Gender, migration and intercultural interactions in Southeast Europe and the Mediterranean (GEMIC) www.gemic.eu Αλεξάνδρα Ζαββού Εργαστήρι Σπουδών Φύλου Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής Πάντειο Παν/μιο Email: azavos@otenet.gr

Το διακρατικό ερευνητικό πρόγραμμα με μια ματιά … Χρόνος υλοποίησης: 2008-2011 Συντονισμός: Εργαστήρι Σπουδών Φύλου, Τμήμα Κοινωνικής Πολιτικής, Πάντειο Παν/μιο Χώρες υλοποίησης / Συμμετέχοντες φορείς: - Bulgaria: International Center for Minority Studies and Intercultural Relations (IMIR) - Cyprus: University of Cyprus (UCY) - FYROM: ‘Euro-Balkan’ Institute (EU-BAL) - Italy: University of Bologna (UNIBO) - Romania: ‘Dunarea de Jos’ Univeristy of Galati (UDJG) - Spain: Concorci Institut d’ Infancia I Mon Urba (CIIMU) - Turkey: Bilkent University (BILKENT-U) Χρηματοδότηση: FP7 SSH, Thematic Area: Cultural Interactions and Multiculturalism in European Societies

Σκοπός - Στόχοι - Μεθοδολογία Σκοπός του διακρατικού ερευνητικού προγράμματος GEMIC ήταν η μελέτη των αλληλεπιδράσεων μεταξύ μετανάστευσης, φύλου και διαπολιτισμικών σχέσεων σε περιφερειακό επίπεδο (Ν.Α. Ευρώπη/Μεσόγειος), με βάση τις αφετηριακές παραδοχές ότι: Η μετανάστευση είναι κινητήρια δύναμη κοινωνικοπολιτισμικών και θεσμικών αλλαγών στον Ευρωπαϊκό κοινωνικό χώρο Η μετανάστευση είναι έμφυλο κοινωνικό φαινόμενο Η Ν.Α. Ευρώπη και η Μεσόγειος συνιστούν σημαντική γεωπολιτική και κοινωνικο-πολιτισμική περιοχή για τη μετανάστευση και την Ευρωπαϊκή ένταξη Βασικοί στόχοι Να αναζητήσουμε ομοιότητες και διαφορές ανάμεσα στις χώρες αποστολής, διαμετακόμισης και υποδοχής, και ανάμεσα σε παλιά, νέα και επίδοξα κράτη μέλη της ΕΕ Να μελετήσουμε την επίδραση της μετανάστευσης σε ποικίλες κοινωνικο-πολιτισμικές διεργασίες και θεσμούς Να διατυπώσουμε νέα εννοιολογικά εργαλεία και προτάσεις πολιτικής Βασικές θεωρητικές παραδοχές Θετική προσέγγιση της μετανάστευσης Σύνθετη (ιntersectional) προσέγγιση του φύλου Κριτική προσέγγιση της έννοιας του πολιτισμού Μεθοδολογία και εργαλεία έρευνας Ποιοτική έρευνα Συμμετοχική παρατήρηση, συνεντεύξεις και ομάδες εστιασμένης συζήτησης, ανάλυση λόγου Ευρωπαϊκή διάσταση Τι έχει να κερδίσει η Ευρώπη / η ΕΕ

Οργάνωση της έρευνας Προς αποφυγή της τάσης που έχει αναγνωριστεί ως ‘μεθοδολογικός εθνικισμός’ στη μελέτη της μετανάστευσης, η έρευνα του GEMIC σχεδιάστηκε στη βάση οριζόντιων ερευνητικών θεματικών, ώστε να μελετηθούν καίρια πεδία κοινωνικο-πολιτισμικής αλλαγής εγκάρσια (δια-εθνικά) και όχι μόνο εντός των διαφορετικών εθνικών χωρών. Media και Εθνική Ταυτότητα: Αναπαραστάσεις του (εθνικού) ‘εαυτού’ και του ‘άλλου’ στον λόγο για τη μετανάστευση στον Κινηματογράφο και στον Τύπο (Romania, FYROM, Greece) Διαπολιτισμική Εκπαίδευση: Διαπραγματεύσεις της κοινωνικο-πολιτισμικής ετερότητας στο σχολείο (Cyprus, FYROM, Greece) Θρησκεία: Η επίδραση της μετανάστευσης στη διαμόρφωση και το μετασχηματισμό θρησκευτικών ταυτοτήτων και πρακτικών (Italy, Bulgaria, Greece, Turkey) Αστικοί Χώροι και Κοινωνικά Κινήματα: Πόλη/Γειτονιά και μετανάστευση - διαπλοκές, αλληλεπιδράσεις, διεκδικήσεις (Spain, Greece, Italy) Διαπολιτισμική Βία: Διαπλοκές μετανάστευσης και φύλου στην εργασιακή, σεξουαλική και οικογενειακή βία (FYROM, Cyprus, Greece, Romania) Μικτές και Δια-εθνικές Οικογένειες: Η επίδραση της μετανάστευσης στους έμφυλους ρόλους και στη δυναμική της οικογένειας (Bulgaria, Greece, Turkey)

