Ο Βυθός του Μίλτου Σαχτούρη Ο Βυθός του Μίλτου Σαχτούρη. Ανάλυση με τη θεωρία της κριτικής του φαντασιακού του Gaston Bachelard Γεωργία Χαϊδεμενοπούλου & Έφη Γαβριήλ Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Σκοπός έρευνας Σκοπός της παρούσας έρευνας είναι η ανάλυση του ποιήματος «Ο Βυθός» (1948) του Μίλτου Σαχτούρη, βάσει της θεωρίας της κριτικής του φαντασιακού του Gaston Bachelard (2006).

Θεωρία λογοτεχνικής ανάλυσης Ο Bachelard χρησιμοποιεί τα τέσσερα κοσμογονικά στοιχεία για να συλλάβει τη δυναμικότητα των εικόνων . Το νερό, ο αέρας, η γη και η φωτιά έχουν τη δύναμη αρχετύπων και μπορούν να εμφανιστούν σε ένα έργο με άπειρες μορφές. Η λογοτεχνική εικόνα γίνεται αρχετυπική μόνο όταν συνδεθεί με ένα πρωτόγονο στοιχείο (Σαμαρά, 1987), Το λογοτεχνικό κείμενο είναι ένα ντοκουμέντο που βοηθά τον Bacherard να μελετήσει το χώρο του ονειροπολήματος. Η ονειροπόληση προσδιορίζει ''συμπλέγματα''. Σύμπλεγμα είναι η ρίζα που συνδέει το έργο με την ψυχή του δημιουργού (Σαμαρά, 1987).

Θεωρία λογοτεχνικής ανάλυσης Το Νερό και τα Όνειρα περιλαμβάνει τις εξής μορφές του νερού που σύμφωνα με τον Bachelard 1. Τα καθάρια νερά 3. Τα βαθιά νερά 4. Το σύνδρομο του Χάροντα και το Σύνδρομο της Οφηλίας, 5. Τα σύνθετα νερά, 6. Το μητρικό νερό 7. Ηθική του νερού, 7. Η υπεροχή του γλυκού νερού, 8. Το βίαιο νερό. Στην ανάλυση ποιήματος χρησιμοποιήθηκαν οι εξής μορφές: Τα βαθιά νερά, το μητρικό νερό, η καθαρότητα και ηθική του νερού, ενώ από την Ψυχανάλυση της φωτιάς χρησιμοποιήθηκε το σύνδρομο του Προμηθέα.

Τίτλος ποιήματος Ο τίτλος του ποιήματος «Ο Βυθός» παραπέμπει σε διάφορους συμβολισμούς και εικόνες, παραπέμπει στο νερό, στα βαθιά και σκούρα νερά μίας λίμνης ή μίας θάλασσας, γι‘ αυτό το λόγο, ο τίτλος είναι καθοριστικός για την επιλογή της προσέγγισης με την οποία θα γίνει η ανάλυση.

Ποίημα Ένας ναύτης ψηλά, στα κάτασπρα ντυμένος τρέχει μες στο φεγγάρι. Κι η κοπέλα απ’ τη γης με τα κόκκινα μάτια λέει ένα τραγούδι που δε φτάνει ώς το ναύτη. Φτάνει ως το λιμάνι, φτάνει ως το καράβι, φτάνει ως τα κατάρτια. Μα δε φτάνει ψηλά στο φεγγάρι.

Ανάλυση-1ος και 2ος στίχος Αυτή η εικόνα ταξιδεύει τη φαντασία μας μακριά, στο Σύμπαν, και μας δίνει την αίσθηση ότι όλα κινούνται στον κόσμο, μας δίνει την αίσθηση του ονείρου. Ο ναύτης ταξιδεύει πάνω στα θάλασσα, επομένως μπορούμε να θεωρήσουμε ότι το φεγγάρι πάνω στο οποίο τρέχει είναι μία προέκταση της θάλασσας και σύμφωνα με τον Bachelard «Η αντανακλώμενη εικόνα υποτάσσεται σε συστηματική εξιδανίκευση: ο αντικατοπτρισμός διορθώνει το πραγματικό, σβήνει τις ατέλειες και τις μιζέριες».

