ΟΜΙΛΟΣ «ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ ΚΑΙ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ» LOGICOMIX o ΠΡΟΤΥΠΟ ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΟ ΓΕΛ ΑΘΗΝΩΝ

Δανάη Τατάλια-Λίτσου (Α6)

Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΗΣ ΒΙΕΝΝΗΣ

Η ΒΙΕΝΝΗ Μετά το τέλος του Μεγάλου Πολέμου, το 1918, η Βιέννη παρακολούθησε από πολύ κοντά τη ραγδαία αποσύνθεση των αναχρονιστικών ιδεών του παρελθόντος. Την εποχή εκείνη το μόνο πραγματικό Πανεπιστήμιο της Αυστρίας είχε την έδρα του εκεί και όλες οι λειτουργίες του συγκεντρώνονταν σε ένα κτίριο της πόλης. Αυτή η συγκέντρωση χαρακτήριζε και την πνευματική ζωή της πόλης γενικότερα.

Η Βιέννη ήταν μια πόλη όπου όλοι οι διανοητές γνωρίζονταν έστω και ελαφρώς μεταξύ τους, πράγμα που ευνοούσε την αλληλεπίδραση των νέων ιδεών και τη διάχυσή τους σε όλους τους επιστημονικούς τομείς. Όλοι οι πνευματικοί άνθρωποι της πόλης – μαθηματικοί, φυσικοί, χημικοί, ιστορικοί, φιλόσοφοι, συγγραφείς, ποιητές, μουσικοί, αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες – έμοιαζαν να εμπλέκονται σε μία ανοιχτή συζήτηση.

Το τέλος του πολέμου είχε σημάνει την κατάρρευση της Αυτοκρατορίας των Αψβούργων με τις έντεκα εθνότητες. Η Βιέννη που στο απόγειό της ήταν πρωτεύουσα μιας αυτοκρατορίας με έντεκα εθνότητες και 50 εκατομμύρια υπηκόους υποβιβάστηκε σε πρωτεύουσα μιας εδαφικά και πληθυσμιακά ασήμαντης δημοκρατίας 6 εκατομμυρίων πολιτών, στην πλειονότητά τους Γερμανούς. Η πόλη όμως παρόλο που έχασε την πολιτική πρωτοκαθεδρία, διατήρησε στο απόλυτο το κύρος της ως πρωτεύουσα του πνεύματος. Η διάχυτη νευρικότητα που επικρατούσε στη συλλογική συνείδηση των σκεπτόμενων δεν άργησε να εκδηλωθεί ως μία έξαρση νέων ιδεών – χαρακτηριστικό σύμπτωμα της πνευματικής τελμάτωσης. Οι νέες ιδέες αναπτύσσονταν στη Βιέννη δημόσια στα στρογγυλά τραπέζια των αμέτρητων καφέ.

Εκτός όμως από τις καθημερινές συναντήσεις στα καφέ, η πνευματική ζωή άνθιζε και στους διάφορους Kreise, τους Κύκλους. Οι Κύκλοι ήταν επίσημες ή ανεπίσημες ομάδες συζήτησης που πραγματοποιούσαν εβδομαδιαίες συναντήσεις και σχηματίζονταν γύρω από εξέχουσες μορφές της βιεννέζικης διανόησης. Σε μερικούς από αυτούς τους κύκλους κεντρικό θέμα των συζητήσεων ήταν ο σοσιαλισμός, ενώ άλλοι ασχολούνταν με τα διάφορα ρεύματα του ψυχαναλυτικού κινήματος. Υπήρχαν Κύκλοι που ασχολούνταν με θέματα φιλοσοφίας, με τον πλατωνισμό, με τον Kant ή και με στοχαστές όπως ο Kierkegaard και ο Tolstoy.