Όρια της έρευνας Δυσκολίες πρόσβασης Σε μετανάστες (γνωριμία, εμπιστοσύνη, χρόνος) Σε θεσμούς (σχολείο) Η σημασία των κοινωνικών δικτύων των ερευνητριών/τών Γλώσσα Σε βάθος κατανόηση κοινωνικών διεργασιών μέσω συγκεκριμένων μελετών-περίπτωσης αντί για ποσοτική γενικευσιμότητα αποτελεσμάτων Η μετανάστευση ως οπτική ή φακός για να αναζητήσουμε τι συμβαίνει στα κοινωνικά πεδία των media, του σχολείου, των θρησκευτικών ταυτοτήτων και πρακτικών, της πόλης, της οικογένειας …

Media και εθνική ταυτότητα Στον Κινηματογράφο και στον Τύπο, η μετανάστευση λειτουργεί ως σημαίνον της ‘ετερότητας’ (otherness), δηλαδή μετανάστης=‘άλλος’ Οι μετανάστες γίνονται μετωνυμικά ‘φορείς’ μιας εισαγόμενης ή εξαγόμενης εθνικής ταυτότητας (ο ‘Αλβανός’, η ‘Φιλιππινέζα’) Στερεοτυπικές αναπαραστάσεις έμφυλων ρόλων και ταυτοτήτων επικάθονται σε εικόνες της Δύσης και την Ανατολής Η μετανάσταση αναπαρίσταται ως παράγοντας διάσπασης και μετασχηματισμών τόσο των χωρών αποστολής όσο και των χωρών υποδοχής. Χώρες αποστολής: ο μετανάστης ως θύμα ή απροσάρμοστος, ο μετανάστης ως πολιτισμικός διαμεσολαβητής. Χώρες υποδοχής: πολιτισμική υπεροχή ή εκμετάλλευση.

Θρησκεία Οι θρησκευτικές πρακτικές ως νέες μορφές δημόσιας παρουσίας, υβριδικότητας και πολιτισμικής κριτικής Η σημασία των θρησκευτικών πρακτικών για τις μετανάστριες: η θρησκευτική ταυτότητα ως πηγή αυτενέργειας, ενδυνάμωσης και (εθνοτικού, υπερ- και δια-τοπικού) ανήκειν Οι θρησκευτικές πρακτικές των μουσουλμάνων γυναικών μας αποκαλύπτουν τα διαφορετικά πρόσωπα του Ισλάμ στην Ευρώπη / της Ισλαμικής Ευρώπης Ο θρησκευτικός συγκρητισμός ως στρατηγική πολιτισμικής προσαρμογής Οι θρησκευτικές ταυτότητες αφορούν σε έμφυλες σωματικές και χωρικές πρακτικές / επιτελέσεις και στις δυναμικές της ορατότητας / μη-ορατότητας Διαφορές στο πώς βιώνονται και επιτελούνται οι θρησκευτικές ταυτότητες ανάμεσα στα Δυτικά και μη-Δυτικά, κοσμικά και θρησκευτικά έθνη-κράτη

Διαπολιτισμική εκπαίδευση Στο επίπεδο των εκπαιδευτικών πολιτικών, αλλά και τις εκπαιδευτικής πράξης, η διαπολιτισμική εκπαίδευση τίθεται ως εξαίρεση: αφορά μη-κανονικούς μαθητές, και μη-κανονικά σχολεία που λετουργούν υπό την επιταγή της περιστολής (containment) Το σχολείο εμφανίζεται ως ‘μεθόριος’ (borderland), χώρος συνάντησης-αντιπαράθεσης Στο περιβάλλον/πλαίσιο του σχολείου χαράζονται εκ νέου (αλλά και τίθενται υπό διαπραγμάτευση) τα εθνο-πολιτισμικά σύνορα: οι λόγοι δασκάλων και μαθητών περί μη αφομοιώσιμης ‘πολιτισμικής διαφοράς’ εξηγούν και νομιμοποιούν πρακτικές διακρίσεων και αποκλεισμού (‘φταίνε οι άλλοι’) Το φύλο ως σημείο/σημαίνον πολιτισμικής ετερότητας, οπισθοδρομικότητας και βίας Η προβολή της βίας έξω (η βία είναι κάτι που φέρνουν οι ‘άλλοι’ απ’ έξω μαζί τους, δεν παράγεται μέσα στο/από το σχολείο) Χωρικές και σωματικές πρακτικές οριοθέτησης, σύγκρουσης και επιθυμίας

