Ι. Γιδαράκου (Ομότιμη Καθηγήτρια ΓΠΑ) Α. Κουτσούρης (Καθηγητής ΓΠΑ) ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ Ι. Γιδαράκου (Ομότιμη Καθηγήτρια ΓΠΑ) Α. Κουτσούρης (Καθηγητής ΓΠΑ) koutsouris@aua.gr 1

3. ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ, ΑΓΡΟΤΙΚΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΣ, ΑΓΡΟΤΟΥΡΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΟΛΟΚΛΗΡΩΜΕΝΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ

3.1. Εννοιολογικές οριοθετήσεις α) Εναλλακτικός τουρισμός (Alternative tourism): Περιλαμβάνει όλες τις μορφές ήπιου/ βιώσιμου τουρισμού. Αντιδιαστέλλει τις μορφές ήπιου τουρισμού από το μαζικό τουρισμό. Αναφέρεται ως συνώνυμος του αειφόρου τουρισμού (sustainable tourism) Κύρια χαρακτηριστικά της έννοιας «εναλλακτικός» Περιβαλλοντική συμβατότητα Μικρή κλίμακα και παραδοσιακές δραστηριότητες Παραμονή κερδών στην περιοχή Πολιτισμική αειφορία και ικανοποίηση των τουριστών. (Βλ. και μαγικό πεντάγωνο αειφόρου τουρισμού, προηγούμενης ενότητας) Οι διάφορες μορφές εναλλακτικού τουρισμού χαρακτηρίζονται συνήθως από ένα κυρίαρχο ειδικό κίνητρο στη ζήτηση, π.χ. φυσιολατρία, ταξίδι περιπέτειας, αθλητισμός, περιήγηση, γνωριμία με την τοπική παράδοση. Στον τρόπο οργάνωσης του ταξιδιού κυριαρχεί η αυτονομία στις επιλογές και η μικρή ή ελάχιστη χρήση υπηρεσιών οργανωμένου τουρισμού. Κατά τον De Kandt (1994) όλοι οι ταξιδιώτες που δεν κάνουν ένα τυπικό είδος διακοπών (αγορά πακέτου υπηρεσιών, κ.λπ.) μπορούν να ενταχθούν σε μια κατηγορία υπό τον τίτλο (‘κάτω από την ομπρέλα’) «εναλλακτικός τουρισμός»

Εννοιολογικές οριοθετήσεις Το συνεχές μεταξύ του μαζικού και εναλλακτικού τουρισμού (βλ. και επόμενο σχήμα) (Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει, στους διάφορους τύπους τουρισμού, πολωτική κατάσταση μεταξύ μαζικού και εναλλακτικού ) π.χ. Ο τουρισμός περιπέτειας (Adventure tourism) μπορεί να είναι : μικρής κλίμακας (π.χ. scuba diving ), μεσαίας κλίμακας (π.χ. Canoeing, rafting) ή μεγάλης κλίμακας (π.χ. σαφάρι στην Ανατ. Αφρική) Ο οικοτουρισμός (Natural tourism, μελέτη/παρατήρηση χλωρίδας, πανίδας, κ.λπ.) είναι μικρής κλίμακας (π.χ. παρατήρηση πουλιών), αλλά μπορεί να εξελιχτεί σε μαζικό τουρισμό σε πολλά εθνικά πάρκα. Κομφούζιο ορισμών και όρων εναλλακτικού τουρισμού: επαυξάνεται από τις έννοιες σχετικά με τους τουρίστες που αντιπροσωπεύουν και τις μετατοπίσεις μιας περιοχής υποδοχής από μια κατηγορία τουρισμού στην άλλη

Υπάρχουν στεγανά; Είναι απόλυτα διακριτοί τύποι;

Εννοιολογικές οριοθετήσεις β) Αγροτικός τουρισμός (rural tourism) Τι είναι αγροτικός τουρισμός; Πολυσυζητημένη και πολυδιάστατη έννοια, για την οποία δεν υπάρχει ορισμός με χαρακτηριστικά και δραστηριότητες επακριβώς ορισμένα και ενιαία για κάθε χώρα. Ορισμός Ε.Ε1(986): Όλες οι τουριστικές δραστηριότητες που συμβαίνουν στον αγροτικό χώρο (Page, Brunt and Busdy, 2001 - δεν είναι ικανοποιητικός ορισμός) Στεγάζει όλες τις μορφές του εναλλακτικού τουρισμού αλλά και μορφές του μαζικού τουρισμού που αναπτύσσονται στον αγροτικό χώρο. (π.χ. επισκέψεις σε αρχαιολογικούς χώρους με βάση οργανωμένο πακέτο διεθνούς tour operator, λειτουργία χιονοδρομικών κέντρων, γηπέδων golf) αν και συνήθως χρησιμοποιείται για να αποδώσει μόνο εναλλακτικές μορφές τουρισμού.