Der Wiener Kreis Ο γνωστότερος όμως από τους κύκλους ήταν αυτός που δημιουργήθηκε γύρω από τον φιλόσοφο και φυσικό Moritz Schlick. Θα έμενε στην ιστορία των ιδεών ως Der Wiener Kreis, ο Κύκλος της Βιέννης. Ο Κύκλος της Βιέννης λειτούργησε από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 μέχρι τη δολοφονία του «κέντρου» του, Moritz Schlick, το Η ιδέα για τη δημιουργία του έκανε την εμφάνισή της το 1922 στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, καθώς ένα αφιερωμένο στον Schlick κείμενο – μανιφέστο τριών επιφανών μελών του Κύκλου δημοσιεύτηκε το Από τον Κύκλο της Βιέννης ξεπήδησε και διαδόθηκε το κίνημα του Λογικού Θετικισμού. Moritz Schlick

Rudolf Carnap Ανάμεσα στα διασημότερα μέλη του Κύκλου εκτός από τον «αρχηγό» Schlick, ο οποίος την εποχή του Μανιφέστου ήταν 47 ετών, ήταν ο Rudolf Carnap 38 ετών, ο Kurt Gödel 23 ετών, ο Friedrich Weismann 33 ετών, ο Otto Neurath 47 ετών, o Hans Hahn 50 ετών και ο Philip Frank 45 ετών. Οι περισσότεροι από αυτούς ήταν Εβραϊκής καταγωγής ή μαρξιστές ή και τα δύο. Στον Κύκλο συμμετείχαν οικονομολόγοι, κοινωνικοί επιστήμονες, μαθηματικοί, θεωρητικοί της Λογικής, φυσικοί και φιλόσοφοι. Ο Ludwig Wittgenstein, τότε 48 ετών, ήταν επίτιμο μέλος της ομάδας και θεωρούταν ο πνευματικός της καθοδηγητής, παρόλο που ο ίδιος δεν συμμετείχε ούτε αποδεχόταν την τιμητική διάκριση.

Αυτό το οποίο ένωνε ιδεολογικά τα μέλη του Κύκλου ήταν η πίστη τους στην εφαρμογή επιστημονικών μεθόδων. Η φιλοσοφία, πίστευαν, μπορεί να ωφεληθεί όσο κανένας άλλος τομέας από την υιοθέτηση μιας αυστηρής λογικής. Αυτή ήταν και η διαφορά τους από τους συναδέλφους τους του Cambridge, το οποίο αποτελούσε τότε την άλλη φιλοσοφική πρωτεύουσα του κόσμου. Εκείνοι πίστευαν ότι οι επιστήμες έπρεπε να πάρουν μαθήματα από τη φιλοσοφία. Στην μεν Βιέννη έβλεπαν τη φιλοσοφία σαν αιμοδιψές παράσιτο, στη δε Αγγλία σαν θεραπευτική βδέλλα. Όμως ο πραγματικός εχθρός του Κύκλου δεν ήταν το Cambridge. Ήταν ο γερμανικός ιδεαλισμός. Αυτός έδινε προτεραιότητα στη νόηση και στο πνεύμα έναντι της φυσικής και της λογικής.

ΛΟΓΙΚΟΣ ΘΕΤΙΚΙΣΜΟΣ Ο Λογικός θετικισμός υπήρξε πριν απ’ όλα ένα κίνημα που μιλούσε στο όνομα της ακρίβειας και της προόδου στις επιστήμες. Σκοπός του ήταν να δανειστεί τη Μέθοδο που είχε στηρίξει τόσο καλά την επιστήμη και να αποστάξει την ουσία της. Και αυτό όχι μόνο για να εξυγιάνει την ίδια την επιστήμη από τη ροπή της προς τη μυστικιστική ασάφεια και τη Μεταφυσική αλλά και για να εξυγιάνει όλους τους τομείς της διανόησης.