Αστικός χώρος και κοινωνικά κινήματα Η γειτονιά ως ένας ‘ανοιχτός’ και διεκδικούμενος (contested) κοινωνικός χώρος Οι μετανάστες εκφράζουν μια ‘επιθυμία για την πόλη’ Η σημασία της ορατότητας των μεταναστών στις καθημερινές σχέσεις στο επίπεδο της γειτονιάς και μέσω της πολιτικής τους παρουσίας/’φωνής’ Η σημασία της εγκατάστασης: χτίζοντας σχέσεις οικειότητας και αμοιβαιότητας συν τω χρόνω Οι μετανάστες αναζωογοννούν τις γερασμένες γειτονιές: χαμηλού κόστους ανάπλαση, ανάπτυξη της αγοράς ακινήτων, της δημόσιας συγκοινωνίας, της τοπικής αγοράς Κρίσιμες διαφορές στις τρεις περιπτώσεις προκύπτουν από την πλήρη απουσία κοινωνικών πολιτικών για τη μετανάστευση (Αθήνα), την θετική επίδραση των θεσμών τοπικής αυτοδιοίκησης / ανάπτυξης (Βαρκελώνη), και τις πιέσεις που επιφέρουν τα επίσημα κρατικά προγράμματα αστικής ανάπλασης (Μπολώνια)

Μικτές και δια-εθνικές οικογένειες Η οικογένεια ως εθνικό/πολιτισμικό ανάχωμα (μικτές οικογένειες) και ως δια-εθνικό δίκτυο (δια-εθνικές οικογένειες) Ο οικείος χώρος της οικογένειας εμφανίζει ιδιαίτερες αντιστάσεις στις κοινωνικο-πολιτισμικές αλλαγές Μικτές οικογένειες: πίεση να συμμορφωθούν στις κυρίαρχες ή πλειονοτικές πολιτισμικές επιταγές και έμφυλες νόρμες Δια-εθνικές οικογένειες: η κεντρικότητα των γυναικών (που μεταναστεύουν ή μένουν πίσω) στις οικογενειακές σχέσεις και η επαναδιαπραγμάτευση των έμφυλων ρόλων στην οικογένεια Επαναπροσδιορισμός ιδεωδών: ‘καλές’ και ‘κακές’ μητέρες Ερμηνεύοντας τις ομοιότητες και διαφορές: η οικογένεια ανάμεσα σε εθνικές ιστορίες και ιστορίες εθνικισμού

Τα ‘δώρα’ της μετανάστευσης Η ‘παραδειγματική’ μελέτη της μετανάστευσης μας ανοίγει μια δυνατότητα να μετατοπίσουμε τον προβληματισμό από την στατική και εθνοκεντρική αντιμετώπιση του ‘προβλήματος’ της μετανάστευσης σε μια εντοπισμένη (situated) και δυναμική ανάλυση της κοινωνικοπολιτισμικής αλλαγής, σε σχέση με τα ζητήματα της: Δια-εθνικότητας (transnationalism) Επισφάλειας (precarity) Πολυπολιτισμικότητας (multiculturalism) Πολιτειότητας (citizenship) Φύλου (gender)

Δια-εθνικότητα Η μετανάστευση συγκροτεί την Ευρώπη ως έναν δια-εθνικό χώρο, μέσα από συνεχείς διεργασίες (ροές) μετακίνησης, εγκατάστασης, επαναφοράς, που δια- και ξεπερνούν, αλλά και ενώνουν, διαφορετικές κλίμακες (τη γειτονιά, την πόλη, το έθνος-κράτος, πολλά έθνη-κράτη) και ποικίλα σύνορα. Η μετανάστευση αναδεικνύει τη σημασία της κλίμακας στην κατασκευή του ‘ανήκειν’: η πόλη και η οικογένεια αποτελούν δύο πεδία (ή κλίμακες) κλειδιά όπου διαπιστώνουμε διεργασίες και πρακτικές αμοιβαίας προσαρμογής ή/και σύγκρουσης μεταξύ διαφορετικών πληθυσμών, γλωσσών, κοινωνικο-πολιτισμικών ταυτοτήτων και κοινωνικο-οικονομικών και νομικών ανισοτήττων.

