Ψυχολογική προσέγγιση παιδιών με αναπηρίες: κοινωνική και μαθησιακή περιθωριοποίηση

Μαθαίνοντας από τη νοητική καθυστέρηση Ψυχομετρία Μαθαίνοντας από τη νοητική καθυστέρηση

Μετρώντας και αξιολογώντας τη συμπεριφορά Οι επιστήμονες που έχουν εξειδικευτεί στη μέτρηση και αξιολόγηση της συμπεριφοράς ενός ασθενή/πελάτη είναι οι κλινικοί ψυχολόγοι Η κλινική ψυχολογία είναι εφαρμοσμένος κλάδος της ψυχολογίας, η οποία μελετά τις ατομικές διαφορές και τις ψυχικές διαταραχές, με στόχο την πρόληψη, τη διάγνωση και τη θεραπεία.  

Μετρώντας και αξιολογώντας τη συμπεριφορά Άλλοι κλάδοι της ψυχολογίας: Πειραματικοί ψυχολόγοι Αναπτυξιακοί ψυχολόγοι Κοινωνικοί ψυχολόγοι Ψυχολόγοι της προσωπικότητας Σχολικοί ψυχολόγοι Βιομηχανικοί/οργανωτικοί ψυχολόγοι Αθλητικοί ψυχολόγοι Δικαστικοί ψυχολόγοι

Μετρώντας και αξιολογώντας τη συμπεριφορά Οι κλινικοί ψυχολόγοι χρησιμοποιούν συγκεκριμένα εργαλεία για την αξιολόγηση της συμπεριφοράς ενός ασθενή: Κλινική συνέντευξη (περιλαμβάνει το ιστορικό) Ψυχομετρικά εργαλεία (ερωτηματολόγια, τεστ) Όλοι οι κλάδοι της ψυχολογίας χρησιμοποιούν ψυχομετρικά εργαλεία για τους δικούς τους σκοπούς. Η χρήση των ψυχομετρικών εργαλείων απαιτεί ειδική εκπαίδευση, ενώ η κατασκευή τους γίνεται σύμφωνα με τις αρχές της επιστήμης της ψυχομετρίας

Η επιστήμη της ψυχομετρίας Σύμφωνα με τις αρχές της επιστήμης της ψυχομετρίας: υπάρχουν ψυχολογικές καταστάσεις κα χαρακτηριστικά τα οποία μπορούν να ποσοτικοποιηθούν και να μετρηθούν. η μέτρηση και η αξιολόγηση αυτών γίνεται πάντα με γνώμονα την κατανόηση, την περιγραφή και την επίλυση προβλημάτων η ψυχομετρική προσέγγιση γίνεται με στόχο μόνο την εστίαση σε φαινόμενα και καταστάσεις που χρήζουν μεγαλύτερης ανάλυσης και μελέτης η μέτρηση και η αξιολόγηση γίνεται δίκαια και αμερόληπτα (πβλ. εκπαίδευση/στάθμιση, κλπ)

Κλινικά ψυχομετρικά εργαλεία Στην πρακτική της κλινικής ψυχολογίας χρησιμοποιούνται κυρίως: Τεστ νοημοσύνης Τεστ προσωπικότητας Ειδικά κλινικά ερωτηματολόγια που διευκολύνουν την υιοθέτηση ή την απόρριψη μίας διάγνωσης (πχ. ερωτηματολόγιο CARS για τον αυτισμό) Συχνά στην περίπτωση των παιδιών τα ερωτηματολόγια απευθύνονται στους γονείς ή τους δασκάλους.

Παράδειγμα τεστ νοημοσύνης: Raven’s test

Παράδειγμα τεστ προσωπικότητας:MMPI Ο σκοπός ήταν να δημιουργήσουν ένα ερωτηματολόγιο βάσει του οποίου να γίνεται διάγνωση. Πήραν προτάσεις από διάφορες πηγές (βιβλία, συνεντεύξεις κλπ), τις έδιναν σε ομάδες χωρίς διάγνωση, και σε ομάδες ατόμων με συγκεκριμένη διάγνωση. Κρατούσαν τις προτάσεις όπου υπήρχε η διαφοροποίηση ανάμεσα στις ομάδες.