Επηρεασμένοι από το πνεύμα που κυριαρχούσε στη Βιέννη εκείνη την εποχή οι στοχαστές του Κύκλου θέλησαν να θάψουν όσο πιο γρήγορα μπορούσαν τα κατάλοιπα των παλιών ιδεών και να αναστήσουν στη θέση τους ένα σύστημα με υγιή θεμέλια βασισμένα στις εμπειρικές επιστήμες. Ένας λόγος για τον οποίο ο Κύκλος της Βιέννης ασκούσε ιδιαίτερη γοητεία στον κόσμο της φιλοσοφίας ήταν ότι πρότεινε το θεμελιακό αξίωμα : «Υπάρχουν δύο τύποι έγκυρων προτάσεων. Πρώτον οι προτάσεις που είναι δυνατόν να χαρακτηριστούν αληθείς ή ψευδείς με κριτήριο το νόημα των λέξεων που χρησιμοποιούν. Λόγου χάρη η σχέση «2+2=4» ή λογικές συνεπαγωγές του τύπου «Όλοι οι άνθρωποι είναι θνητοί, ο Σωκράτης είναι άνθρωπος άρα ο Σωκράτης είναι θνητός».

Δεύτερον, έγκυρες προτάσεις είναι οι εμπειρικές προτάσεις που επιδέχονται διαδικασίες εμπειρικής εξακρίβωσης. «Το νερό βράζει στους 1000 βαθμούς» ή «η Γη είναι επίπεδη». Όλες οι άλλες προτάσεις είναι κυριολεκτικά χωρίς νόημα. Από τη στιγμή που δεν μπορούμε να επαληθεύσουμε εμπειρικά την ύπαρξη ή ανυπαρξία του Θεού κάθε ισχυρισμός θρησκευτικού περιεχομένου ήταν από διανοητική άποψη χωρίς νόημα. Δηλώσεις όπως «το να σκοτώσεις είναι κακό πράγμα», «πρέπει κανείς να είναι πάντα ειλικρινής», «ο Πικάσο είναι καλύτερος ζωγράφος από τον Μονέ» πρέπει να αντιμετωπίζονται ως εκφράσεις προσωπικών κρίσεων, ως ισοδύναμες δηλαδή με τις αντίστοιχες προτάσεις «δεν εγκρίνω τον φόνο», «κατά την άποψή μου οι άνθρωποι πρέπει πάντα να λένε την αλήθεια», «προτιμώ τον Πικάσο από τον Μονέ».

Ο Λογικός Θετικισμός κορυφώνεται στην πεποίθηση ότι «για να έχει νόημα μία πρόταση πρέπει να είναι είτε αναλυτική (οπότε το εάν είναι αληθής ή ψευδής μπορεί να προσδιοριστεί εξετάζοντας το νόημα των λέξεων και των συμβόλων που τη συγκροτούν), είτε να επιδέχεται έλεγχο μέσω εμπειρικής διαδικασίας (παρατήρησης, πειράματος)».

Στα δύσκολα χρόνια που ακολούθησαν ο Λογικός Θετικισμός ο οποίος θεωρούσε τον εαυτό του τέκνο της επιστημονικής μεθοδολογίας και πρέσβευε ότι σκοπός της φιλοσοφίας είναι να αποσαφηνίζει το νόημα των προτάσεων έγινε θύμα της ανόδου των ναζιστικών δυνάμεων. Το 1936 ο Moritz Schlick δολοφονήθηκε από έναν σχιζοφρενή στα σκαλιά του Πανεπιστημίου της Βιέννης. Ο Τύπος θεώρησε δεδομένο ότι ο Schlick ήταν Εβραίος και εξέφρασε συμπάθεια για τον δολοφόνο. Το ότι κανείς δεν σκέφτηκε να αντιδράσει λέγοντας απλώς ότι «η Φυλή του Schlick ή και των άλλων μελών του Κύκλου δεν θα έπρεπε να έχει την παραμικρή σημασία» περιγράφει την αντισημιτική πολιτική ατμόσφαιρα του Οι τέσσερεις πάντως πυροβολισμοί στο κορμί του Schlick είχαν ως θύμα και τον Κύκλο της Βιέννης. Ο Λογικός Θετικισμός συνέχισε την τροχιά του κυρίως στον αγγλοσαξονικό χώρο.

