Μιχαλίνος Ζεμπύλας Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου Αποδομώντας την ουσιοκρατία της ταυτότητας: Οι περιπτώσεις των συγκρούσεων σε Ισραήλ, Κύπρο και Β. Ιρλανδία μέσα από το φακό μιας διαχρονικής εθνογραφικής έρευνας Μιχαλίνος Ζεμπύλας Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου

Τι προκάλεσε το ενδιαφέρον μας… Οι διαφοροποιημένοι τρόποι με τους οποίους εκπαιδευτικοί και παιδιά δίνουν προσοχή σε ζητήματα ταυτότητας, όπως αναδεικνύονται σε καθημερινά γεγονότα. Από τη μια, οι εκπαιδευτικοί μέσα από τη ρητορική και τις παιδαγωγικές τους πρακτικές συχνά φαίνεται να έχουν μια ουσιοκρατική αντίληψη για την εθνική ταυτότητα και να βλέπουν τα γεγονότα μέσα άτεγκτες εθνικές κατηγοριοποιήσεις Από την άλλη, τα παιδιά φαίνεται να μη δίνουν τόσο μεγάλη σημασία σ’ αυτές τις κατηγοριοποιήσεις στις κοινωνικές τους δραστηριότητες

Αυτή η παρατήρηση… Πώς; …προσφέρει ανοίγματα για υπονόμευση της ουσιοκρατικής σημασιοδότησης της ταυτότητας—τα ανοίγματα αυτά μπορούν να θεμελιωθούν (θεωρητικά και πρακτικά) στις αντιλήψεις των παιδιών παρά στην ατζέντα των ενηλίκων Πώς; Πρώτα, μερικά στοιχεία για τη συγκριτική μας έρευνα στις τρεις χώρες…

Ομοιότητες και διαφορές όσον αφορά στη σύγκρουση… Κύρια ομοιότητα ανάμεσα σε Κύπρο, Β. Ιρλανδία και Ισραήλ: υπάρχουν δύο κοινότητες που έχουν εμπλακεί στο παρελθόν ή ακόμη εμπλέκονται σε βίαιες συγκρούσεις Διαφορές: α) μειωμένη βία με ανθρώπινες απώλειες στη Β. Ιρλανδία και Κύπρο, β) Στη Β. Ιρλανδία ο διαχωρισμός δεν είναι το αποκορύφωμα πρόσφατου βίαιου εκτοπισμού∙ στην Κύπρο ο διαχωρισμός είναι το αποτέλεσμα δικοινοτικών συγκρούσεων∙ οι Παλαιστίνιοι και οι Εβραίοι (πολίτες του Ισραήλ) ζουν σε ξεχωριστές περιοχές, γ) Στην Κύπρο και το Ισραήλ οι κοινότητες οριοθετούνται περισσότερο με εθνικούς και πολιτικούς όρους και λιγότερο με θρησκευτικούς (όπως στη Β. Ιρλανδία)

Το πλαίσιο της έρευνας μας… Μεικτά σχολεία στη Β. Ιρλανδία (παιδιά από ‘αντίπαλες’ κοινότητες πηγαίνουν στο ίδιο σχολείο σ’ ένα εκπαιδευτικό σύστημα που είναι διαχωρισμένο∙ 62 σχολεία μέχρι τώρα, 19000 μαθητές, χρηματοδοτείται από το Department of Education) Δίγλωσσα σχολεία στο Ισραήλ (5 σχολεία, 1300 μαθητές, Παλαιστίνιοι και Εβραίοι εκπαιδευτικοί σε κάθε τάξη) ‘Πολυπολιτισμικά’ σχολεία στην Κύπρο, όπου φοιτούν και Τουρκόφωνοι μαθητές (Ρομά και Τ/Κ)

Μεθοδολογία Διαχρονική εθνογραφική έρευνα για 10 σχεδόν χρόνια μέχρι σήμερα Στη σημερινή παρουσίαση: 3 Βινιέτες Ανάλυση δεδομένων σε κάθε συγκείμενο ξεχωριστά∙ μετά συγκριτική ανάλυση-αντιπαραβολή ενδείξεων και από τα τρία συγκείμενα για θεωρητικοποίηση των μηχανισμών με τους οποίους διαπραγματεύεται στην πράξη η ταυτότητα, η συμφιλίωση, η μνήμη κτλ.

Βινιέτα 1: Ισραήλ Οι δύο εκπαιδευτικοί (μία Εβραία και μία Παλαιστίνια) παρουσιάζουν με προσοχή και συμμετρία τα γεγονότα του 1948 (Nakba vs. Ίδρυση του κράτους του Ισραήλ). Έχουν δυσκολίες, διστάζουν, κομπιάζουν κτλ. Βεβαιώνονται ότι παρουσιάζουν την επίσημη αφήγηση που αντιστοιχεί σε κάθε ομάδα. Τα παιδιά αναγνωρίζουν απλά ότι «εδώ υπήρχαν Άραβες και μετά ήρθαν οι Εβραίοι και από τότε κατέχουν τη γη. Πολλοί Άραβες μισούν τους Εβραίους και αντίστροφα, αλλά εμείς εδώ στο σχολείο είμαστε σαν τα αδέλφια».

Βινιέτα 2: Βόρειος Ιρλανδία Παιδιά (ηλικίας 9-10) δεν δίνουν σημασία στη θρησκευτική καταγωγή τους, μέχρι που αρχίζουν οι εκπαιδευτικοί και οι γονείς τους να τους παίρνουν για την πρώτη θεία κοινωνία (first Holy Communion) και να τους επισημαίνουν «διαφορές» μεταξύ Καθολικών και Προτεσταντών.