Ανάλυση 1ος-2ος στίχος Μία αντανάκλαση της ψυχής του ποιητή, που ονειρεύεται ότι ταξιδεύει μακριά από τη γη, μακριά από τις ανθρώπινες ανησυχίες. Μία ψυχή που επιθυμεί να εξιδανικεύσει τα όνειρα της και τις σκέψεις της, να γνωρίσει βαθιά την ίδια την υπόσταση της, και που επιθυμεί να εξερευνήσει το σύμπαν. Είναι ένα φανταστικό ταξίδι του ναύτη, στο βάθος του φεγγαριού, του ουρανού, δηλαδή στο βάθος της θάλασσας, του νερού, γιατί σύμφωνα με τον Bachelard, το βάθος στο οποίο φτάνει ο ναύτης, είναι μία αντανάκλαση του νερού στον ουρανό. «Σ'αυτή την ενατένιση σε βάθος, το άτομο αποκτά συνείδηση της ιδιαιτερότητας του. Είναι μάλλον μία προοπτική εξερεύνησης του κόσμου και του εαυτού μας, που μας επιτρέπει να μένουμε σε απόσταση από τον κόσμο».

Ανάλυση 1ος-2ος στίχος Μία επομένως προσωπική αναζήτηση που κάνει το ποιητικό εγώ, έχοντας την επιθυμία να απομακρυνθεί από τη γη και την επιθυμία να βυθιστεί στο απέραντο των ονείρων του, στο άπειρο που είναι όπως λέει ο Bachelard, «στα όνειρα μας, είναι το ίδιο βαθύ στο στερέωμα όσο και κάτω από τα κύματα» . Ο ποιητής μας προσφέρει μία διπλή εικόνα, δηλαδή το φεγγάρι πάνω στο οποίο τρέχει ο ναύτης είναι ένα αστέρι του ουρανού που θα μπορούσε να παρομοιαστεί με ένα νησί της θάλασσας. Αναφέρει ο Bachelard ότι «το νερό με τη δροσερή διαφάνεια του είναι ένας αναποδογυρισμένος ουρανός όπου τ'άστρα παίρνουν καινούρια ζωή».

Ανάλυση 1ος-2ος στίχος Ο ψυχισμός του ποιητή είναι βυθισμένος στο βάθος του φεγγαριού, μέσα στο όνειρο μίας νέας εμπειρίας, μίας καινούριας ζωής, γιατί το σύμπαν προσφέρει σύμφωνα με τον Bachelard «μία απόλυτη εικόνα», που μπορεί να τελειοποιήσει και να εξιδανικεύσει αυτό το όνειρο, μπορεί να οδηγήσει σε μία νέα, ουράνια και μακρινή πατρίδα. Πράγματι, το νερό «με τις ανταύγειες του, αντιγράφει τον κόσμο, αντιγράφει τ'αντικείμενα. Αντιγράφει ακόμη και τον ονειροπόλο όχι μόνο σαν απατηλή εικόνα αλλά για να τον παρασύρει σε μία καινούρια ονειρική εμπειρία».

Ανάλυση 1ος- 2ος στίχος Ο ναύτης βρίσκεται ψηλά, στα βάθη του φεγγαριού και η κοπέλα βρίσκεται κάτω στη γη. Αυτή η αντίθεση μας οδηγεί στο να σκεφτούμε ότι ο ναύτης, ταξιδευτής της θάλασσας, κατάφερε να φτάσει πολύ μακριά, να θαυμάσει το άπειρο του σύμπαντος και τρέχει γιατί δεν σταματά ποτέ να ονειρεύεται και αυτά τα όνειρα, μεταφέρουν τη φαντασία του σε ένα μέρος που δεν μπορεί να συγκριθεί με τη γη στην οποία βρίσκεται η κοπέλα, ένας τόπος ιδεατός. Όπως αναφέρει ο Bachelard «κοντά στο νερό, πάνω στο νερό μαθαίνουμε να πετάμε στα σύννεφα, να κολυμπάμε στον ουρανό». Σ‘ αυτό το φανταστικό ταξίδι, ο ναύτης «περιπλανιέται μέσα στη φωτεινή απεραντοσύνη των νερών που συγχέεται με τη φωτεινή απεραντοσύνη τ‘ ουρανού».

