Πρόσφυγες, Παλιννοστούντες, Μετανάστες: Από τον «Αναγκαίο Ξένο» στον «Ανεπιθύμητο Άλλο» Ε. Βουτυρά, Καθηγήτρια Τμήμα Βαλκανικών, Σλαβικών κι Ανατολικών Σπουδών, Πανεπιστήμιο Μακεδονίας,

Η έννοια του ‘πρόσφυγα’ στα ελληνικά και η ελληνική εμπειρία Η έννοια του ‘πρόσφυγα’ στα ελληνικά και η ελληνική εμπειρία Κατεξοχήν παράδειγμα: Μικρασιάτες (1922-…) Γιατί είναι πρόσφυγες; Με τίνος τα κριτήρια; Ελληνικό κράτος – Κοινωνία των Εθνών Πολιτισμική ιδιαιτερότητα: «Όλοι οι πρόσφυγες είναι Έλληνες» Ελληνική πολιτική για τους πρόσφυγες στο Μεσοπόλεμο: «Το ανεπανάληπτο επίτευγμα» (π.χ. έργο της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων 1923-31/12/1930: από το σύνολο 560.136 πρόσφυγες που αποκαταστάθηκαν αγροτικά στη χώρα, οι 427.301 εγκαταστάθηκαν στη Μακεδονία) Βασική τομή στον κοινωνικό ιστό στην Ελλάδα του Μεσοπολέμου: Ντόπιοι – Πρόσφυγες Βασιλικοί - Βενιζελικοί Πότε οι πρόσφυγες γίνονται ντόπιοι; (έρευνα της R. Hirschon για τους Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Κοκκινιά, «Οι κληρονόμοι της Μικρασιατικής Καταστροφής», 2004, ΜΙΕΤ)

Οι ορισμοί της έννοιας του πρόσφυγα στο διεθνές επίπεδο Οι ορισμοί της έννοιας του πρόσφυγα στο διεθνές επίπεδο Α)1933 - Κοινωνία των Εθνών: πρόσφυγες= μέλη συγκεκριμένων ομάδων που διώκονται λόγω της ‘εθνικής τους ταυτότητας’ ή της ανιθαγένειας τους (π.χ. Ανιθαγενείς: Λευκοί Ρώσοι, Χαλδαίοι, Αρμένιοι, Σιρκάσιοι κι όσοι δεν μπορούν να ανήκουν ως εθνικές μειονότητες στο πλαίσιο των νεοσύστατων κρατών) Β) 1951: Πρόσφυγας ως άτομο που διώκεται λόγω της φυλής, ‘έθνους’, απόψεων / τι μετράει ως κριτήριο προσδιορισμού της προσφυγικής ταυτότητας. Ο Ορισμός του ‘πρόσφυγα’: «Αυτός/η που φεύγει διότι διώκεται, ή έχει τον φόβο ότι θα διωχθεί, λόγω της φυλής του, των πεποιθήσεων , της θρησκείας ή της εθνικότητας του και βρίσκεται εκτός της χώρας της εθνικότητας του και που λόγω αυτού του φόβου της δίωξης αδυνατεί να επιστρέψει στη χώρα του» (Άρθρο 1 της Συνθήκης του 1951 για τους πρόσφυγες). ]Κριτήρια: Ανιθαγένεια- alienage Δίωξη/ φόβος δίωξης (genuine risk)= πρέπει να υπάρχει αντικειμενικό τεκμήριο που να δείχνει ότι ο αιτών άσυλο βρίσκεται σε κίνδυνο λόγω παραβίασης των δικαιωμάτων του από το κράτος. 4 τύποι δικαιωμάτων Δικαίωμα στην ατομική ελευθερία, σκέψης, συνείδησης, θρησκείας Δικαίωμα στην ίση μεταχείριση απέναντι στο νόμο, ελευθερία μετακίνησης Δικαίωμα στην εργασία, τροφή, περίθαλψη, εκπαίδευση και πολιτισμική έκφραση Δικαίωμα στην ατομική ιδιοκτησία Δέσμευση του κράτους ασύλου να μην ‘επιστρέψει’ τον αιτούντα άσυλο σε χώρα που έχει φόβο δίωξης στο κράτος κατοικίας του (‘non refoulement’).

