Εντάσσοντας τους αποκλεισμένους: Μπορούν τα μουσεία να συμβάλλουν στην κοινωνική ένταξη ατόμων με ψυχικές ασθένειες; Χαρά Μουρλά Αρχαιολόγος-Μουσειολόγος Μεταπτυχιακό Τμήμα Μουσειολογίας Πανεπιστήμιο του Leicester 2006

Δομή της παρουσίασης Περιγραφή της μελέτης Θεωρητικό πλαίσιο Κοινωνικός αποκλεισμός Αναπηρία Ψυχική υγεία Ο κοινωνικός ρόλος των μουσείων και η καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού Μουσεία και ΑΜΕΑ Ελληνικό πλαίσιο Γ. Πρακτικό μέρος Μεθοδολογία Παρουσίαση της μελέτης Ανάλυση δεδομένων Δ. Συμπεράσματα

Α. Περιγραφή μελέτης Ρόλος των μουσείων στην κοινωνική ένταξη ατόμων με ψυχικές ασθένειες Η μελέτη έλαβε χώρα στην Τρίπολη σε συνεργασία με μία ομάδα δέκα ασθενών και των δύο μουσείων της πόλης Περιορισμοί: Ο όρος «μουσεία» περιορίζεται σε μουσεία που χρηματοδοτούνται από το κράτος

Β. Θεωρητικό πλαίσιο 1. Κοινωνικός αποκλεισμός «Μια πολυδιάστατη διαδικασία, στην οποία συνυπάρχουν ποικίλες μορφές αποκλεισμού: από τη συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων και στις πολιτικές διαδικασίες, την πρόσβαση στην εργασία, σε υλικά αγαθά και την ενσωμάτωση στη δημόσια πολιτιστική ζωή. Όταν συνδυάζονται, δημιουργούν οξύ κοινωνικό αποκλεισμό…» Ali Madanipour, Göran Cars and Judith Allen, ‘Introduction’, in Social Exclusion in European Cities: Processes, Experiences and Responses, ed. by Ali Madanipour, Göran Cars and Judith Allen (London: The Stationery Office, 1998), p. 22.

2. Αναπηρία Κοινωνικό μοντέλο αναπηρίας Θεωρεί δευτερεύοντα τον ιατρικό παράγοντα που αφορά δυσλειτουργίες των ΑΜΕΑ «Η αναπηρία δημιουργείται από την ίδια την κοινωνία και αφορά τις κοινωνικές συνέπειες όταν ένα άτομο παρουσιάζει διαφορές, που εμφανίζονται ως ειδικές ανάγκες ή μειονεξίες» Ανάπηρα περιβάλλοντα και όχι άτομα Disability Awareness in Action-The international disability & human rights network, ‘Social Model or Unsociable Muddle’.

Τύποι αναπηρίας Άτομα με δυσκολία στην κίνηση Άτομα με δυσκολία στην όραση Άτομα με δυσκολία στην ακοή Άτομα με δυσκολία στην αντίληψη και την επικοινωνία Άτομα που πάσχουν από χρόνιες ασθένειες Παροδικά ασθενείς (π.χ. τραυματίες, έγκυες, προεφηβικά άτομα, τρίτης και τέταρτης ηλικίας, εθισμένοι σε βλαβερές ουσίες, κ. ά. )

3. Ψυχική υγεία Στίγμα της ψυχικής υγείας (προκαταλήψεις, φόβοι – άγνοια) Τα τελευταία 250 χρόνια η θεραπεία των ψυχικά ασθενών ταυτίστηκε με τον εγκλεισμό τους σε ψυχιατρικά ιδρύματα Στόχος της ψυχιατρικής μεταρρύθμισης είναι η ενσωμάτωση των ψυχικά ασθενών από το άσυλο στην κοινωνία Αντιδράσεις εντείνουν την περιθωριοποίηση

Η ιατρική επιστήμη μπορεί να διαγνώσει την ασθένεια, να θεραπεύσει τα συμπτώματα, αλλά αδυνατεί να διαγνώσει και να εξαλείψει τα κοινωνικό-οικονομικά αίτια των παθήσεων, όπως η φτώχεια, ο υποσιτισμός, η άθλια στέγαση, η ανεργία, κ. ά. Η ιδρυματοποίηση και οι συχνά βαριές και ακατάλληλες θεραπευτικές αγωγές δημιουργούν επιπλέον προβλήματα