Παράδειγμα τεστ προσωπικότητας: ΜΜΡΙ-2 567 δηλώσεις. 1,5-2 ώρες. Χορηγείται και μαζικά. Ο ερωτώμενος απαντά «σωστό», «λάθος», «δεν γνωρίζω». 10 κλινικές κλίμακες: και 3 κλίμακες εγκυρότητας: ψεύδος (προσπάθεια να φανώ καλύτερος), προσποίηση (τυχαίες απαντήσεις), διόρθωση (αμυντικότητα) υποχονδρία υστερία (ντροπαλότητα, κακή υγεία) αρρενωπ. –θηλυκοτ. ψυχασθένεια (ιδεοψυχαναγ. σκέψεις) υπομανία κατάθλιψη ψυχοπαθ. εκτροπή (κοινωνικέςσχέσεις) παράνοια σχιζοφρένεια (περίεργες σκέψεις) κοινωνική εξω/εσω- στρέφεια

Προβλητικές δοκιμασίες προσωπικότητας: Δημιουργήθηκαν με βάση τη ψυχαναλυτική θεωρία Αξιολόγηση δομής προσωπικότητας, ασυνείδητων επιθυμιών, συγκρούσεων, αμυνών. Παρουσιάζεται ασαφές/αμφίσημο ερέθισμα: Ο/η εξεταζόμενος/η καλείται να πει ότι του έρχεται στο μυαλό (σαν ελεύθερος συνειρμός). «Προβάλλει» σε αυτό το ερέθισμα τις δικές του συνειδητές/ασυνείδητες σκέψεις. 1. Μελανοκηλίδες Rorschach (1920). Ασπρόμαυρες και έγχρωμες συμμετρικές μελανοκηλίδες. «Τι μπορεί να είναι αυτό;». Μετά ακριβής επεξεργασία των απαντήσεων. Μέθοδος Exner: δημοφιλής απάντηση; θέση; απάντηση με βάση τη μορφή, το χρώμα, την υφή, περιεχόμενο

Παράδειγμα προβολικού τεστ: Μελανοκηλίδα Rorschach

Νοητική Υστέρηση

Ονομασία και κριτήρια Διάφορες ονομασίες: Νοητική υστέρηση, νοητική καθυστέρηση, νοητική ανεπάρκεια, γενικές μαθησιακές δυσκολίες Κριτήρια (DSM): Α. Πνευματική λειτουργία (IQ) σημαντικά κάτω από το μέσο όρο (όπως μετράται με τεστ νοημοσύνης) Β. Συνυπάρχουν ελλείματα ή έκπτωση της παρούσας προσαρμοστικής λειτουργίας σε τουλάχιστον δύο από τις περιοχές: επικοινωνία, αυτοεξυπηρέτηση, λειτουργικές σχολικές δεξιότητες, εργασία, ασφάλεια (..) Γ. Έναρξη πριν την ηλικία των 18 ετών

Τι είναι λοιπόν το IQ; Ιστορική και θεωρητική αναδρομή Το 1881, στη Γαλλία γίνεται υποχρεωτική η παρακολούθηση του σχολείου. Ανατίθεται στον Binet η κατασκευή κλίμακας για την αξιολόγηση των νοητικών ικανοτήτων των παιδιών (απογραφή των «κρετίνων»). Alfred Binet (το1905 η πρώτη κλίμακα σε συνεργασία με τον Simon). Η νοημοσύνη θα πρέπει να μετριέται με βάση ικανότητες συλλογισμού και επίλυσης προβλημάτων. Κεντρική ιδέα η «νοητική ηλικία», σύγκριση νοητικής και χρονολογικής ηλικίας. Κλίμακα Stanford-Binet (1916) (στάθμιση στην Αμερική από τον L. Terman). Δείκτης νοημοσύνης= Ν.Η./Χ.Η. χ 100. Διάφορες δοκιμασίες (λεκτικές, πρακτικές κλπ)

Ιστορική και θεωρητική αναδρομή (συν.) Η νοημοσύνη: «ΜΙΑ συνολική-σφαιρική ικανότητα του ατόμου να δρα σκοπίμως, να σκέπτεται λογικά και να αντιμετωπίζει αποτελεσματικά το περιβάλλον του» (Weschler) Ή διάφορες νοητικές ικανότητες που είναι σχετικά ανεξάρτητες η μία από την άλλη;

