Αικατερίνη Ν. Ηλιάδου Επικ. Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών Νομική Σχολή Ενιαίο ΠΜΣ Δίκαιο Ενέργειας 1 Αικατερίνη Ν. Ηλιάδου Επικ. Καθηγήτρια Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ

Εισαγωγή γενική – περιεχόμενα μαθήματος

Εισαγωγή Έννοια και σημασία τομέα ενέργειας Τι είναι, τι περιλαμβάνει Ιδιαίτερη σημασία κοινής ωφέλειας Πυλώνες διαμόρφωσης ενεργειακής πολιτικής Αναγκαιότητα δημόσιας παρέμβασης Μέθοδοι οργάνωσης αγοράς ενέργειας Μονοπώλιο Ελεύθερη αγορά Πως γίνεται η επιλογή;

Έννοια Δικαίου Ενέργειας Ως κλάδος Δημοσίου Δικαίου Άλλοι κλάδοι Δικαίου Τι περιλαμβάνει; Κανόνες Δικαίου ΕΕ Κανόνες εθνικού Δικαίου Πως οργανώνεται το νομικό πλαίσιο και γιατί;

Κανόνες οργάνωσης αγοράς ενέργειας Διάκριση επιμέρους δραστηριοτήτων Διάκριση φυσικών μονοπωλίων από ανταγωνιστικές δραστηριότητες Γενικές Αρχές Δικαίωμα πρόσβασης τρίτων – Δικαίωμα επιλογής προμηθευτή Λειτουργία ανταγωνισμού Αναδιοργάνωση μονοπωλιακών δημοσίων επιχειρήσεων ενέργειας Μοντέλο οργάνωσης αγοράς Διασφάλιση εξυπηρέτησης κοινής ωφέλειας

Ρύθμιση αγοράς Αναγκαιότητα Ειδικά θέματα απελευθέρωσης Θεσμικά χαρακτηριστικά ρυθμιστικών αρχών Αρμοδιότητες (Θεωρητικά θέματα) ΡΑΕ Θεσμικά χαρακτηριστικά Αρμοδιότητες Δικαστικός έλεγχος Αδειοδότηση Καταγγελίες

Δημόσια παρέμβαση και μοντέλα οργάνωσης αγοράς ενέργειας

Τομέας ενέργειας Τομέας της οικονομίας Ενεργειακά αγαθά Πρώτες ύλες: πετρελαιοειδή προϊόντα, φυσικό αέριο, άνθρακες Τελικά προϊόντα: Ηλεκτρική ενέργεια, φυσικό αέριο, θερμότητα Υπηρεσίες Παροχή ενεργειακών προϊόντων Συναφείς οικονομικές δραστηριότητες – εμπορικές σχέσεις Εμπορικά αγαθά (rival goods)- Διάκριση από τα δημόσια αγαθά (non- rival + non-excludable goods)

Τριπλή σημασία κοινής ωφέλειας /δημοσίου συμφέροντος Αγαθό απολύτως ζωτικής σημασίας για τον άνθρωπο – προϋπόθεση διασφάλισης ελάχιστου επιπέδου αξιοπρεπούς διαβίωσης Βασικός συντελεστής για την παραγωγή άλλων βιομηχανικών προϊόντων και για την παροχή βασικών υπηρεσιών (τηλεπικοινωνίες, μεταφορές)  παράμετρος της οικονομικής ανάπτυξης και της προόδου Πηγή περιβαλλοντικών κινδύνων και μόλυνσης  παράμετρος διαμόρφωσης περιβαλλοντικής πολιτικής

Πυλώνες διαμόρφωσης πολιτικής Τρεις πυλώνες Ασφάλεια εφοδιασμού: Αδιάλειπτη τροφοδοσία των καταναλωτών με υψηλής ποιότητας προϊόντα βραχυχρόνια / μακροχρόνια Ανταγωνιστικότητα της οικονομίας ελαχιστοποίηση του κόστους Προστασία περιβάλλοντος: Τοπικό περιβάλλον: όξινη βροχή, σωματίδια, ποιότητα αέρα (π.χ. Πόλεις) Πλανητικό περιβάλλον: αέρια του θερμοκηπίου – κλιματική αλλαγή Στόχοι αναλλοίωτοι στον χρόνο

Δημόσια παρέμβαση Στάθμιση μεταξύ των στόχων της ενεργειακής πολιτικής για την επίλυση τυχόν συγκρούσεων: κρατική αρμοδιότητα – εξυπηρέτηση δημοσίου συμφέροντος Διατάξεις του οικονομικού Συντάγματος: Η παρέμβαση του Κράτους ανάγεται σε συνταγματική επιταγή, καθώς η απαίτηση αδιάλειπτης παροχής υπηρεσιών επιβάλλει διαρκή εποπτεία, ανεξάρτητα από τον τρόπο οργάνωσης της αγοράς και τη νομική μορφή των επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στον τομέα