Εννοιολογικές οριοθετήσεις β) Αγροτικός τουρισμός (rural tourism) (συνέχεια) Ποιοι λόγοι δυσκολεύουν τον προσδιορισμό δραστηριοτήτων που μπορούν να χαρακτηρίζονται ως εναλλακτικός αγροτικός τουρισμός: α) Η έννοια του όρου «τουρισμός» αλλά και η ποικιλία των τύπων αγροτικού χώρου και των δραστηριοτήτων που αναπτύσσονται σε αυτόν. β) Η εναλλακτική χρήση του όρου αγροτικός τουρισμός με άλλους όρους, π.χ. οικοτουρισμός, πράσινος τουρισμός, τουρισμός υπαίθρου, αγροτουρισμός, κ.λπ. γ) Η έννοια του όρου «rural» (αγροτικό) κατ’ αντίθεση με τον όρο «urban» (αστικό) - τι ορίζει το “rural”;

Εννοιολογικές οριοθετήσεις – αγροτικός τουρισμός α) Η έννοια του όρου «τουρισμός» και η ποικιλία αγροτικού χώρου και των τουριστικών δραστηριοτήτων – Γιατί δεν είναι όλες οι δραστηριότητες εναλλακτικός τουρισμός; Μια δυσκολία προκύπτει από το γενικότερο ορισμό του τουρισμού (διανυκτέρευση ή μη, απόσταση του ταξιδιού, χρόνος παραμονής, σκοπός). Π.χ. Κάποιες μορφές δραστηριοτήτων είναι καθαρά τουρισμός, άλλες εντάσσονται στις κατηγορίες της αναψυχής ή της επίσκεψης σε γειτονικό τουριστικό προορισμό κ.λπ. (π.χ. το trekking μπορεί να είναι τουρισμός, όμως η επίσκεψη σε αγροτικό εστιατόριο ή σε pub είναι;) Θα θεωρηθούν όλες «τουρισμός»; (Ο Curry, 1994, διακρίνει ακόμα και την countryside leisure σε 7 κατηγορίες μία εκ των οποίων θεωρεί τον αγροτικό τουρισμό, εντάσσοντας τον αγροτικό τουρισμό στην αναψυχή).

Εννοιολογικές οριοθετήσεις – αγροτικός τουρισμός Επίσης, η εμπορευματοποίηση του αγροτικού χώρου-τοπίου οδηγεί στο πέρασμα από πιο απλές μορφές τουρισμού (π.χ. farm-based ) σε πιο εμπορικές χρήσεις της υπαίθρου (π.χ. χιονοδρομικά κέντρα), που δεν συνάδουν με δραστηριότητες εναλλακτικού τύπου τουρισμού. Ο αγροτικός χώρος «εμπορευματοποιείται» (αυξάνεται η ζήτηση και χρήση του ως χώρου τουρισμού και αναψυχής) εξαιτίας της συνέργειας πολλών παραγόντων: α) της τουριστικής ζήτησης, β) των ιδιαιτεροτήτων και της δυναμικής του για προσφορά και εγκατάσταση υπηρεσιών τουρισμού, γ) των αλλαγών στις αγροτικές δομές/συστήματα παραγωγής δ) των πολιτικών αγροτικής ανάπτυξης, και δ) της προβολής από τα ΜΜΕ. Π.χ. Είναι όλες οι μορφές τουρισμού που συμβαίνουν στον αγροτικό χώρο αγροτικού χαρακτήρα (π.χ. τα Θεματικά πάρκα ή τα Holiday villages δεν είναι μορφές αγροτικού τουρισμού, αλλά η τοποθέτησή τους ευνοείται στον αγροτικό χώρο).