Σύγχρονες θεωρίες νοημοσύνης Θεωρία πολλαπλής νοημοσύνης του Gardner. Η νοημοσύνη ορίζεται ως η ικανότητα επίλυσης προβλημάτων ή δημουργία προϊόντων που έχουν σημασία για το συγκεκριμένο περιβάλλον ή κοινότητα. Δεν δέχεται το g. Πολλαπλές νοημοσύνες (γλωσσική, μουσική, λογική-μαθηματική νοημοσύνη, νοημοσύνη χώρων, σωματική-κιναισθητική νοημοσύνη, ενδοπροσωπική νοημοσύνη, διαπροσωπική νοημοσύνη) που επιτρέπουν στους ανθρώπους να έχουν τόσο διαφορετικούς ρόλους όπως δικηγόρος, μαθηματικός, χορευτής, θεραπευτής

Σύγχρονες θεωρίες νοημοσύνης Τριαρχική θεωρία του Sternberg Τρία είδη ευφυίας: α) η αναλυτική: οι ικανότητες που χρησιμοποιούμε για να κρίνουμε, συγκρίνουμε, αντιπαραβάλουμε β) η δημιουργική: ικανότηες που χρησιμοποιούμε για να δημιουργούμε, ανακαλύπτουμε, φανταζόμαστε. γ) η πρακτική: οι ικανότητες να εφαρμόζουμε τη γνώση στην πράξη. Μόνο η αναλυτικη ευφυία μετριέται σε τεστ νοημοσύνης

Σύγχρονες θεωρίες νοημοσύνης Τείνει να γίνει αποδεκτό ότι υπάρχει ο γενικός παράγοντας g που περιγράφει γενικά ένα άτομο και οι ειδικοί παράγοντες s που σχετίζονται με ειδικές ικανότητες. Η νοημοσύνη είναι συνάρτηση του g και των

Περιβάλλον και νοημοσύνη Πόσο σημαντική η περιβαλλοντική επιρροή; Πολιτισμικές/κοινωνικές ανισότητες Συνεχής άνοδος του ΜΟ του ΔΝ (3 βαθμοί ανα 10ετία). Λόγος: διατροφή; πολλά ερεθίσματα; εκπαίδευση σε προβλήματα τύπου test. Τελευταία βρέθηκε ότι η άνοδος αυτή έχει σταματήσει. Ερωτήματα που τίθενται σχετίζονται με την υπερέκθεση των νέων γενεών σε οθόνες και αντίστοιχα ερεθίσματα

Αξιολόγηση IQ Πολλοί διαφορετικοί ορισμοί νοημοσύνης. Εν τέλει: «Το IQ είναι αυτό που μετριέται σε τεστ IQ» και είναι σημαντικό γιατί έχει προβλεπτική αξία για τη σχολική βαθμολογία (και είναι καλός προγνωστικός δείκτης για πολλές καταστάσεις)

Κωδωνοειδής (κανονική) κατανομή του ΙQ

Κωδωνοειδής (κανονική) κατανομή του ΙQ Κανονική κατανομή, δηλ. 95% των ατόμων μεταξύ του 70 και του 130. Μέσος όρος 100. > 130 εξαιρετικά ευφυείς 120-129 ευφυείς 110-119 ανώτεροι κανονικοί 109-90 μέσοι κανονικοί 89-80 κατώτεροι κανονικοί 79-70 οριακή νοημοσύνη <69 νοητική καθυστέρηση

Τεστ νοημοσύνης που χρησιμοποιούμε σήμερα Stanford-Binet (5η έκδοση). Από 2 ετών, δοκιμασίες παραγόντων: λεκτικού συλλογισμού (πχ. λεξιλόγιο, κατανόηση κ.α.), αφηρημένου/οπτικού συλλογισμού (πχ. κύβοι), ποσοτικού συλλογισμού (πχ. αριθμητικές πράξεις) και βραχύχρονης μνήμη (πχ. μνήμη αριθμών) Κλίμακες Wechsler (WAIS, WISC, WIPPSI). Σταθμισμένα στην Ελλάδα: γενικός δείκτης νοημοσύνης αλλά και για λεκτική και πρακτική κλίμακα, 10 (12-13) δοκιμασίες, 4 παράγοντες Raven’s progressive matrices. Προβλήματα προοδευτικής δυσκολίας: ποιο κομμάτι από αυτά που είναι κάτω ταιριάζει. Πλεονεκτήματα: χρόνος 15’-30’για παιδιά, και σε περιπτώσεις γλωσσικής ανεπάρκειας (μη λεκτική νοημοσύνη).