Η πρώτη μεταπολεμική προσφυγική κρίση στην Ευρώπη 1956: Ουγγαρία μετά από τη Σοβιετική επέμβαση 200.000 Ούγγροι στην Αυστρία , Γερμανία, Γιουγκοσλαβία Η διεθνής «λύση» στο πρόβλημα των προσφύγων: μετεγκατάσταση σε τρίτη χώρα (ΗΠΑ, Αυστραλία, Καναδάς) Το τέλος της αποικιοκρατίας στην Αφρική Ορισμός του όρου ‘πρόσφυγας’ σύμφωνα με τη Σύμβαση του 1969 του Οργανισμού Αφρικανικής Ενότητας για το καθεστώς των προσφύγων στην Αφρική Χαρακτηριστικά: ορισμός του πρόσφυγα με κριτήριο «εξωτερική επιδρομή, κατοχή, ξένη κυριαρχία ή γεγονότα που διαταράσσουν σοβαρά τη δημόσια τάξη σε ένα τμήμα ή σε ολόκληρη τη χώρα καταγωγής του πρόσφυγα ή ιθαγένειας του» Η Σύμβαση αναφέρεται ρητά στην υποχρέωση των χωρών ασύλου να δέχονται και να επιτρέπουν την είσοδο στους πρόσφυγες, οι οποίοι βρίσκονται στα σύνορά τους. Ορίζονται οι χώροι υποδοχής και πρώτης εγκατάστασης, ως «προσφυγικοί καταυλισμοί». Απώτερος στόχος του ανθρωπιστικού συστήματος είναι η επίτευξη της βέλτιστης λύσης που είναι ο επαναπατρισμός

Επαναπατρισμός ή Παλιννόστηση Επαναπατρισμός ή Παλιννόστηση. Η μετά-Ψυχροπολεμική Ευρωπαϊκή λύση για τη σχέση Ανατολής-Δύσης Το οξύμωρο της μετανάστευσης ως παλιννόστηση Τυπικά Μετανάστευση = απομάκρυνση από την πατρίδα Παλιννόστηση = μετανάστευση στην πατρίδα Το θεωρητικό πρόβλημα της παλιννόστησης Μετανάστευση στην ιστορική πατρίδα «Παλιννοστούντες» / «Επαναπατριζόμενοι»: Ομοιότητες και Διαφορές Έλληνες από την Ανατ. Ευρώπη πριν και μετά το 1989 Το συγκριτικό ευρωπαϊκό πλαίσιο: Γερμανία- Ελλάδα-Ισραήλ και "Οι δικοί μας ξένοι‘ Μετανάστες ως «οι δικοί μας- το γένος» Aussiedler / Παλιννοστούντες 1993-1994: Κοινή Ευρωπαϊκή πολιτική για τυπικό αριθμητικό όριο παλλινοστούντων ( >100.000)

Βασικές Τάσεις 1990-2010 Από τον Gastarbeiter στον λαθρομετανάστη («ο φιλοξενούμενος εργαζόμενος είναι αρχικά ευπρόσδεκτος. Στη συνέχεια, συχνά, μέσω της μη ανανέωσης της άδειας παραμονής του, γίνεται ‘λαθραίος’ δηλ. ‘παράνομος’) Πρόσφυγας αυτός που δικαιούται άσυλο Μετανάστης = αλλοδαπός εργαζόμενος/ νόμιμος κάτοικος

