Πυθέας ο Μασσαλιώτης

Ο Πυθέας ο Μασσαλιώτης έζησε τον 4ο π. Χ Ο Πυθέας ο Μασσαλιώτης έζησε τον 4ο π.Χ. αιώνα, έχοντας ξεπεράσει την παιδεία και την παιδαγωγία, δηλαδή την αγωγή των παιδιών αλλά και το ταξίδι του Οδυσσέα. Ξεκινάει από την Μασσαλία, πλέει προς νότο, περνά τις Ηράκλειες Στήλες (σήμερα στενά του Γιβραλτάρ), ανεβαίνει κατά μήκος των ακτών της Ισπανίας εξερευνά τα νησιά του Πουνέντε (του Δυτικού ανέμου) στον Ατλαντικού, στη Δυτική Γαλλία.

Τα Νησιά του Δυτικού Ανέμου (Πουνέντε)

Προχωρά προς την Μάγχη και περιπλέει την Αγγλία Κάποιοι λένε πως πήγε μέχρι την Ισλανδία. Σε κάθε περίπτωση εξερευνά την Σκανδιναβία, δηλαδή τις χώρες που λέμε σήμερα: Νορβηγία, Σουηδία και τις Φινλανδικές ακτές. Αποκτά λοιπόν τεράστια εμπειρία για τις στεριές και τις θάλασσες, εκτός του κατοικημένου κόσμου, δηλαδή εκτός της Μεσογείου.

Και είμαστε σχεδόν βέβαιοι ότι το έκανε για πολλούς λόγους: 1 Και είμαστε σχεδόν βέβαιοι ότι το έκανε για πολλούς λόγους: 1. Πρώτα-πρώτα, διότι ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος διηγείται στην «Φυσική Ιστορία» του αναφέρει με μεγάλη ακρίβεια, ένα έργο που είχε γράψει και για το οποίο δεν ξανακούσαμε ποτέ, το «Περί Ωκεανού», όπου υπολογίζει την ένταση της παλίρροιας στις ακτές της Βρετάνης, υπολογίζοντας τους ρυθμούς της παλίρροιας.

Και προφανώς είχε μια πολύ καλή θεωρία για να εξηγήσει τους ρυθμούς της παλίρροιας σε σχέση με τον μηνιαίο κύκλο της Σελήνης. Και είναι σχεδόν βέβαιο πως η επίδραση της Σελήνης στην παλίρροια ήταν γνωστή ήδη από τον 4ο π.Χ. αιώνα, χάρη στον Πυθέα.

2.-«Σε αυτόν τον ήρεμο κόλπο επιβεβαίωσα την επίδραση της Σελήνης στην παλίρροια. Αυτή την στιγμή, η «Άρτεμις», το πλοίο μας, φαίνεται σε όλο το μεγαλείο του.. και η θάλασσα προχώρησε, αλλά και υποχώρησε πιο πολύ από χτες. Η διαφορά ύψους δείχνει να είναι ογδόντα πήχεις[1] (4 φορές επί 20 πήχεις).. κάτι που μου φαίνεται τεράστιο..!» 1] 1 πήχης (μονάδα μήκους)=52,36-64 εκατοστά του μέτρου

3.- Κι από την άλλη, έχουμε επίσης μια δική του μαρτυρία, σχετικά με την μικρότερη διάρκεια της μέρες ανάλογα με τις εποχές. Και ο λόγος που θεωρούμε ότι έφτασε τόσο βόρεια, είναι ότι υπάρχει ένα κείμενό του, όπου ο Πυθέας λέει ότι είδε ότι ο ήλιος ανέτειλε αμέσως μετά την δύση του. Άρα θα πρέπει να έφτασε σε μεγάλο γεωγραφικό πλάτος, αν μη τι άλλο κατά το καλοκαίρι.