Αιτιολογία νοητικής καθυστέρησης Οργανικοί λόγοι: α) Ενδογενείς μορφές. παθήσεις που κληρονομούνται (πχ. φαινυλκετονουρία) χρωμοσωμιακές ανωμαλίες (πχ. σύνδρομο Down) β) Εξωγενείς μορφές, πχ. ερυθρά της μητέρας, τοξοπλάσμωση της μητέρας. Αλλά και περιβαλλοντική ή λειτουργική καθυστέρηση….

Αιτιολογία και κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο Μεγαλύτερη συχνότητα νοητικής υστέρησης σε άτομα που προέρχονται από οικογένειες χαμηλού κοινωνικο- οικονομικού επιπέδου. Όμως...περιβαλλοντική αποστέρηση- «λειτουργική καθυστέρηση». Οι πιο σοβαρές μορφές καθυστέρησης είναι ίσα κατανεμημένες σε όλα τα κοινωνικο-οικονομικά επίπεδα («οργανική καθυστέρηση») Η δυσκολία των παιδιών με σοβαρή καθυστέρηση γίνεται εμφανής πιο νωρίς στη ζωή τους. Η δυσκολία των παιδιών με ελαφρά καθυστέρηση γίνεται εμφανής κυρίως όταν εμπλέκονται με το σχολείο.

Διαφυλικές διαφορές Μεγαλύτερο ποσοστό στους άντρες (σχεδόν διπλάσιες από τις γυναίκες). Γιατί: 1)Πιο ευάλωτοι σε εξωτερικούς παράγοντες και φορείς που βλάπτουν ΚΝΣ 2)Πιο συχνές συγγενείς ανωμαλίες (πχ. προωρότητα) 3) Κληρονομικοί παράγοντες(σχετίζονται με χρωμόσωμα Χ) 4) Πολιτισμικοί λόγοι; Υποπίπτουν στην αντίληψη τα αγόρια με καθυστέρηση;

Επίπεδα νοητικής υστέρησης Ενώ ορίζουμε επίπεδα νοητικής υστέρησης (αρκετά αυθαίρετα και τεχνητά), προκειμένου να μπορέσουμε να ομαδοποιήσουμε τις ικανότητες και τις ανάγκες του αντίστοιχου πληθυσμού, χρειάζεται να κρατάμε πάντα στο μυαλό μας τις ενδο-ομαδικές διαφορές που ορίζονται από τη λειτουργικότητα του κάθε ατόμου. Η λειτουργικότητα του κάθε ατόμου (που σχετίζεται άμεσα με το επίπεδο νοημοσύνης ασφαλώς, αλλά και με την εκπαίδευση που υποστήριξη που έχει λάβει) επίσης αξιολογείται με ψύχομετρικά εργαλεία (πχ. ερωτηματογιο Vyneland)

Επίπεδα νοητ. υστέρησης. Οριακή νοημοσύνη Οριακή νοημοσύνη ή οριακή νοητική καθυστέρηση ή βραδυμαθή άτομα: το επίπεδο IQ 79-70. Τα άτομα αυτά εκπαιδεύονται σε κανονικά σχολεία στις συνήθεις σχολικές τάξεις, με εσωτερική διαφοροποίηση των προγραμμάτων της διδασκαλίας, σε ό,τι αφορά ειδικότερα τους στόχους, τη μεθοδολογία, τα μέσα και τα υλικά διδασκαλίας ή με πρόσθετη βοήθεια σε ατομική βάση ή μικροομαδική βάση (τμήμα ένταξης).

Επίπεδα νοητ. υστέρησης Α) Ήπια (ελαφρά) νοητική υστέρηση: IQ 69-50/55. Λειτουργικότητα: Αναπτύσσονται κοινωνικές και επικοινωνιακές ικανότητες στην προσχολική ηλικία. Με την πάροδο του χρόνου μπορούν να παρακολουθήσουν σχολικό ακαδημαϊκό πρόγραμμα, να ωφεληθούν από αυτό και να μάθουν να αυτοεξυπηρετούνται. Μπορεί να χρειαστούν καθοδήγηση, βοήθεια, εποπτεία στη διαβίωσή τους, ενώ συχνά μπορούν να ζουν επιτυχημένα στην κοινωνία. Το ποσοστό εμφάνισης του επιπέδου αυτού σε άτομα με νοητική υστέρηση είναι περίπου 85%. Εκπαιδεύσιμοι σε Ειδικά Σχολεία και Τμήματα Ένταξης.