Αναγκαιότητα δημόσιας παρέμβασης «Εξωτερικότητες»: κίνδυνοι που δεν μπορούν να αποτραπούν από τη λειτουργία μόνης της αγοράς Ανεπάρκεια επενδύσεων Ανεπαρκής προστασία περιβάλλοντος Απροθυμία αξιοποίησης νέων τεχνολογιών Απροθυμία εξυπηρέτησης του συνόλου της ζήτησης Οικονομικές ιδιαιτερότητες του τομέα: υψηλής εντάσεως κεφαλαίου, μακροχρόνια κατασκευή και χρόνος απόσβεσης επενδύσεων, νέες τεχνολογίες, αλλαγές κανονιστικού πλαισίου  υψηλό επιχειρηματικό ρίσκο Ιδιαίτερη γεωπολιτική σημασία του τομέα

Πρότυπα οργάνωσης αγοράς Ελεύθερη αγορά Διάκριση επιμέρους δραστηριοτήτων Φυσικά μονοπώλια Ανταγωνιστικές δραστηριότητες  Ελεύθερος ανταγωνισμός μεταξύ επιχειρήσεων στα ανταγωνιστικά τμήματα Δικαίωμα επιλογής καταναλωτών Μονοπώλιο «φυσικό μονοπώλιο»  Νομικό μονοπώλιο Καθετοποιημένη επιχείρηση Μονοπωλιακά προνόμια Δημόσια ιδιοκτησία Πρόληψη καταχρηστικής συμπεριφοράς: Δημόσια ιδιοκτησία

Κρατικό μονοπώλιο (1) Πλήρης απαγόρευση άσκησης δραστηριότητας από τρίτους Συνταγματικά ανεκτή επιλογή (επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας, η λειτουργία των οποίων έχει ιδιαίτερη σημασία για την εξυπηρέτηση βασικών αναγκών του κοινωνικού συνόλου) Επιλογή μετά τον Β’ παγκόσμιο πόλεμο Συγχώνευση μικρών επιχειρήσεων, δημιουργία καθετοποιημένων επιχειρήσεων εθνικής / περιφερειακής εμβέλειας  αξιοποίηση πλεονεκτημάτων οικονομίας κλίμακος, εξηλεκτρισμός Παροχική διοίκηση, δημόσια υπηρεσία με λειτουργική έννοια

Κρατικό μονοπώλιο (2) Αρχές που διέπουν την παροχή ενεργειακών προϊόντων: Συνέχεια: διαρκής εξυπηρέτηση Προσαρμοστικότητα: κάλυψη εξελίξεων αναγκών καταναλωτών Οικονομικότητα: μικρότερη δυνατή θυσία Καθολικότητα: ισότιμη παροχή υπηρεσιών ανεξαρτήτως περιοχής Σαφής αποτύπωση – άρθ. 1 παρ. 3 Ν.1468/1950: «Ειδικώς η Δημοσία Επιχείρησις Ηλεκτρισμού υποχρεούται όπως: α) Διασφαλίση την οικονομικήν αυτάρκειαν αυτής. β) Παρέχη την παραγομένην ηλεκτρικήν ενέργειαν προς τους αγροτικούς και αστικούς πληθυσμούς εις την ευθυνοτέραν δυνατήν τιμήν, ενεργούσα βάσει υγιών εμπορικών αρχών, εντός των πλαισίων της γενικωτέρας οικονομικής πολιτικής της Χώρας. γ) Αποφεύγη τας αδικαιολογήτους διακρίσεις κατά την παροχήν ηλεκτρικής ενεργείας μεταξύ των διαφόρων περιοχών της Χώρας και κατά τον καθορισμόν των τιμολογίων μεταξύ καταναλωτών της αυτής κατηγορίας. δ) Διαθέτη τα πραγματοποιούμενα έσοδα μετά την αφαίρεσιν κρατήσεων προς σχηματισμόν αποθεματικών, αποκλειστικώς προς τελειοποίησιν και συμπλήρωσιν των εγκαταστάσεων, βελτίωσιν των όρων εξυπηρετήσεως του κοινού και μείωσιν της τιμής της ηλεκτρικής ενεργείας, απαγορευομένης της διαθέσεως αυτών διά σκοπόν ξένον προς τους υπό του παρόντος καθοριζομένους σκοπούς αυτής.»

Ελεύθερη αγορά Σταδιακή εφαρμογή κανόνων ελεύθερου ανταγωνισμού σε πρώην μονοπωλιακούς τομείς: απελευθέρωση ή απορρύθμιση αγοράς Διαφορετική έννοια από την ιδιωτικοποίηση (περιουσιακή, λειτουργική, τυπική), παραχώρηση δημόσιας υπηρεσίας, τυποποίηση συνεργασίας κράτους – ιδιωτών (π.χ. ΣΔΙΤ) Από τις αρχές της δεκαετίας του 1990: υψηλό επίπεδο ωρίμανσης του τομέα, ενεργειακές κρίσεις, οικολογικές καταστροφές, αμφισβήτηση πυρηνικής ενέργειας