Άγαλμα του Πυθέα του Μασσαλιώτη έξω από το Μέγαρο του Χρηματιστηρίου της Μασσαλίας, έργο του Auguste Ottin - Statue of Pytheas outside the Palais de la Bourse, Marseilles, work of Auguste Ottin - Statue de Pythéas sur la façade du palais de la Bourse à Marseille. Œuvre d’Auguste Ottin

Κι από εκείνη την εποχή έχουμε μόνο την δική του μαρτυρία σχετικά με την ποικίλη διάρκεια της ημέρας. «… Ο ήλιος φάνηκε επί τέλους ανάμεσα στα γκρίζα σύννεφα… Κατάφερα να υπολογίσω τους αριθμούς που προσδιορίζουν την σχέση ανάμεσα στην σκιά και το ύψος του γνώμονά μου.. Πλησιάζουμε στο ηλιοστάσιο και εδώ η μέρα είναι πιο μεγάλη απ’ό,τι στην Χώρα των βόρειων Βρετανών.

Ξεπερνάει τα 18 γυρίσματα της κλεψύδρας Ξεπερνάει τα 18 γυρίσματα της κλεψύδρας. Και καθώς προσπαθούσα να εξηγήσω στους ντόπιους ότι ήθελα να πάω στην Θούλη, αυτοί οι βάρβαροι μας έδειξαν πού δύει ο ήλιος… το μέρος όπου ο ήλιος έχει τον θρόνο και το κρεβάτι του… γιατί εκεί δύει κι από εκεί ανατέλλει..».

Αποκαλύπτεται επίσης από άλλους ιστορικούς, ότι ο Πυθέας ανακάλυψε τον όρο «γεωγραφικό πλάτος». Και πώς επινόησε το «γεωγραφικό πλάτος»; Όταν βλέπουμε ένα ηλιακό ρολόι, νομίζουμε ότι δείχνει την ώρα. Για τους Έλληνες όμως το ηλιακό ρολόι δεν έδειχνε την ώρα: ήταν ένα αστρονομικό παρατηρητήριο.

Κι αυτό έδειχνε το μήκος της σκιάς στην πιο σύντομη ημέρα, το μήκος της σκιάς στην πιο μακρά ημέρα, έδειχνε δηλαδή το μήκος της σκιάς στο χειμερινό και στο θερινό ηλιοστάσιο (Ιουνίου και Δεκεμβρίου). Κι έδειχνε επίσης το μήκος της σκιάς κατά την εαρινή και την χειμερινή ισημερία (Μαρτίου και Σεπτεμβρίου).

Και αν χαράξουμε μια γωνία που σχηματίζεται από την ακμή του γνώμονα ή του ηλιακού ρολογιού και από την θέση της σκιάς κατά την ημέρα της ισημερίας, είναι ακριβώς η γωνία του γεωγραφικού πλάτους. Κι αυτή είναι άλλη μια ανακάλυψη που πρώτος έκανε ο Πυθέας ο Μασσαλιώτης. Παρατήρησε πως αυτή η γωνία έδειχνε σε ποιο γεωγραφικό πλάτος βρισκόταν κάποιος συγκεκριμένος τόπος.

« .. Από την σχέση μεταξύ του μήκους του γνώμονα και της σκιάς του, μπορώ να βεβαιώσω πως αυτήν την στιγμή απέχουμε 9.000 στάδια[1] από την Μασσαλία (5.400.000 πόδια[2] ή 1.666,35 χιλιόμετρα), πάνω από την διάμεσο του Κόσμου (τον Ισημερινό). [1] 1 στάδιο (μονάδα μήκους)= 600 πόδια ή 185,15 μέτρα [2] 1 πόδι (μονάδα μήκους)= 30 περίπου εκατοστά του μέτρου

Η μέρα τώρα διαρκεί σχεδόν 18 γυρίσματα της κλεψύδρας, αλλά οι βάρβαροι μου εξήγησαν ότι όλο το χειμώνα ο ήλιος ανεβαίνει μόνο 9 πήχεις (1 πήχης=52,36-64 εκατοστά του μέτρου) πάνω από τον ορίζοντα, κάτι που συμπίπτει με το ύψος του ήλιου στη θέση: Μασσαλία».

Στον επινοητή του γεωγραφικού πλάτους μπορούν να απονεμηθούν τρεις τίτλοι ταυτόχρονα: 1.- Είναι αστρονόμος, αφού το ηλιακό ρολόι είναι αστρονομικό παρατηρητήριο 2.- Είναι γεωγράφος, αφού επινόησε το γεωγραφικό πλάτος, και 3.- Είναι γεωμέτρης, αφού ανακάλυψε όλα αυτά χάρη στο θεώρημα της ισότητας των εναλλάξ γωνιών.