Μουσεία για τους ανθρώπους όχι μόνο για τις συλλογές 4. Ο κοινωνικός ρόλος των μουσείων και η καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού Μουσεία για τους ανθρώπους όχι μόνο για τις συλλογές

Υπευθυνότητα στη διαχείριση των κρατικών κονδυλίων Νέοι ρόλοι – κοινωνική ένταξη Άνοιγμα σε ένα ευρύτερο κοινό Ανάπτυξη σχέσεων και συνεργασία με κοινότητες και με περιθωριοποιημένες ομάδες Πρόσβαση του κοινού στις συλλογές Προώθηση δραστηριοτήτων εκτός μουσείου Ενασχόληση με κοινωνικά ζητήματα Αντιπροσώπευση των αποκλεισμένων μέσα στα μουσεία σε τριπλή διάσταση: i. ως επισκέπτες ii. μέσα από τις εκθέσεις και τα προγράμματα iii. ως προσωπικό

«Η θέση των ΑΜΕΑ είναι παντού» 5. Μουσεία και ΑΜΕΑ Καθένας έχει το δικαίωμα να συμμετέχει ελεύθερα στην πολιτιστική ζωή της κοινότητας... Ηνωμένα Έθνη, Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, 1948, Άρθρο 27, 1 «Η θέση των ΑΜΕΑ είναι παντού» Ηνωμένα Έθνη – Παγκόσμια Συνδιάσκεψη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα, Διακήρυξη της Βιέννης και Σχέδιο Δράσης – Τα δικαιώματα των ΑΜΕΑ, 1993, Άρθρο 6, 64

Δραστηριότητες εκτός μουσείου Πρόσβαση μέσω διαδικτύου (e-learning) Ολοκληρωμένη πρόσβαση (φυσική, αισθητηριακή, πνευματική, οικονομική) στη διακίνηση, την επικοινωνία και την πληροφόρηση Δραστηριότητες εκτός μουσείου Πρόσβαση μέσω διαδικτύου (e-learning) Συνεργασία με σωματεία και φορείς ΑΜΕΑ Η κατάλυση των φραγμών στην πρόσβαση των ΑΜΕΑ στον πολιτισμό αναβαθμίζει τους χώρους πολιτιστικής κληρονομιάς και τις υπηρεσίες τους Καθ

6. Ελληνικό πλαίσιο Από το 1994 εκπαιδευτικά προγράμματα για παιδιά εθνικών μειονοτήτων Εθνικό Σχέδιο Δράσης ΥΠ.ΠΟ.Τ (Ευρωπαϊκό Έτος ΑΜΕΑ 2003) «Στην άλλη όχθη» - 400 έργα καλλιτεχνών με ψυχικές ασθένειες, έκθεση στο πλαίσιο της Πολιτιστικής Ολυμπιάδας, Αθήνα 2004 2006-7 Γραφείο Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων του Βυζαντινού και Χριστιανικού Μουσείου σε συνεργασία με Ψυχιατρικό Νοσοκομείο Αθηνών και μονάδα απεξάρτησης «18 Άνω» και το Ανοιχτό Πρόγραμμα «Διάβαση»

2. Παρουσίαση της μελέτης Τρίπολη Από το 1990 εφαρμόζεται η ψυχιατρική μεταρρύθμιση Πρόγραμμα «Ψυχαργώς» - 2000 Αποϊδρυματοποίηση – Ψυχοκοινωνική και επαγγελματική αποκατάσταση των ασθενών Μελέτη του ρόλου των δύο μουσείων (Αρχαιολογικό μουσείο – Πολεμικό μουσείο) στη διαδικασία της αποκατάστασης και της κοινωνικής ένταξης των ασθενών

Συνεργασία με: 1. Δέκα ασθενείς 2. Κέντρο Ψυχικής Υγείας (ψυχίατρος, ψυχολόγος, κοινωνική λειτουργός, νοσηλευτικό προσωπικό, γραμματεία) 3. Διευθυντές και προσωπικό των δύο μουσείων 4. ΥΠ.ΠΟ.Τ (Δ.Μ.Ε.Ε.Π.) 5. ΕΣΑμεΑ (Εθνική Συνομοσπονδία Ατόμων με Ειδικές Ανάγκες) 6. Σ.Ο.Ψ.Υ. (Πανελλήνιος Σύλλογος Οικογενειών για την Ψυχική Υγεία) 7. Μέλη πολιτιστικής (θεατρικής) ομάδας της Τρίπολης