Επίπεδα νοητ. υστέρησης Β) Μέτρια νοητική υστέρηση, ΙQ 50/55-35/40. Το ποσοστό εμφάνισης σε άτομα με νοητική υστέρηση είναι περίπου 10%. Λειτουργικότητα: Τα άτομα αυτά αναπτύσσουν επικοινωνιακές ικανότητες στην προσχολική ηλικία. Με την πάροδο του χρόνου μπορούν να φτάσουν σε επίπεδο Β΄ Δημοτικού, αλλά έχουν δυσκολίες στην αυτοεξυπηρέτηση. Μπορούν να εργαστούν σε προστατευόμενο ή ημιπροστατευόμενο περιβάλλον. Ανταποκρίνονται καλά σε εποπτευόμενη αυτόνομη διαβίωση. Εκπαιδεύσιμοι σε κέντρα εκπαίδευσης ημέρας.

Επίπεδα νοητ. υστέρησης Γ) Βαριά νοητική υστέρηση, IQ 35/40-20/25. Το ποσοστό εμφάνισης σε άτομα με νοητική υστέρηση είναι 3-4% Λειτουργικότητα: Αρκετά άτομα μπορούν να μάθουν να μιλούν και να αυτοεξυπηρετούνται στοιχειωδώς κατά τη διάρκεια των σχολικών τους χρόνων. Πολύ περιορισμένη ικανότητα να επωφεληθούν από τη σχολική εκπαίδευση. Όταν ενηλικιωθούν μπορούν να εκτελούν απλές εργασίες αν εποπτεύονται. Ασκήσιμοι σε κέντρα εκπαίδευσης ημέρας.

Επίπεδα νοητ. υστέρησης Βαθιά νοητική υστέρηση, IQ κάτω του 20/25. Το ποσοστό εμφάνισης σε άτομα με νοητική υστέρηση είναι 1-2%. Λειτουργικότητα: Τα περισσότερα άτομα αυτού του επιπέδου πάσχουν από νευρολογικές ασθένειες, έχουν αναπηρίες του Κ.Ν.Σ. Μπορεί να αναπτυχθούν κάποιες ικανότητες επικοινωνίας και αυτοεξυπηρέτησης. Είναι πλήρως εξαρτώμενα άτομα.

Άλλες διαταραχές και νοητ. υστέρηση Τα άτομα με νοητική υστέρηση είναι πιο επιρρεπείς σε ψυχικές διαταραχές (ψυχώσεις, διαταραχές προσωπικότητας) απ’ ότι οι άνθωποι με «φυσιολογική» νοημοσύνη. Υπολογίζεται στο 20-30% του πληθυσμού των ατόμων με νοητική υστέρηση. Αυτός ήταν πάντα ο σημαντικότερος λόγος τοποθέτησης των ατόμων με νοητ. υστέρηση σε ιδρύματα. Από την άλλη, μερικές ψυχικές παθήσεις σε παιδιά έχουν αποτέλεσμα νοητική υστέρηση (πχ. αυτισμός). Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται καθώς στα νοητικώς καθυστερημένα άτομα υπάρχει μεγαλύτερος κίνδυνος εκμετάλευσης από τους άλλους και σωματικής ή σεξουαλικής κακοποίησης

Θεραπευτικές προσεγγίσεις/παρεμβάσεις Φαρμακοθεραπεία: α) για τη θεραπεία συγκεκριμένων καταστάσεων που σχετίζονται με την νοητ. υστέρηση (πχ. αντιεπιλεπτικά) β) για την αντιμετώπιση προβλημάτων συμπεριφοράς (πχ. ηρεμιστικά, αντικαταθλιπτικά) Ειδική αγωγή προσαρμοσμένη στο επίπεδο των ικανοτήτων και της δυσκολίας του ατόμου Ομάδες κοινωνικών δεξιοτήτων με άτομα με παρόμοιες δυσκολίες

Θεραπευτικές προσεγγίσεις/παρεμβάσεις 4. Ψυχοθεραπεία. Βασίζεται στις γενικές αρχές που εφαρμόζονται στη θεραπεία ατόμων με «φυσιολογική» νοημοσύνη, αλλά με προσαρμογές στο επίπεδο γνωστικών και γλωσσικών ικανοτήτων. 5. Οικογενειακή θεραπεία. Τα άλλα μέλη της οικογένειας συχνά χρειάζονται βοήθεια για να κατανοήσουν τα συναισθήματά τους απέναντι στο παιδί με νοητική υστέρηση (ομάδες υποστήριξης γονέων, αδελφών κλπ).