Γιατί, για να βρούμε την γωνία του γεωγραφικού πλάτους χρειάζεται μια ορισμένη επεξεργασία του σχήματος που μας δείχνει ο γνώμονας. Κι εκεί, το παράδειγμά του είναι κατά τούτο ενδιαφέρον: συσχετίζει τον θρύλο και την ιστορία.

Από την μια η εξερεύνηση της γης, η χαρτογράφηση και η μέτρησή της κι από την άλλη, η σχέση που υπάρχει εκεί ανάμεσα στα γεωγραφικά σχήματα: δηλαδή τα σημεία, τις γωνίες, τις ευθείες και τις μονάδες μέτρησης. «… Η ‘Άρτεμις’ πλέει σε κάτι άγνωστο, που μπορώ να ονομάσω ‘πνεύμονα της θάλασσας’. Δεν είναι ούτε σκληρός πάγος, ούτε αέρας, ούτε νερό..».

Από την Αίγυπτο, ως τα μέρη των αιώνιων πάγων, από τον ουρανό του Νότου ως τον ουρανό του Βορρά, από το Νότιο ως το Βόρειο ημισφαίριο, το ταξίδι του Πυθέα είχε επιτρέψει την χαρτογράφηση της γης. Είχε επιτρέψει επίσης να χαρτογραφηθεί κατά κάποιον τρόπο και ο ουρανός.

Ο ουρανός των Ελλήνων δεν ήταν ο ίδιος με της Ισλανδίας που είχε ανακαλύψει ο Πυθέας, αλλά ούτε και της Αιγύπτου, όπου είχαν πάει ο Θαλής και ο Ερατοσθένης. Το ταξίδι είχε επιτρέψει να μεγαλώσουν μαζί η γη και ο ουρανός. Ακόμη και ο Οδυσσέας θα έβλεπε τους αστερισμούς κοντά στην σημερινή Τυνησία, που δεν θα μπορούσε να τους δει στον ουρανό της Ιθάκης.

Για να παρατηρήσεις τον ουρανό, χρειάζεσαι ένα αστεροσκοπείο Για να παρατηρήσεις τον ουρανό, χρειάζεσαι ένα αστεροσκοπείο. Οι Έλληνες δεν είχαν, γιατί απλά δεν το χρειάζονταν. Είχαν έναν άξονα στο έδαφος, ηλιακό ρολόι και γνώμονα.

Και ιδού μια έκλειψη σελήνης: βλέπουμε την σκιά της γης που έρχεται αργά να σκιάσει την σελήνη. Οι Έλληνες γνώριζαν το μέγεθος της γης: το είχε μετρήσει ο Ερατοσθένης. Η σκιά της γης είναι 3 ως 4 φορές μεγαλύτερη από της σελήνης. Οι Έλληνες γνώριζαν το μέγεθος της Σελήνης.

Ο Αρίσταρχος ο Σάμιος υπολόγιζε την σχετική απόσταση του Ήλιου και της Σελήνης από την Γη, μετρώντας πάνω σε ένα όσο το δυνατόν πιο ακριβές τρίγωνο, ώστε το ορθογώνιο τρίγωνο που σχηματίζουν τα 3 ουράνια σώματα να είναι όταν η Σελήνη βρίσκεται στο πρώτο ή στο τελευταίο τέταρτο. Για να οριστεί τρίγωνο, αρκεί να μετρηθεί η γωνία της Σελήνης με την γη.

Όπως ο Θαλής έτσι και ο Αρίσταρχος κατασκευάζουν πρότυπα υπό κλίμακα σε σμίκρυνση για τέτοιες μελέτες περιπτώσεων της αστρονομίας. Το απρόσιτο μετράται με την αναπαραγωγή ή την μίμηση μέσα στα όρια του προσιτού (δηλαδή υπό κλίμακα). Αυτό κάνει ο Θαλής ο Μιλήσιος, ο Αρίσταρχος ο Σάμιος και κάθε πρωτοπόρος.