Προ- εργασία Καλλιέργεια σχέσεων με όλους τους συμμετέχοντες στη μελέτη, δημιουργία κλίματος εμπιστοσύνης και αποδοχής Διαδικασία εξασφάλισης της πρόσβασης στους ασθενείς και στα μουσεία Επιλογή της ομάδας των ασθενών Πολύ καλή και εποικοδομητική συνεργασία με τη θεραπευτική ομάδα Συναντήσεις στο πλαίσιο της εβδομαδιαίας ομαδικής θεραπείας, παρουσία της θεραπευτικής ομάδας Παρουσίαση της φύσης, του στόχου και των περιλαμβανομένων διαδικασιών της μελέτης Εξασφάλιση της οικειοθελούς συμμετοχής όλων των συμμετεχόντων

Εργασία (29 Μαΐου – 26 Ιουνίου 2006) Συλλογή δεδομένων: Συνεντεύξεις Παρατήρηση Έγγραφα και οπτικοακουστικό υλικό Καταγραφή δεδομένων: Συνεντεύξεις: μαγνητοφώνηση και απομαγνητοφώνηση και χειρόγραφες σημειώσεις Παρατήρηση: χειρόγραφες σημειώσεις Έγγραφα και οπτικοακουστικό υλικό: μελέτη

Ηθικά ζητήματα Προστασία της ιδιωτικής ζωής των ασθενών Απόκρυψη και μη καταγραφή πληροφοριών προσωπικής φύσης, π.χ. προσωπικά δεδομένα ασθενών: ονόματα, φάκελοι ασθενών, γεγονότα, προσωπικές μαρτυρίες Εναρμόνιση με την χειραφετητική προσέγγιση της έρευνας – Αποφυγή επιπλέον αποκλεισμού των ασθενών Γνωστοποίηση αποτελεσμάτων μελέτης σε όλους τους συμμετέχοντες και σε ευρύτερο κοινό Βόλτα για καφέ και φαγητό μετά τις επισκέψεις στα μουσεία – Αναμνηστικές φωτογραφίες

3. Ανάλυση δεδομένων Η διαδικασία της αποκατάστασης των ασθενών Παράγοντες ένταξης και αποκλεισμού Ζουν ανεξάρτητοι υπό επίβλεψη, οργανωμένες καθημερινές ασχολίες Είναι «ξένοι» - απουσία οικειότητας με το περιβάλλον Αντίδραση της τοπικής κοινωνίας Απουσία συνεργασίας υπηρεσιών ψυχικής υγείας, με την τοπική αυτοδιοίκηση και τους πολιτιστικούς φορείς της πόλης Οι ασχολίες τους επιβλέπονται από την θεραπευτική ομάδα Η ελευθερία των ασθενών στη λήψη αποφάσεων για την ίδια τους τη ζωή είναι ελάχιστη Παθητική η διαδικασία της αποκατάστασης των ασθενών

Αρχαιολογικό Μουσείο – Πολεμικό Μουσείο Επισκεψιμότητα Αρχαιολογικό μουσείο: τουρίστες, Ιούνιος 2005-Ιούνιος 2006: 850 επισκέπτες Πολεμικό μουσείο: Σχολεία και τουρίστες, Ιούνιος 2005-Ιούνιος 2006: 6000 επισκέπτες, βιβλίο επισκεπτών Απουσία έρευνας κοινού Επικοινωνιακή πολιτική Αρχαιολογικό μουσείο : διαδικτυακός τόπος ΥΠ.ΠΟ.Τ Πολεμικό μουσείο : άκαρπες προσπάθειες προβολής μέσα από τον διαδικτυακό τόπο του Υπουργείου Εθνικής Άμυνας και της τοπικής αυτοδιοίκησης (νομαρχία και δήμος) – πρόσκληση σε διευθύνσεις Α’ βάθμιας και Β’ βάθμιας εκπαίδευσης

Τοποθετήσεις σχετικά με την κοινωνική ένταξη Αρχαιολογικό μουσείο εκπαιδευτικός και κοινωνικός ρόλος του μουσείου άνοιγμα σε ένα μεγαλύτερο κοινό χρέος των μουσείων να έχουν επίγνωση των κοινωνικών θεμάτων για να τα αντιμετωπίσουν βασικός ο ρόλος του ΥΠ.ΠΟ.Τ ένταξη σε χρηματοδοτούμενα ευρωπαϊκά προγράμματα Πολεμικό μουσείο σημασία προσωπικής πρωτοβουλίας των εργαζόμενων στα μουσεία (άνοιγμα μουσείου εκτός ωρών λειτουργίας για μαθητές βραδινών σχολείων και ΚΑΠΗ