Εννοιολογικές οριοθετήσεις – αγροτικός τουρισμός Παράδειγμα θεματικών πάρκων ή holiday villages: Αναπτύσσονται στον ανοικτό χώρο για χρήση αναψυχής. Μπορεί να είναι σε δασωμένη περιοχή ή και εκτάσεις σε αγρανάπαυση που δίνονται ή εξαγοράζονται γι’ αυτό το σκοπό (ή και σε προστατευόμενες περιοχές). Μπορεί να είναι μικρής έκτασης, π.χ. ένα μικρό βιομηχανικό πάρκο, αλλά και μεγάλης, με οικοδόμηση για διαμονή, καταστήματα, εγκαταστάσεις δραστηριοτήτων αναψυχής. Μπορεί να παρέχουν ποικιλία δραστηριοτήτων που απευθύνονται σε παιδιά και ενήλικους νέους ή σε πιο ηλικιωμένους και πιο εξειδικευμένες ομάδες, όπως π.χ. ομάδες ηλικιών παιδιών. Μπορεί να περιλαμβάνουν σειρά μεγάλων ξενοδοχείων ή μικρών οικιών που αναπτύσσονται η μια κοντά στην άλλη. Κάποιες παροχές μπορεί να είναι out-door activities και προσομοιώσεις περιπετειών για παιδιά, όπως δραστηριότητες με το νερό (π.χ. νεροτσουλήθρες), αναρριχήσεις και καταβάσεις (με πλέγματα σχοινιών, και διάφορα events για ενήλικους όπως party nights, pop shows, παρατήρηση πουλιών αν βρίσκονται πλησίον βιοτόπων αναπαράσταση της καθημερινής ζωής παρωχημένων εποχών κ.ά. Αυτές οι εγκαταστάσεις, ειδικότερα οι ξενοδοχειακές σειρές, παρέχουν all inclusive παροχές και δεν μπορούν να χαρακτηριστούν ότι παρέχουν εναλλακτικό αγροτικό τουρισμό, αλλά μαζικό τουρισμό στην ύπαιθρο, όπου υπάρχει χώρος για εγκατάστασή τους. Στην Ελλάδα βρίσκονται σε παραλιακές περιοχές νησιών και διατείνονται ότι αποτελούν holiday villages (Περιοχή Κολύμπια στη Ρόδο, Πέτρας στην Ίο και Καλλονής στη Λέσβο).

Εννοιολογικές οριοθετήσεις – αγροτικός τουρισμός Η ποικιλία τύπων αγροτικού χώρου υποστηρίζει ποικίλες ειδικές μορφές αγροτικού τουρισμού ή ποικιλία δραστηριοτήτων στον αγροτικό χώρο. π.χ. Διάφορες μορφές αγροτικού τουρισμού αναπτύσσονται σε διάφορες περιοχές (π.χ. farm based tourism είναι συχνό φαινόμενο στον ευρωπαϊκό αγροτικό χώρο όχι όμως στις ΗΠΑ και Καναδά, η έντονη γεωμορφολογία ορισμένων περιοχών υποστηρίζει τουρισμό περιπέτειας που δεν υποστηρίζεται σε ομαλής γεωμορφολογίας περιοχές, κ.λπ.) Επομένως, ο τουρισμός στον αγροτικό χώρο μπορεί να εκτείνεται από την πιο άτυπη μορφή (π.x. farm-based) ως την πλήρως οργανωμένη (π.χ. Holiday villages ή ακόμη και οργανωμένες επισκέψεις σε δυσπρόσιτες περιοχές ή οργανωμένος farm based τουρισμός π.χ. στη N. Ζηλανδία). Ως εκ τούτου, εάν ο ορισμός έχει σημείο αναφοράς τα κριτήρια του όρου τουρισμός και τον τύπο των δραστηριοτήτων, το εύρος των δραστηριοτήτων που αφορά τον ήπιας μορφής αγροτικό τουρισμό είναι πιο στενό. Εάν ο ορισμός έχει ως καίριο σημείο αναφοράς την ύπαιθρο τότε το περιεχόμενό του και το εύρος των δραστηριοτήτων είναι πιο ευρύ.

Εννοιολογικές οριοθετήσεις – αγροτικός τουρισμός β) Η εναλλακτική χρήση όρων με τον όρο «αγροτικός τουρισμός» Συμβαίνει, γιατί ορισμένες δραστηριότητες τουρισμού είναι πιο συνήθεις σε ορισμένες περιοχές ή χώρες (όπως προαναφέρθηκε) και η χρήση του όρου του ειδικού κινήτρου που τον χαρακτηρίζει είναι πιο καθιερωμένη, π.χ. ταύτιση όρων μεταξύ τους και με τον όρο αγροτικός τουρισμός: Agritourism: Σε πολλές χώρες χρησιμοποιείται για να αποδώσει όλες τις τουριστικές δραστηριότητες στον αγροτικό χώρο και επομένως ταυτίζεται με τον όρο αγροτικός τουρισμός . Πιο συχνά συνδέεται με τη γη, δηλ. τη γεωργία και ό,τι έχει σχέση με τον αγροτικό χώρο, άσχετα αν οι δραστηριότητες παρέχονται από την γεωργ. εκμετάλλευση ή εκτός αυτής (φεστιβάλ, μουσεία, πολιτιστικά δρώμενα κλπ . Σε άλλες χώρες (άλλοι ερευνητές) τον χρησιμοποιούν για να δηλώσουν τον τουρισμό στο αγρόκτημα και ό,τι έχει σχέση με τις δραστηριότητες του αγροκτήματος (farm tourism) - κατ’ αυτή την έννοια ο farm-based tourism (αγροτουρισμός, agrotourism κατ’ εμάς ) φαίνεται ως υποκατηγορία του agritourism.