Στο μανιφέστο του 1929 τρία ονόματα αναφέρονται ως πατέρες του κινήματος. Ο Einstein ήταν το πιο φωτεινό αστέρι του επιστημονικού διαφωτισμού. Οι περιγραφές του για τον χώρο και τον χρόνο φαίνονταν να ανατρέπουν τον ισχυρισμό του Καντ ότι ορισμένα πράγματα για τον κόσμο τα ανακαλύπτουμε απλά και μόνο συλλαμβάνοντάς τα με τον νου μας, με τη διαίσθησή μας χωρίς να κουνηθούμε ένα βήμα από την πολυθρόνα μας. Gödel και Einstein

Ο Bertrand Russellήταν το δεύτερο όνομα στο τιμητικό πάνθεον του Κύκλου. Στον Russell εκτιμούσαν το ότι υποστήριξε με πάθος τον εμπειρισμό, δηλαδή τη θεωρία που λέει πως όλη η γνώση μας για τον κόσμο προέρχεται από την εμπειρία. Θαύμαζαν επίσης την πρωτοποριακή του εφαρμογή της Λογικής στα μαθηματικά και στη γλώσσα.

Εκείνος όμως για τον οποίο το κίνημα έτρεφε βαθύτατο σεβασμό ήταν ο Ludwig Wittgenstein. Ο Schlick ήταν από τους πρώτους που αναγνώρισαν την πρωτοτυπία του Tractatus Logico-Philosophicus και στα μέσα της δεκαετίας του 1920 το Tractatus διαβάστηκε δυνατά και συζητήθηκε φράση προς φράση από τα μέλη του Κύκλου, όχι μόνο μία αλλά δύο φορές. Η έντονη λατρεία του Wittgenstein άρχισε να υποχωρεί μετά το Ο Κύκλος και ο Wittgenstein

Η ισχυρή προσωπικότητα του Wittgenstein και οι μεταρρυθμιστικές ιδέες του για τη φιλοσοφία, η σφοδρότητα της εκστρατείας του να απαλλάξει τους σύγχρονους του από προσχηματισμένες παραδοχές έδωσαν νέα μορφή στον ευρωπαϊκό στοχασμό. Πολλοί από τους υποστηρικτές του Λογικού Θετικισμού θεώρησαν ότι το Tractatus του Wittgenstein ήταν το «δικό τους» βιβλίο, το έργο που τους δικαίωνε. Βασιζόμενοι μάλιστα σε αυτό είχαν οδηγηθεί στην αρχή της επαληθευσιμότητας την οποία οφείλει κανείς να χρησιμοποιήσει για να κρίνει εάν μία πρόταση είναι επιστημονική.

Η ερμηνεία όμως που είχαν αποδώσει στα γραφόμενα στο Tractatus είναι συζητήσιμη. Ο Wittgenstein είχε χωρίσει της προτάσεις σε εκείνες που μπορούμε να διατυπώσουμε και σε εκείνες για τις οποίες πρέπει να σιωπούμε. Στην πρώτη κατηγορία ανήκαν οι επιστημονικές, ενώ στη δεύτερη οι ηθικές. Αυτό που παρανόησαν τα μέλη του Κύκλου ήταν ότι ο Wittgenstein δεν πίστευε ότι «το άρρητο είναι ανοησία». Αντίθετα θεωρούσε ότι «τα πράγματα για τα οποία δεν μπορούμε να μιλήσουμε έχουν ιδιαίτερη σημασία». Τα μέλη του Κύκλου ήταν επιστήμονες που απέρριπταν τη μεταφυσική, την ηθικολογία και την πνευματικότητα. Αρχικά πίστεψαν πως το Tractatus εξέφραζε την ίδια αντίληψη. Λίγα χρόνια μετά βρέθηκαν μπροστά σε έναν άνθρωπο που απήγγειλε ποίηση και ήταν κατά το ήμισυ μυστικιστής.