Επισφάλεια Η οικονομική και εργασιακή επισφάλεια είναι παράγοντας κινητικότητας Οι στρατηγικές αντιμετώπισης της επισφάλειας αναδεικνύονται ως αυτενέργεια (agency) Κοινωνική και νομική επισφάλεια ως τρόπος ελέγχου της εργασίας και του πληθυσμού Το ‘δικαίωμα στην επισφάλεια’ ως διάσταση της πολιτειότητας: το δικαίωμα των μεταναστών να έχουν δικαιώματα ως μη-κυρίαρχα (και μη-νόμιμα) υποκείμενα και ως επισφαλείς εργαζόμενοι

Πολυπολιτισμικότητα Στην Ευρωπαϊκή δημόσια σφαίρα, οι λόγος και οι πολιτικές για τη μετανάστευση κυριαρχούνται από το πρόταγμα της πολυπολιτισμικής ένταξης, ως ενός κανονικά προοδευτικού και φιλελεύθερου Δυτικού μοντέλου διαχείρησης της εθνο-πολιτισμικής διαφοράς (των ‘άλλων’) Η μελέτη της διαπολιτισμικής εκπαίδευσης, ως ενός παραδειγματικού πεδίου εφαρμογής (και αποτυχίας) του απο-πολιτικοποιημένου μοντέλου ένταξης στη βάση της εγκαλούμενης συμμετοχής και ανοχής, αναδεικνύει την κατασκευή και λειτουργία της έννοιας του ‘πολιτισμού’ όχι ως μιας ουδέτερης κοινής βάσης αλλά ως μιας έννοιας φορτισμένης από και εγγεγραμμένης στις αποικιοκρατικές ιστορίες του ρατσισμού και τις αναπαραγόμενες φυλετικές και φυλετικοποιημένες ιεραρχίες

Πολιτειότητα / Ιδιότητα του Πολίτη Οι δια-εθνικές πρακτικές των μεταναστών θέτουν υπό αμφισβήτηση την (κυριαρχική) ικανότητα του έθνους-κράτους Περνάμε από μια νομικιστική, ‘από τα πάνω’ θεώρηση της πολιτειότητας στην αναγνώριση της de facto πολιτειότητας μέσα από άτυπες κοινωνικές πρακτικές και πολιτικές κινητοποιήσεις Τα δικαιώματα της πολιτειότητας αποσυνδέονται από την εθνική ταυτότητα / το εθνικό ανήκειν Αναπροσδιορισμός της παρουσίας και του ανήκειν: μεταναστευτικό ανήκειν ως εντοπιότητα, ο διπλασιασμός της παρουσίας ως παρουσία-απουσία, η ανακάλυψη της εθνο-πολιτισμικής διαφοράς ως ταυτοτικός αυτο-προσδιορισμός

Τι μαθαίνουμε για το Φύλο μέσα από τη μετανάστευση Ως προς την άρθρωση των σχέσεων εξουσίας διαπιστώνουμε: Intersectionality (το φύλο ως σύνθετη, διαπλεκόμενη σχέση εξουσίας): οι εθνοτικές και πολιτισμικές ιεραρχίες μπορούν να ανα-δομήσουν τις έμφυλες ιεραρχίες (π.χ. μικτοί γάμοι) Θυματοποίηση / Αυτενέργεια (Victimization / Agency): οι γυναίκες μετανάστριες ως ‘κολώνες του σπιτιού’ (breadwinners) αμφισβητούν τα έμφυλα στερεότυπα (π.χ. δια-εθνικές οικογένειες) Δημόσιος χώρος: υπάρχουν άνισες συνθήκες/δυνατότητες πρόσβασης και αποκλεισμού, το φύλο και η μετανάστευση λειτουργούν ως επιτρεπτικοί ή περιοριστικοί παράγοντες στην διεκδίκηση ορατότητας και τη χρήση των δημόσιων χώρων (π.χ. η παρουσία των γυναικών μεταναστριών στη γειτονιά) Η βία είναι πολλαπλή και διατρέχει κοινωνικούς θεσμούς και σχέσεις: η έλλειψη νομιμοποίησης / έλλειψη δικαιωμάτων παράγει βία και εκμετάλλευση (π.χ. οικιακή εργασία, οικογένεια, σεξουαλική εργασία)

