικής της πορείας. Ο αφηγητής του Παπαδιαμάντη παρουσιάζει το ψυχικό δράμα της ηρωίδας αμέτοχος, υιοθετώντας τη δική της προοπτική “από μέσα”, χωρίς να σχολιάζει υπέρ ή κατά. Ωστόσο, η περιγραφή των βασάνων της γίνεται σε τόνο που την καθιστά συμπαθή στον αναγνώστη δι’ ελέου και φόβου.

Η νουβέλα έχει ανεβεί και στη σκηνή ως θεατρική παράσταση, έχοντας δεχθεί μία σειρά διασκευών από πολλούς Έλληνες σκηνοθέτες. Το 1974 γυρίστηκε και ως κινηματογραφική ταινία, σε σκηνοθεσία του Κώστα Φέρρη, με πρωταγωνίστρια τη Μαρία Αλκαίου. Οι φωτογραφίες είναι από το Ντοκυμαντέρ «Παπαδιαμάντης, Ελύτης, Φόνισσα».

Βιβλιογραφία Βικιπαίδεια Εκπαιδευτική Τηλεόραση Youtube Μπαλάσκας Κ., 2004, Ξενάγηση στη νεοελληνική πεζογραφία, Αθήνα: Μεταίχμιο. Πολίτης Λ., 1980, Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας, Αθήνα: ΜΙΕΤ. Πολίτου-Μαρμαρινού Ελ., 1997, «Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης», στο Η παλαιότερη πεζογραφία μας. Από τις αρχές ως τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, Αθήνα Σαράντη Γ.1981,«Είχε ψηλώσει ο νους της» στο Τριανταφυλλόπουλος Ν. Δ. (επιμ.) Φώτα Ολόφωτα, ένα αφιέρωμα στον Παπαδιαμάντη και στον κόσμο του, Αθήνα ΕΛΙΑ. Στεργιόπουλος Κ. (1986), «Ο Παπαδιαμάντης σήμερα», Περιδιαβάζοντας, τόμ. Β΄, Στο χώρο της παλιάς πεζογραφίας μας, Αθήνα: Κέδρος.