Ο Κύκλος και ο Karl Popper Ο Karl Popper Βιεννέζος κι αυτός με εβραϊ- κή καταγωγή, τότε(δηλαδή το 1929), 27 ε – τών, ποτέ δεν πήρε μέρος στις εβδομαδιαίες συζητήσεις του Κύκλου. Ο ίδιος αργότερα εξομολογείται ότι ποτέ δεν έγινε μέλος του Κύκλου. Το πρώτο του μεγάλο έργο Logik der Forschhung(Η Λογική της επιστημονικής ανακάλυψης) που εκδόθηκε το 1934 ήταν εξίσου αξιόλογο με τα έργα των μελών του Κύκλου. Γιατί άραγε ο Κύκλος αγνόησε αυτόν τον νέο Βιεννέζο στοχαστή; Μία πιθανή απάντηση είναι ότι «αυτό συνέβη επειδή έτσι το θέλησε ο Moritz Schlick» και ο Schlick δεν εκτιμούσε τον Popper.

Πιο καθοριστικός παράγων όμως πρέπει να είναι η βαθύτα- τη αντιπάθεια του Popper για τον τότε γκουρού του Schlick – αλλά και των περισσότερων μελών -, τον Wittgenstein. Η περιφρόνηση του Popper στο έργο του Wittgenstein είχε εκφραστεί και δημόσια το 1932 σε μία τρικυμιώδη συνάντηση που έγινε μπροστά σε ευρύτερο κοινό. Ο Popper τον κατηγο- ρούσε ότι συμπερι- φερόταν όπως η Κα- θολική Εκκλησία, απαγορεύοντας κά- θε συζήτηση πάνω στα ζητήματα στα οποία ο ίδιος δεν είχε να δώσει απα- ντήσεις.

Σε όλη την υπόλοιπη ζωή του ο Popper αναφερό – ταν στον Κύκλο της Βιέννης τονίζοντας τη φιλοσο- φική απόσταση που τον χώριζε από αυτόν. Στη θέση της επαληθευσιμότητας εκείνος πρότεινε τη διαψευσιμότητα ως κριτήριο για το «εάν μία πρόταση είναι επιστημονική».

Η άποψή του ήταν ιδιαίτερα σοβαρή και εμπεριστα – τωμένη : Κανένας αριθμός πειραμάτων δεν μπορεί να αποδεί- ξει την ορθότητα μιας θεωρίας όπως ότι ο ήλιος θα ανατέλλει πάντοτε, εφόσον όσες φορές και να ανα – τείλει ο ήλιος δεν υπάρχει τίποτα που να αποκλείει ότι κάποια μέρα στο μέλλον δεν θα φανεί. Αντίθετα, ένα μόνο αρνητικό εμπειρικό δεδομένο αρκεί για να αποδείξει ότι μία θεωρία είναι εσφαλμένη. Μία θεωρία μπορεί να θεωρηθεί επιστημονική εφόσον είναι ανοικτή στη διάψευσή της.

Ο Κύκλος και ο Kurt Gödel Ο Kurt Gödel έγινε μέλος του Κύκλου πριν ακόμα πάρει το πτυχίο του και συμμετείχε τακτικά στις εβδομαδιαίες συνεδρίες από το 1926 ως το 1928, τη χρονιά που στράφηκε στη μελέτη της μαθηματικής Λογικής αφού προηγουμένως –το είχε μεταστραφεί από τη Φυσική στα Μαθηματικά.

Είχε ωστόσο μυηθεί στον Πλατωνισμό στα 19 του, δηλαδή ένα χρόνο πριν από την πρόταση να συμμετέχει στον Κύκλο. Ωστόσο δεν φαίνεται να επηρεάστηκε από τον αντιμεταφυσικό προσανατολισμό των άλλων μελών που άργησαν να διακρίνουν ότι ο Gödel δεν ήταν ένας από αυτούς. Φαίνεται όμως ότι εκείνος απέφευγε να διαφοροποιηθεί ανοικτά. Η αποστροφή του για τις συγκρούσεις ήταν τόσο ακραία πού όλοι την ερμήνευ - αν ως μία από τις ιδιοτροπίες του και σίγουρα όχι την πιο παράξενη.