Ως προς πεδίο του λόγου και των αναπαραστάσεων (discourses) διαπιστώνουμε: Τη σημασιολογική (ιδεολογική) άρθρωση (αλλιώς, τον κόμβο) φύλου-φυλής-έθνους, δηλαδή την κατασκευή του φυλετικοποιημένου εθνικού ‘άλλου’ μέσα από έμφυλους λόγους, όπου το φύλο λειτουργεί ως δείκτης / σημαίνον πολιτισμικής διαφοράς, ανωτερότητας / κατωτερότητας Την αναταραχή του φύλου (gender trouble): οι μη-κανονικές (‘ανώμαλες’) επιτελέσεις των έμφυλων ταυτοτήτων καθιστούν ορατές τις κανονιστικές συναρθρώσεις των προτύπων φύλου-εθνοτικής ταυτότητας-πολιτισμού Τον οριενταλισμό της μετανάστευσης: τη συσχέτιση της μετανάστευσης με αναπαραστάσεις θηλυκότητας και αρρενωπότητας που συνδέονται με εικόνες της Δύσης και της Ανατολής (π.χ. κινηματογραφικός λόγος: θηλυκοποίηση/ θυματοποίηση του μετανάστη=θηλυκή Ανατολή / που αντιπαραβάλεται προς την αρρενωπή Δύση, ή ο αρρενωπός/ επικίνδυνος μετανάστης=βάρβαρη Ανατολή / εισβάλει-κατακτά την εκθηλυσμένη /πολιτισμένη Δύση)

Συμπεράσματα Είμαστε τοποθετημένοι (situated), ιστορικά και γεωπολιτικά, σε μια μετα-αποικιακή, μετα-φορντική και μετα-εθνική Ευρώπη, όπου η μετανάστευση - ως συστατικό στοιχείο του Ευρωπαϊκού κοινωνικού χώρου - αναδεικνύει τα ιδεολογικά και πολιτικά όρια και διακυβεύματα της Ευρώπης Οι σύγχρονοι Ευρωπαϊκοί λόγοι (discourses) για τον ‘πολιτισμό’ και την ‘ετερότητα’ αντανακλούν ιστορίες αποικιοκρατίας και ρατσισμού Η εντατικοποίηση των θεσμικών περιορισμών στη μετακίνηση, οι περιφράξεις, καθώς και τα συνεχή κενά στην μεταναστευτική πολιτική αποκαλύπτουν την αδυναμία να εμπεριέξουμε και να διαχειριστούμε τη μετανάστευση στο επίπεδο του έθνους-κράτους. Οι διεκδικήσεις των μεταναστών για δικαιώματα εκ των πραγμάτων αμφισβητούν την εθνική κυριαρχία ως τη μοναδική ιδεολογική/πολιτική βάση που θεμελιώνει τα δικαιωμάτα του πολίτη (citizenship rights) Οι μετανάστες έμπρακτα επιτελούν / εδραιώνουν το δικαίωμα στη μετακίνηση και την επισφάλεια

Στο επίπεδο των πολιτικών για τη μετανάστευση διαπιστώνουμε μια ένταση ανάμεσα στην διαχείρηση της μετανάστευσης σε σχέση με εργασιακές ή δημογραφικές προτεραιότητες, και την μετατόπιση προς ένα διαφορετικό μοντέλο πολιτειότητας που προβλέπει και εμπεριέχει τη δυνατότητα μετακίνησης, τα πολλαπλά ανήκειν, τις μετα-εθνικές ταυτότητες Χρειάζεται να προτείνουμε ένα διαφορετικό πολιτικό πλαίσιο για τη διατύπωση προτάσεων Ευρωπαϊκής πολιτικής για τη μετανάστευση Η ανάγκη για τη διαμόρφωση πολιτικών κλίμακας : από τη λογική της εθνικής εναρμόνισης στη λογική της περιφερειακής, τοπικής και θεματικής παρέμβασης / πολιτικής που λαμβάνει υπ’ όψη τι κοινωνικο-οικονομικές και ιστορικές ιδιαιτερότητες Από την εθνική ολοκλήρωση στην μετα-εθνική/μετα-εδαφική πολιτειότητα Η μετακίνηση ως διέξοδος και όχι ως πρόβλημα