Ανάλυση 1ος-2ος-3ος-4ος Η ονειροπόληση του ναύτη πάνω στη θάλασσα έχει μερικές φορές μία ιδιαιτερότητα απροσδόκητου βάθους». Στην αντανάκλαση του νερού και του ουρανού, ο ναύτης βυθίζεται μέσα στον παγκόσμιο ωκεανό, σκεπτόμενος έντονα την ουσία της ζωής και της ύπαρξης . Η ονειροπόληση τον μεταφέρει ψηλά και η κοπέλα κάτω στη γη, τραγουδώντας, προσπαθεί να επικοινωνήσει μαζί του, να έρθει σε επαφή μαζί του, μα φαίνεται ότι αυτό δεν είναι δυνατό: ο ναύτης μεταφέρθηκε σε μία άλλη διάσταση ιδανική, ουράνια, βαθιά, από ονειρική και φανταστική άποψη.

Ανάλυση 5ος-6ος-7ος-8ος στίχος Όμως το τραγούδι δεν φτάνει στο ναύτη. Το άκουσμα του παραμένει κάτω στη γη. Η προσπάθεια που καταβάλλει η κοπέλα με το τραγούδι της, να ταξιδέψει μακριά, φτάνει μέχρι το πλοίο, αν και η ψυχή της και κατά προέκταση η ψυχή του ποιητή, με πόνο (και αυτό φαίνεται από τα κόκκινα μάτια της), ελπίζει να συναντήσει ένα απραγματοποίητο όνειρο.

Ανάλυση 5ος-6ος-7ος-8ος στίχος Αυτό το όνειρο είναι το φανταστικό ταξίδι του ναύτη, και το τραγούδι είναι η ίδια η ζωή, η επιθυμία της ψυχής να ανακαλύψει καινούρια πράγματα, και αυτή η επιθυμία φτάνει μέχρι το λιμάνι, γιατί πάνω στο μακρινό φεγγάρι, ο ναύτης τρέχει όπως ο χρόνος κυλά. Επομένως, ψηλά, υπάρχουν αναμνήσεις της ζωής που ανήκουν στο παρελθόν ή και αναμνήσεις που ο ψυχισμός του ποιητή θα ήθελε να διαγράψει, δεδομένου ότι σύμφωνα με Bachelard «το παρελθόν της ψυχής μας είναι ένα απύθμενο νερό».

Ανάλυση 4ος - στίχος Γι'αυτό το λόγο, όπως ο ουρανός και το φεγγάρι είναι μία αντανάκλαση του νερού και της θάλασσας πάνω στην οποία ταξιδεύει ο ναύτης, έτσι και το τραγούδι, θα μπορούσε να είναι επίσης μία αντανάκλαση, η προβολή της ψυχής του ναύτη-ταξιδιώτη.

Ανάλυση 1ος και 3ος στίχος Αναλύοντας και τη διαλεκτική σχέση, των χρωμάτων λευκό-κόκκινο, ο ναύτης που είναι στα ολόλευκα ντυμένος και η κοπέλα που έχει κόκκινα μάτια: ο ποιητής χρησιμοποιεί αυτά τα χρώματα, αυτή την αντίθεση, και σε άλλα ποιήματα όπως ο «Ελεγκτής» (στο οποίο αναφέρεται στον ουρανό, στα αστέρια, στο χιόνι και στο αίμα) και αυτό το στοιχείο θα μπορούσε γενικά να δείξει την ψυχική του κατάσταση και τη σκέψη του.

Ανάλυση 1ος στίχος Το λευκό του ναύτη θα μπορούσε να συμβολίσει την αγνότητα και αν το φεγγάρι αποτελεί μέρος του παγκόσμιου ωκεανού, τότε ο ναύτης που τρέχει είναι σαν το νερό που τρέχει που σύμφωνα με Bachelard «το νερό είναι η κατ'εξοχήν αγνή ύλη και προσφέρεται σαν φυσικό σύμβολο για την καθαρότητα, δίνει συγκεκριμένο νόημα σε μια εκτεταμένη ψυχολογία του καθαρμού». Τα λευκά ρούχα του ναύτη θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν ως «εύκολο ιδανικό λευκότητας και χάρης» .