Κάποια άστρα στον ουρανό κινούνται Κάποια άστρα στον ουρανό κινούνται. Μπορούμε να παρακολουθήσουμε την πορεία τους. Ειδικά ενός από αυτά που μοιάζει να πηγαινοέρχεται. Είναι ο πλανήτης Άρης. Πώς εξηγείται αυτό το παράδοξο; Υπάρχουν δύο ουράνιες σφαίρες, η μία μέσα στην άλλη. Η μία περιλαμβάνει τα σταθερά ουράνια σώματα, η άλλη τα κινούμενα, δηλαδή τους πλανήτες.

Οι δύο ουράνιες σφαίρες περιστρέφονται η μία μέσα στην άλλη Οι δύο ουράνιες σφαίρες περιστρέφονται η μία μέσα στην άλλη. Αυτή η κίνηση εξηγεί το Σύμπαν. Αυτή η συνδυασμένη κίνηση δημιουργεί μία καμπύλη. Ο Εύδοξος ο Κνίδιος την αποκαλούσε «Ιπποπέδη».

Σήμερα ξέρουμε πως δεν είναι οι ουράνιες σφαίρες που συγκρατούν τα άστρα: τα συγκρατεί μία και δύναμη: η συμπαντική βαρύτητα. Αλλά η εξήγηση του Εύδοξου του Κνιδίου έχει αξία, αφού πρότεινε ένα πρότυπο.

Από τις απαρχές της, η ελληνική αστρονομία ξεχωρίζει σε σχέση με τις παλαιότερες ή τις σύγχρονές της αστρονομίες: είναι για την εκπληκτική ακρίβεια του γεωμετρικού προτύπου της.

Οι Έλληνες είχαν ένα πράγμα κατά νου και το έλεγαν συχνά: να εξηγήσουν όσα παρατηρούσαν. «Τι είναι αυτό που βλέπω και πώς θα το εξηγήσω;» Η λέξη «φαινόμενο» είναι ελληνική: αυτό που φαίνεται. Πίσω από αυτό που φαίνεται υπάρχει μία αιτία. Κι αυτή η αιτία εξηγείται πάντα γεωμετρικά.

Οι Έλληνες π.χ. από την αρχή της ιστορίας τους, μέχρι τον Πτολεμαίο στα τέλη της ελληνιστικής περιόδου, δίσταζαν πραγματικά στην ιδέα αν το κέντρο του κόσμου είναι ο Ήλιος ή η Γη. Επομένως υπάρχουν δύο πιθανές εκδοχές: 1.- ο γεωκεντρισμός (με την γη να είναι το κέντρο του κόσμου) ή 2.- ο ηλιοκεντρισμός (με τον ήλιο να είναι το κέντρο του κόσμου).

Κι ας υποθέσουμε πως το πρώτο ενδεχόμενο είναι αληθές, η υπόθεση του γεωκεντρισμού: «Πώς οι πλανήτες περιστρέφονται γύρω από την γη; Πώς περιστρέφονται τα άστρα γύρω από την γη;». Άρα ένα νέο γεωμετρικό πρότυπο τα εξηγεί όλα αυτά.

Κι ας υποθέσουμε ότι το δεύτερο ενδεχόμενο είναι το σωστό, υπάρχει ένα γεωμετρικό πρότυπο που το εξηγεί: « Πώς περιστρέφονται οι πλανήτες γύρω από τον ήλιο; Και πώς περιστρέφεται η γη συγκεκριμένα γύρω από τον ήλιο;»

Σ’αυτήν την περίπτωση έλεγαν ότι υπάρχει ισοτιμία υποθέσεων Σ’αυτήν την περίπτωση έλεγαν ότι υπάρχει ισοτιμία υποθέσεων. Από την στιγμή που μπορώ να εξηγήσω με λογικό τρόπο και την κίνηση του κόσμου σύμφωνα με την πρώτη υπόθεση και την κίνηση του κόσμου σύμφωνα με την δεύτερη, τότε τα δύο πρότυπα είναι ισότιμα. Δεν υπάρχουν στις 2 θεωρίες ιδέες τόσο σαφείς, τόσο ακριβείς και τόσο ανεκτικές (με ελαστικότητα).

Οι Έλληνες ενέταξαν το πρότυπο της γεωμετρίας στην αστρονομία: από τότε η επιστήμη επέλεξε αυτόν τον δρόμο μία για πάντα. Είναι ένας δρόμος από τον οποίο δεν έχουμε ποτέ ξεφύγει. Ένα μονοπάτι που δεν ξεχάσαμε ποτέ.