Επισκέψεις στα μουσεία Εμπόδια στην πρόσβαση Φυσικά εμπόδια Πρόσβαση στα μουσεία με σκάλες, 15 και 35 σκαλοπατιών αντίστοιχα Απουσία καθισμάτων στο εσωτερικό Απουσία χώρου στάθμευσης – περιορισμός πρόσβασης στα κτήρια Απουσία σχεδιασμού για βελτίωση της κατάστασης Ως τότε και τα δύο μουσεία καθιστούν «ανάπηρα» άτομα με προσωρινή ή μόνιμη κινητική βλάβη ή αδυναμία.

Αισθητηριακά και πνευματικά εμπόδια Αρχαιολογικό μουσείο Πλειοψηφία εκθεμάτων σε προθήκες, μεγάλα αγγεία και γλυπτά εκτός προθηκών Εποπτικό υλικό: χάρτες, φωτογραφίες συχνά μακριά από τα σχετικά εκθέματα Ερμηνευτικό υλικό: Πολυάριθμα, μακροσκελή κείμενα και λεζάντες αντικειμένων σε ελληνικά και αγγλικά Πολεμικό μουσείο Λιγοστά εκθέματα σε προθήκες Εποπτικό υλικό: πολυάριθμες φωτογραφίες – πιο ελκυστικό και ευχάριστο Ερμηνευτικό υλικό: Λίγα κείμενα και σύντομες λεζάντες αντικειμένων σε ελληνικά και αγγλικά

Καθώς κανένα μουσείο δεν υλοποιεί κάποιο ιδιαίτερο πρόγραμμα, η αλληλεπίδραση των επισκεπτών με τα αντικείμενα περιορίζεται στην οπτική επαφή Όσο για τα άτομα με ανεπάρκεια όρασης δεν μπορεί να υπάρξει επαφή ούτε με τα αντικείμενα, ούτε με το υποστηρικτικό υλικό Η απουσία άλλου ερμηνευτικού υλικού αποκλείει και τα άτομα με διανοητικές αναπηρίες Το Πολεμικό μουσείο κέρδισε τις εντυπώσεις

Θεσμικά εμπόδια Οικονομικά εμπόδια Προσωπικά εμπόδια Γραφειοκρατία Περιορισμένος προϋπολογισμός Έλλειψη ερευνών κοινού Έλλειψη επαρκούς και εξειδικευμένου προσωπικού Ωράριο λειτουργίας Οικονομικά εμπόδια Εισιτήριο εισόδου – Κάρτα πολιτισμού Προσωπικά εμπόδια Περιορισμένη ανάληψη πρωτοβουλιών Λιγοστές λεκτικές και συναισθηματικές αποκρίσεις Έλλειψη συγκέντρωσης Επιλεκτική μνήμη Κόπωση Αστάθεια στη λήψη αποφάσεων

Ο θετικός αντίκτυπος των επισκέψεων στους ασθενείς Μουσειακή εμπειρία – μέσο στη διαδικασία αποκατάστασης Νέα διάσταση στη θεραπεία Ευχάριστη εμπειρία Εξοικείωση με ένα νέο περιβάλλον Ενεργή συμμετοχή και αλληλεπίδραση μεταξύ των ασθενών, αλλά και με το προσωπικό των μουσείων Βιωματική εμπειρία Ανάπτυξη της έκφρασης των ασθενών ορμώμενη από τα εκθέματα Ερεθίσματα για αναφορές σε προσωπικές τους γνώσεις, εμπειρίες Επιθυμία επίσκεψης και άλλων μουσείων Ομαλή λειτουργία της ομάδας

Δ. Συμπεράσματα Τα μουσεία μπορούν να συνεισφέρουν στην κοινωνική ένταξη ατόμων με ψυχικές ασθένειες «Πρόσβαση για όλους στον πολιτισμό» - ΥΠ.ΠΟ.Τ Ριζικές αλλαγές, χάραξη και εφαρμογή νέων πολιτικών Συνεργασία εμπλεκόμενων φορέων Προγράμματα σε σταθερή βάση με μακροπρόθεσμο σχεδιασμό Ισχυρό νομοθετικό πλαίσιο για τη διασφάλιση των δικαιώματων των ΑΜΕΑ Χειραφέτηση και ενεργή συμμετοχή των ασθενών

Ένταξη ψυχικά ασθενών στα μουσεία και την κοινωνία για τα μουσεία και την κοινωνία