Ανάλυση – 1ος στίχος Το φεγγάρι και το λευκό ρούχο σε αντίθεση με το κόκκινο και τη γη στην οποία βρίσκεται το κορίτσι, συμβολίζουν: αν σκεφτούμε την εποχή στην οποία έζησε ο ποιητής, και σε συνδυασμό με την κριτική του φαντασιακού του Bachelard, το λευκό συμβολίζει τις στιγμές ελευθερίας (γι'αυτό και ο ναύτης τρέχει, τρέχει ίσως για να διαφύγει), που ονειρεύεται η ψυχή, τον εξαγνισμό, την απελευθέρωση από τον ανθρώπινο πόνο, την απομάκρυνση από τη γήινη θλίψη και ακόμη, το όνειρο, την επιθυμία που έχει το ποιητικό εγώ να εξυψωθεί, για να φτάσει αγνά ιδανικά και ανώτερες αξίες (και γι'αυτό ταξιδεύει ψηλά στο φεγγάρι), για να ταξιδέψει σε ένα επίπεδο ανώτερο από το γήινο. Το λευκό, το φεγγάρι, είναι επίσης το ιδανικό φως, το φως που δείχνει στο ναύτη το δρόμο για να φτάσει στο βάθος της ψυχής του.

Ανάλυση – 3ος 4ος και 7ος στίχος Από την άλλη πλευρά, το κόκκινο, τα κόκκινα μάτια, το χρώμα του αίματος και της φωτιάς, αντιπροσωπεύουν τον πόνο και τις δυστυχίες που βασανίζουν την ανθρωπότητα, ίσως ο πόλεμος και η κατοχή που έζησε ο ποιητής, το δράμα, όχι μόνο προσωπικό, αλλά και όλως των ανθρώπων. Όνειρα και ελπίδες που φτάνουν μέχρι τα κατάρτια του πλοίου, και η επιθυμία να ταξιδέψει το ποιητικό εγώ σε απροσπέλαστους τόπους, όπως είναι το φεγγάρι και ο ουρανός. Το τραγούδι της κοπέλας, δηλώνει τη θέληση για ζωή και την επιθυμία να μεταφερθεί πέρα από τη γη, πέρα γήινα αγαθά και τον γήινο πόνο.

Ανάλυση 3ος- 4ος στίχος Τα κόκκινα μάτια δείχνουν έναν έρωτα που πεθαίνει και σύμφωνα με την ψυχανάλυση της φωτιάς «το κόκκινο είναι σαν τη φωτιά τη στιγμή κατά την οποία πεθαίνει». Το τραγούδι αντιπροσωπεύει την επιθυμία που φτάνει στο λιμάνι, και όχι στον ναύτη, γιατί αυτός βρίσκεται τόσο βαθιά μέσα στο φεγγάρι (ίσως συμβολίζοντας τον πόλεμο που απομακρύνει τους ανθρώπους από τις οικογένειες τους), που η επικοινωνία παρεμποδίζεται. Η κοπέλα με το τραγούδι δεν καταφέρνει να επικοινωνήσει με το ναύτη, γιατί η ανθρώπινη ψυχή προσπαθεί να αποδεσμευτεί από δύσκολες καταστάσεις και να κατακτήσει αξίες που επικρατούν σε άλλες διαστάσεις του υποσυνείδητου.

Ποιητής – Ιστορικό πλαίσιο- Εποχή Εντάσσεται στην πρώτη μεταπολεμική γενιά, που διαδέχθηκε τους νεωτερικούς ποιητές του μεσοπολέμου. Η εποχή που έζησε είναι ολόκληρος ο 20ος αιώνας : βίωσε την τραγική διάψευση της μικρασιατικής καταστροφής, τους σφαγιασμούς του Β΄ Παγκοσμίου πολέμου, της Κατοχής και του Εμφυλίου, τον ψυχρό πόλεμο και τις διεκδικήσεις ή τις διαψεύσεις για έναν δικαιότερο κόσμο (Δάλλας, 1997).

Ρεύματα Απορρίπτει την παραδοσιακή γραφή και στρέφεται στον συμβολισμό και τον υπερρεαλισμό. Οικοδομεί το έργο του με εφιαλτικές εικόνες και σύμβολα, που πλησιάζουν περισσότερο τον εξπρεσιονισμό. Αξίζει να σημειώσουμε ότι υπερτονίζει το παράλογο, ενώ από τον Υπερρεαλισμό κρατά την τολμηρή φαντασία και την παραίσθηση. Έχει μάλιστα ειπωθεί πως ο κόσμος των ποιημάτων του είναι κλειστός, κρυπτικός, ατομικός, με ευαίσθητες κεραίες που συλλαμβάνουν τα μηνύματα της εποχής του. Μπορεί, λοιπόν, με ευκολία να χαρακτηριστεί ως ένας ποιητής του παραλόγου και του συμβολισμού (Δάλλας, 1997).