ΑΦΙΞΕΙΣ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΟΥΝΤΩΝ ΟΜΟΓΕΝΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΩΗΝ Ε. Σ. Σ. Δ ΑΦΙΞΕΙΣ ΠΑΛΙΝΝΟΣΤΟΥΝΤΩΝ ΟΜΟΓΕΝΩΝ ΑΠΟ ΤΗΝ ΠΡΩΗΝ Ε.Σ.Σ.Δ. ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ ΚΑΤΑ ΕΤΟΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΗΣΗ ΔΙΑΒΑΤΗΡΙΟΥ Α/Α ΕΤΟΣ ΣΥΝΟΛΟ ΑΤΟΜΑ % ΠΑΛΛΙΝΟΣΤΗΣΗ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ 1 1977 - 1986 334 0,215 321 96,108 13 3,892 2 1987 169 0,109 168 99,408 0,592 3 1988 669 0,431 653 97,608 16 2,392 4 1989 5.195 3,345 5.099 98,152 96 1,848 5 1990 16.716 10,762 15.968 95,525 748 4,475 6 1991 17.331 11,158 15.055 86,867 2.276 13,133 7 1992 19.846 12,778 14.050 70,795 5.796 29,205 8 1993 25.720 16,559 16.680 64,852 9.040 35,148 9 1994 14.737 9,488 8.084 54,855 6.653 45,145 10 1995 14.586 9,391 7.632 52,324 6.954 47,676 11 1996 14.298 9,206 6.368 44,538 7.930 55,462 12 1997 12.381 7,971 4.020 32,469 8.361 67,531 1998 5.761 3,709 1.452 25,204 4.309 74,796 14 1999 4.676 3,011 536 11,463 4.140 88,537 15 2000 1.307 0,841 71 5,432 1.236 94,568 Δ/Α 1.593 1,026 1.006 63,151 587 36,849 155.319 100,000 97.163 62,557 58.156 37,443

Τρεις φάσεις της ελληνικής πολιτικής της μετανάστευσης ως παλιννόστηση Α’ ΦΑΣΗ 1985-1995: Πολιτική «αγροτικού εποικισμού» Λιγότερο προνομιούχες περιοχές με επίκεντρο τη Β. Ελλάδα Ονομασία «Ομογενείς» που θεωρούνται ομοεθνείς κι αποκαλούνται «παλιννοστούντες» Νομικό καθεστώς: βίζα παλιννόστησης ή τουρισμού Τομή: 1992-1993 όπου το 1993 οι εισερχόμενοι με βίζα παλιννόστησης ήταν 16.680 άτομα (64%) και με τουριστική βίζα 9.040 (35%) , επί του συνόλου των 25.720, ενώ το 1999 η αναλογία είναι 536 με βίζα παλιννόστηση (11%) και 4.140 (88,5%) με τουριστική βίζα, επί συνόλου 4.676 αφίξεων από χώρες της πρώην ΕΣΣΔ Πώς εξηγείται αυτό; Αλλαγή στρατηγικής εισόδου στη χώρα, ως «τουρίστες» (χωρίς βεβαίωση ελληνικής καταγωγής)

Τρεις φάσεις της ελληνικής πολιτικής της μετανάστευσης ως παλιννόστηση Β’ ΦΑΣΗ 1995-2000: Η διαχείριση της παλιννόστησης ως μετανάστευση Στοχευμένη επιδότηση οικογενειών που δέχονται την αγροτική αποκατάσταση (Ανατ. Μακεδονία και Θράκη) π.χ. 11 εκ. δρχ./ οικογένεια και 500.000 για κάθε παιδί και εξαρτημένο ενήλικα. Οι όροι του δανείου είναι 30% άτοκα και με προθεσμία επιστροφής 15 χρόνια Κριτήριο επιδότησης είναι η απόδειξη ελληνικής καταγωγής (από τις ελληνικές προξενικές αρχές στις χώρες προέλευσης)