Βινιέτα 3: Κύπρος Παιδιά (τρίτης τάξης) παίζουν χωρίς ιδιαίτερα προβλήματα μέχρι που επεμβαίνει ο εκπαιδευτικός για να βεβαιωθεί ότι κατανοούν την εθνοτική τους προέλευση

Μερικές παρατηρήσεις… Οι στάσεις των ενηλίκων και των παιδιών φαίνεται να αντικατοπτρίζουν διαφορετικές προσεγγίσεις, ερμηνείες και σημασιοδοτήσεις της ταυτότητας Ενήλικες: ανησυχούν όταν τα παιδιά δεν επιδεικνύουν επίγνωση της εθνικής ή θρησκευτικής τους ταυτότητας (εγκλωβισμένης στις ηγεμονικές αντιλήψεις περί ουσιοκρατικών ταυτοτήτων) Παιδιά: δεν είναι ακόμη πλήρως κοινωνικοποιημένα στις ιστορικές πραγματικότητες στις οποίες ζουν∙ δεν φαίνεται να αγκιστρώνονται σε μια αντίληψη της ταυτότητας ως διαχωριστικό σημείο

Αυτές οι τοποθετήσεις… … δεν εκπλήττουν, αφού είναι συμβατές με τη διεθνή έρευνα για την ανάπτυξη της ταυτότητας (Erickson, Clark & Clark, Goodman) Τα δεδομένα μας δείχνουν ότι για τους εκπαιδευτικούς που εμπλέκονται σε πρωτοβουλίες για αλλαγή ηγεμονικών αντιλήψεων δεν είναι εύκολο να κάνουν υπέρβαση του διπόλου Εμείς-και-οι Άλλοι

Το κατεξοχήν ερώτημα… Είναι τα σχολεία και οι εκπαιδευτικοί σε θέση να εμπνευστούν από το πρότυπο των αντιλήψεων των παιδιών (που βάζουν στο περιθώριο την εθνική/θρησκευτική ταυτότητα), όταν ολόκληρη η κοινωνία (και επομένως και οι γονείς των παιδιών) την αναδεικνύουν συνεχώς στο προσκήνιο;

Τι μας διδάσκουν οι βινιέτες αυτές; Τονίζουν την ανάγκη να αναζητήσουμε μικρά ανοίγματα και βήματα τα οποία μπορεί να αναδείξουν πώς εμείς, ως εκπαιδευτικοί, προετοιμάζουμε τα παιδιά με φροντίδα, έτσι ώστε να μπορούν να προσφέρουν μια θεραπευτική και προοδευτική αντίληψη στον κόσμο των ενηλίκων

Σε αναζήτηση λύσεων… Παράδειγμα: Ρωτά ένα παιδί, «Τι είναι ένας Προτεστάντης, ένας Εβραίος ή ένας Τούρκος;» Εμείς οι εκπαιδευτικοί μπορεί να έχουμε την τάση να προσφέρουμε ως απάντηση μια «πολιτισμική περιγραφή» και κάποια «πολιτισμικά χαρακτηριστικά» της ομάδας Μια καλύτερη απάντηση θα μπορούσε να ήταν: Οι Καθολικοί, οι Παλαιστίνιοι ή οι Έλληνες δεν είναι ένα «Τι» αλλά ένα «Πότε» κι ένα «Πώς» (η «ιστορικοποιημένη» αυτή απάντηση σηματοδοτεί την επιστημολογική αλλαγή που χρειάζεται να πραγματοποιηθεί στην κατανόηση του κόσμου από τους ενήλικες)

Ταυτότητα… Μια αντίληψη: … ένα «πακέτο» που μεταφέρεται στον εγκέφαλο παθητικών υποκειμένων, κάπως στατικό και αναλλοίωτο (μοντερνιστική/ μονολογική αντίληψη της ταυτότητας) Μια άλλη αντίληψη: …ιστορικά κατασκευασμένη έννοια (μεταστρουκτουραλιστική αντίληψη∙ αν και δυνητικά απελευθερωτική, η αντίληψη παραβλέπει το γεγονός ότι ακόμη και όταν είναι κατασκευασμένες οι κατηγοριοποιήσεις της ταυτότητας έχουν συνέπειες και κατευθύνουν εφαρμογές πολιτικής καθώς και την πρακτική διανομή των πόρων)

Μεταθετικιστικός ρεαλισμός (Moya & Hames-Garcia) Η αντίληψη αυτή, αν και αναγνωρίζει τις μεταστρουκτουραλιστικές κριτικές, αντιλαμβάνεται ότι οι πόροι εξακολουθούν να διανέμονται με βάση ετικέτες ταυτότητας (εθνικές, θρησκευτικές κτλ), Αναγνωρίζεται τι συνέπειες έχει (τι κάνει;) η ταυτότητα και η κουλτούρα στην καθημερινή ζωή (οι ταυτότητες και οι κουλτούρες ‘υπάρχουν’ και έχουν συνέπειες)

Παιδαγωγικές συνέπειες Ανάλυση των πρακτικών και των στρατηγικών μέσα από τις οποίες η ταυτότητα και η κουλτούρα κάνουν την εμφάνιση τους και διερεύνηση των συνεπειών αυτών των πρακτικών Σημαντικά ερωτήματα: Ποιος/ποιοι στην κοινωνία μας γίνονται αντικείμενα εκμετάλλευσης; Ποιοι είναι ισχυροί και ποιοι περιθωριοποιούνται (μέσα από ποιες πολιτικές και πρακτικές; Ποια πολιτισμικά μοτίβα έχουν συμβολική εξουσία και ποιες οι συνέπειες; Ποιος κολλά την ετικέτα του «Άλλου» σε ποιους; Ποιος οριοθετεί τις νόρμες και τις κατηγοριοποιήσεις και τι κερδίζει από αυτές;