Συλλογή Το ποίημα «Ο Βυθός» δημοσιεύεται στη συλλογή Παραλογαίς (1948), από τις εκδόσεις Κέδρος. Άλλα ποιήματα της συλλογής: «Η πληγωμένη Άνοιξη» «Ο Ουρανός» «Τα δώρα» «Ο Βοριάς» …..

Γενικό σχόλιο Το κόκκινο «είναι ένα αντικείμενο γενικής απαγόρευσης». Σε μία δύσκολη εποχή, πολλοί άνθρωποι και πολλοί έρωτες πεθαίνουν στη γη και αυτοί οι έρωτες παραμένουν μόνο μέσα στο βάθος ενός ονείρου όπως το φεγγάρι. Και σ'αυτό το σημείο τονίζεται η αντίθεση γη-φεγγάρι. Ο ναύτης που τρέχει στο φεγγάρι, στα ολόλευκα ντυμένος βρίσκεται βυθισμένος σε μία κοσμική, απαλή, πλατιά, απέραντη απεικόνιση, μία εικόνα που δέχεται ταυτόχρονα «το νερό, τον αέρα, τον ουρανό και τη γη και τα ενώνει». Η επιλογή του λευκού χρώματος, του ναύτη που βυθίζεται σε μία τόση φυσική και σίγουρη ευτυχία, και η Σελήνη, που μέσα στο ποιητικό βασίλειο, είναι «ένα ρευστό που διαπερνά τον ονειροπόλο», δηλαδή στο συγκεκριμένο ποίημα τον ναύτη.

Συμπεράσματα Το ονειροπόλημα ενώνει το σύμπαν με την ύλη και μεταφέρει τον ποιητή σε έναν άλλο κόσμο. Τα τέσσερα κοσμογονικά στοιχεία είναι οι ύλες που πάντα βοηθούσαν τους ποιητές-φιλοσόφους να στηρίξουν την ενότητα του σύμπαντος. Το νερό που αντανακλά τον ουρανό είναι το βάθος του. Ο μπασλαρικός καλλιτέχνης δεν είναι ο άνθρωπος που παρατήρησε βαθιά, αλλά εκείνος που ονειρεύτηκε βαθιά. Η εικόνα μέσα στο κείμενο είναι το ίχνος της λειτουργίας του ιρεαλιστικού: είναι η μετουσίωση ενός αρχέτυπου, και όχι αναπαραγωγή της πραγματικότητας. Φαντασία, δεν είναι η ιδιότητα να φτιάχνουμε εικόνες από την πραγματικότητα, αλλά εικόνες που ξεπερνούν και υμνούν την πραγματικότητα. Εικόνα είναι η λέξη που παράγει μία πραγματικότητα και τη μεταμορφώνει σε όραμα, που προδίδει τις προτιμήσεις ή τα όνειρα του ποιητή. Γιατί η ποίηση είναι το ξύπνημα των πρωταρχικών εικόνων. Η μπασλαρική κριτική, με βάση μία εικόνα, ανασυγκροτεί την ανακάλυψη ενός κόσμου, εκείνου όπου η ψυχή του καλλιτέχνη θα ήθελε να ζήσει.

Βιβλιογραφία Bachelard, G. (2002). Το νερό και τα όνειρα: δοκίμιο πάνω στην φαντασία της ύλης (μετάφραση Έλση Τσούτη). Αθήνα: εκδόσεις Χατζηνικολή. Bachelard, G. (1984). La Poétique de la rêverie. Paris: Presses Universitaires de France. Δάλλας, Γ. (1997). Ο ποιητής Μίλτος Σαχτούρης. Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος. Σαμαρά, Ζ. (1987) Προοπτικές του Κειμένου. Θεσσαλονίκη: Εκδόσεις Κώδικας, Θεσσαλονίκη, σελ. 88-92.

Βιβλιογραφία Σαχτούρης, Μ. (1948). Παραλογαίς. Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος. Μπασλαρ,Γκ. (1987). Η Ψυχανάλυση της Φωτιάς. Γιάννης Εμίρης (μετάφραση). Αθήνα: Εκδόσεις Ερατώ, σελ. 145. Tadie‘ J. –Y. (2001). Η Κριτική της Λογοτεχνίας τον Εικοστό Αιώνα. Αθήνα: Εκδόσεις Τυπωθήτω, σελ. 170.

Ευχαριστούμε πολύ!