Τρεις φάσεις της ελληνικής πολιτικής της μετανάστευσης ως παλιννόστηση Γ’ ΦΑΣΗ 2000-2010: Μετά-παλιννόστηση/ μετανάστευση Νομοθεσία: Νόμος 2910/2000 περί κτήσης της ελληνικής ιθαγένειας με πολιτογράφηση Τροποποίηση του Νόμου 2910/2001: τα κριτήρια επάρκειας για την κτήση της ελληνικής ιθαγένειας καθορίζονται εντός της ελληνικής επικράτειας Δημιουργία ειδικών επιτροπών καθορισμού «ελληνικής εθνικής συνείδησης» ‘Το κρίσιμο σημείο για τον χαρακτηρισμό ενός προσώπου ως ομογενούς δεν είναι μόνο η ελληνική καταγωγή αλλά η ύπαρξη στο πρόσωπό του ελληνικής εθνικής συνείδησης’ Πώς βεβαιώνεται η ελληνική εθνική συνείδηση; Συνέντευξη με την ειδική επιτροπή τεκμηρίωσης (κριτήρια: γλώσσα, θρησκεία, οικογένεια/ βαφτιστικά ονόματα)

Κρίση στην Απχαζία 1993 Πρόσφυγες από το Σοχούμι (1993-1995) σε προσωρινή εγκατάσταση στη Βέροια

Προσωρινή εγκατάσταση στον Ζυγό Καβάλας 1994-2004

Η καθημερινή ζωή στον Ζυγό Καβάλας 2002-2009

Οικισμός Παλλινοστούντων στις Σάππες 1997-

Χώρες Προέλευσης των παλιννοστούντων 1995-2000 ΧΩΡΑ ΠΡΟΕΛΕΥΣΗΣ ΑΡΙΘΜΟΣ ΑΤΟΜΩΝ % Αζερμπαϊτζάν 204 0,131 ΑΡΜΕΝΙΑ 8.810 5,672 ΓΕΩΡΓΙΑ 80.664 51,922 ΕΣΘΟΝΙΑ 10 0,006 ΚΑΖΑΚΣΤΑΝ 31.271 20,134 ΚΙΡΓΙΖΙΑ 844 0,543 ΛΕΤΟΝΙΑ 32 0,021 ΛΕΥΚΟΡΩΣΙΑ 50 0,032 ΛΙΘΟΥΑΝΙΑ 5 0,003 ΜΟΛΔΑΒΙΑ 182 0,117 ΟΣΕΤΙΑ 14 0,009 ΟΥΚΡΑΝΙΑ 4.660 3,000 ΟΥΖΜΠΕΚΙΣΤΑΝ 3.442 2,216 ΡΩΣΙΑ 24.042 15,479 ΤΑΤΖΙΚΙΣΤΑΝ 60 0,039 ΤΟΥΡΚΜΕΝΙΣΤΑΝ 79 0,051 Δ/Α 970 0,625 ΣΥΝΟΛΟ 155.319 100,000

Συμπεράσματα Σε μία 15ετία τρεις φάσεις στη διαμόρφωση πολιτικής για τη μετανάστευση ως παλιννόστηση: εποικιστική πολιτική στην Ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη (1985-95), περνάει σε μία πιο ευέλικτη πολιτική ‘αυτό-διαχειριζόμενης' εγκατάστασης (1995-2010) 'laissez faire' πολιτική παλιννόστησης που στοχεύει στην τελική πολιτική ένταξη των παλιννοστούντων στη χώρα υποδοχής Αλλαγή του μοντέλου παλιννόστησης από μετεγκατάσταση σε «πήγαινε - έλα» Αλλαγή του θεσμικού πλαισίου από μία ιθαγένεια σε δύο (διπλή ιθαγένεια) Το μοντέλο της δια-εθνικότητας (transnationalism) Ποιοι είναι σήμερα οι «ανεπιθύμητοι ΄Αλλοι»;

Ευχαριστώ πολύ