Στόχοι απελευθέρωσης αγοράς Μεγιστοποίηση οικονομικής αποδοτικότητας μέσω αποφυγής προβλημάτων μεγάλων κρατικών επιχειρήσεων (έντονη πολιτική παρέμβαση για υπεράριθμες προσλήψεις, μη ορθολογικές επιλογές προγραμμάτων ανάπτυξης, υποχρεωτική διατήρηση χαμηλών τιμών παρά το υψηλό κόστος) Συστηματική, ευρεία αξιοποίηση νέων τεχνολογιών (τυποποιημένες μονάδες φυσικού αερίου χαμηλού κόστους κεφαλαίου, κατανεμημένη ηλεκτροπαραγωγή) Παραμερισμός της μονοπωλιακής δύναμης χάριν της παροχής φθηνότερων ενεργειακών προϊόντων και η βέλτιστη ανάπτυξη νέων επενδύσεων σε ευρύτερες αγορές (ευρωπαϊκή εσωτερική αγορά ενέργειας) Αναπτυσσόμενες χώρες: προσέλκυση επενδύσεων

Κανονιστικό πλαίσιο – Οργάνωση και δομή

Πορεία απελευθέρωσης αγοράς σε ευρωπαϊκό επίπεδο Επιτροπή: Τέλη δεκαετίας 1980, δικαστική αμφισβήτηση κρατικών μονοπωλίων στον τομέα της ενέργειας με βάση τη διάταξη του πρώην άρθρου 86 ΙΙ ΣΕΚ Οι επιχειρήσεις που είναι επιφορτισμένες με τη διαχείριση υπηρεσιών γενικού οικονομικού συμφέροντος ή που έχουν χαρακτήρα δημοσιονομικού μονοπωλίου υπόκεινται στους κανόνες της Συνθήκης και ιδίως στους κανόνες περί ελεύθερου ανταγωνισμού κατά το μέτρο κατά το οποίο η εφαρμογή των κανόνων αυτών δεν εμποδίζει νομικά ή πραγματικά την εκπλήρωση της ιδιαίτερης αποστολής που τους έχει ανατεθεί. Η ανάπτυξη των συναλλαγών δεν πρέπει να επηρεάζεται σε βαθμό ο οποίος θα ήταν αντίθετος προς το συμφέρον της Κοινότητας. Θεμέλιο: Πρόγραμμα για την εσωτερική αγορά ελλείψει ρητής αρμοδιότητας της ΕΕ

Εξέλιξη ευρωπαϊκής νομοθεσίας Πρώτες Οδηγίες: 96/92/ΕΚ ηλεκτρική ενέργεια, 98/30/ΕΚ φυσικό αέριο Δεύτερη δέσμη μέτρων: Οδ. 2003/54/ΕΚ (ηλεκτρισμός) και 2003/55/ΕΚ (φυσικό αέριο) και Καν. 1228/2003 για διασυνοριακές ανταλλαγές ηλεκτρικής ενέργειας, Καν. 1775/2005 για φυσικό αέριο Τρίτη δέσμη μέτρων: Σεπτέμβριος 2007 – υιοθετήθηκε το 2009 (Οδ. 2009/72/ΕΚ και 2009/73/ΕΚ, Καν. 713, 714 & 715/2009) Ειδικές διατάξεις για ΑΠΕ, ΣΗΘΥΑ, Εξοικονόμηση κ.λπ. 25.02.2015: “A Framework Strategy for a Resilient Energy Union with a Forward-Looking Climate Change Policy”: “transition to a low-carbon, secure and competitive economy”

Εθνική νομοθεσία Ηλεκτρική ενέργεια: Φυσικό αέριο: Ν. 2773/1999, Ν. 2837/2000, Ν. 2941/2001, Ν. 3175/2003, Ν. 3426/2005, Ν. 3468/2006 Φυσικό αέριο: Ν. 3175/2003, Ν. 3428/2005 Ν. 4001/2011 : Ριζική αναμόρφωση κανονιστικού πλαισίου Προσαρμογή ελληνικού δικαίου προς την τρίτη δέσμη μέτρων Ενιαία ρύθμιση θεμάτων ηλεκτρικής ενέργειας και φυσικού αερίου Εκ νέου ρύθμιση θεσμικής οργάνωσης (ΡΑΕ) Νεότερες τροποποιήσεις στο πλαίσιο υποχρεώσεων από τα Μνημόνια Βλ. πχ N.4389/2016 – ά. 133 επ. ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η’ - «ΝΟΜΕ, Ιδιοκτησιακός διαχωρισμός ΑΔΜΗΕ και Μηχανισμός Αποζημίωσης Ευελιξίας»

Δομή νομικού πλαισίου Βασικές διατάξεις: Τυπικός νόμος Κανονιστικές πράξεις που εκδίδονται κατά νομοθετική εξουσιοδότηση: Κανονισμοί και «Κώδικες» Αποφάσεις για επιμέρους ειδικά, τεχνικά και λεπτομερειακά θέματα (λεπτομέρειες εφαρμογής) Ατομικές διοικητικές πράξεις που εκδίδονται σε εφαρμογή του κανονιστικού πλαισίου – πχ άδειες