Εννοιολογικές οριοθετήσεις – αγροτικός τουρισμός Green tourism: σε ορισμένες χώρες σημαίνει τον τουρισμό στην ύπαιθρο και επομένως τον αγροτικό τουρισμό. Πιο συχνά όμως χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει τον φιλικό προς το περιβάλλον τουρισμό σε αντίθεση με το μαζικό. Αναφέρεται κυρίως στην παρατήρηση της φύσης, αλλά χρησιμοποιείται επίσης εναλλακτικά με όρους nature tourism, alternative tourism, responsible tourism, soft tourism, good tourism, new tourism. Ecotourism: Συνδέεται κυρίως με τον τουρισμό στις προστατευόμενες περιοχές. Θεωρείται συνώνυμος ή μια μορφή του nature tourism και οπωσδήποτε είναι μια υποκατηγορία του rural tourism. Άλλοι όροι: community tourism, κυρίως για να δηλώσει τη συμμετοχή του τοπικού πληθυσμού στο σχεδιασμό των δράσεων και την κατανομή των κερδών (decision making and participation), responsive tourism, για να δώσει έμφαση στην υπευθυνότητα των τουριστών και γενικά των stakeholders του τουρισμού, κ.ά.

Ορισμοί

Εννοιολογικές οριοθετήσεις – αγροτικός τουρισμός γ) Η έννοια της «αγροτικότητας», του «αγροτικός» (rurality, rural, countryside) είναι δύσκολο να οριστεί. Δεν υπάρχoυν κοινά κριτήρια με τα οποία οι χώρες ορίζουν τις περιοχές τους ως αγροτικές. Δεν υπάρχει πλήρης διχοτομία μεταξύ «αστικού» και «αγροτικού»  Ορισμός OECD: Ο αγροτικός χώρος περιλαμβάνει τη γη και τους άλλους πόρους στην ανοιχτή ύπαιθρο και τις μικρές πληθυσμιακές ενότητες, που βρίσκονται έξω από την άμεση οικονομική επίδραση των κύριων αστικών κέντρων. Είναι μια χωρική έννοια και δεν περιορίζεται σε μια ορισμένη χρήση γης, βαθμό οικονομικής ευημερίας ή οικονομικό τομέα (Sharpley and Sharpley 1997). Απλουστευμένος ορισμός ( περιλαμβάνει περίπου το 90% των περιοχών των χωρών του OECD που δεν είναι αστικές περιοχές). - Ο Lane (1994) επισημαίνει τρία χαρακτηριστικά που ταυτοποιούν τις περιοχές ως «αγροτικές»: α. η πυκνότητα του πληθυσμού και το μέγεθος του οικισμού β. οι χρήσεις της γης και η οικονομία γ. οι παραδοσιακές κοινωνικές δομές. Ας δούμε σε ποιο βαθμό ισχύουν τα παραπάνω ως στοιχεία ταυτότητας:

Εννοιολογικές οριοθετήσεις – «αγροτικότητα» γ.1. Το κριτήριο της πληθυσμιακής πυκνότητας και του μεγέθους του πληθυσμού Γενικά, οι μη αστικοί οικιστικοί χώροι έχουν χαμηλότερη πληθυσμιακή πυκνότητα και λιγότερο πληθυσμό. Όμως: Διαφορετικές χώρες χρησιμοποιούν διαφορετικά επίπεδα πληθυσμού για να διακρίνουν τις αστικές από τις αγροτικές τους περιοχές: π.χ. εθνικά κριτήρια: Αυστραλία: κάτω από 1000 κατοίκους, Αυστρία: κάτω από 5000 κατοίκους Καναδάς: κάτω από 1000 κατοίκους και πυκνότητα πληθυσμού μικρότερη των 400 ατόμων ανά τετρ. χλμ., Δανία: κάτω από 200 κατοίκους, Πορτογαλία: κάτω από 10.000 κατοίκους, Ενωμένο Βασίλειο: Δεν υπάρχει επίσημα αναγνωρισμένο επίπεδο όμως αποκλείονται από το χαρακτηρισμό ως αγροτικών συγκεντρώσεις με πάνω από 10.000 κατοίκους, Ιρλανδία: 100 κάτοικοι (Hoggart et al 1995), Ελλάδα: κάτω από 3000 κατοίκους. Για να λυθούν ζητήματα συγκρισιμότητας στοιχείων μεταξύ χωρών και εφαρμογής κοινών αναπτυξιακών προγραμμάτων (π.χ. μεταξύ μελών της Ε.Ε.), σήμερα, το επικρατέστερο κριτήριο που χρησιμοποιείται στην Ε.Ε. και τον O.E.C.D. είναι η πυκνότητα του πληθυσμού κάτω των 100 κατοίκων /τετρ. χλμ. Με βάση αυτό καθορίζονται οι αγροτικές περιφέρειες από την Ε.Ε. για την άσκηση της Κ.Α.Π. Κυρίως αγροτικές περιφέρειες: >50% των κατοίκων ζει σε αγροτικές κοινότητες Σημαντικά αγροτικές περιφέρειες: 15-50% ζει σε αγροτικές κοινότητες Κυρίως αστικές περιφέρειες: <15% ζει σε αγροτ. Κοινότητες

Εννοιολογικές οριοθετήσεις – «αγροτικότητα» γ.2. Το κριτήριο της χρήσης γης και της οικονομίας Οι αγροτικές περιοχές στηρίζονται σε παραδοσιακές αγροτικές δραστηριότητες και αγροτικές βιομηχανίες. Όμως: Σήμερα η διχοτομία rural/urban με βάση τις οικονομικές δραστηριότητες είναι λιγότερο εμφανής στις αναπτυγμένες χώρες στη μεταβιομηχανική εποχή (η απασχόληση στη γεωργία μειώνεται, άλλες απασχολήσεις αναπτύσσονται, ο τρόπος ζωής συγκλίνει προς τον αστικό, κ.λπ.)  Η παραδοσιακή εικόνα για την ύπαιθρο και τις αγροτικές δραστηριότητες αλλάζει, η έννοια της υπαίθρου «ανακατασκευάζεται». Σε σχέση πάντως με τον τουρισμό ενδιαφέρον έχει η ένταση/ο βαθμός της «διαφορετικότητας» των χρήσεων γης και της οικονομίας που καθορίζουν και τη δυναμική της τουριστικής ανάπτυξης π.χ. Οι πιο ευημερούσες και διαφοροποιημένες οικονομίες δεν έχουν πολύ ανάγκη να αναπτύξουν τον τουρισμό και είναι λιγότερο ελκυστικές στους τουρίστες.

Εννοιολογικές οριοθετήσεις – «αγροτικότητα» γ.3. Το κριτήριο των παραδοσιακών κοινωνικών δομών Ο παραδοσιακός χαρακτήρας ορίζεται από: πιο αναπτυγμένη αίσθηση της κοινότητας απλές οικονομίες τοπική κουλτούρα λιγότερο υλιστικό περιεχόμενο της ζωής Οι αγροτικές περιοχές διατηρούν ακόμη δομές και αξίες που τις ταυτοποιούν ως πιο συντηρητικές/παραδοσιακές από τις αστικές, οι οποίες χάθηκαν στις αστικές κοινωνίες. Η συζήτηση για τον παραδοσιακό χαρακτήρα εστιάζει στο ρόλο του romantic idyll, δηλ. στην «αγροτικότητα ως κοινωνική αναπαράσταση ή «κοινωνική κατασκευή» στην αντίληψη και στον καθημερινό λόγο των ατόμων και τη σημασία της για τον τουρισμό. Η αντίληψη/απόδοση αξιών στην έννοια του «αγροτικού» από την πλευρά του τουρίστα διαφέρει από εκείνη του κατοίκου της υπαίθρου. Κατά συνέπεια, αντικειμενικά και συμβολικά στοιχεία του αγροτικού χώρου αποτελούν παράγοντες ελκυστικότητας για τους επισκέπτες/τουρίστες (αλλά αποτελούν και απειλή της σταθερότητας των δομών, παραπέμποντας στην ανάγκη σχεδιασμού και management του τουρισμού). Όμως και η έννοια της «κοινότητας» (community) δεν είναι εύκολο να οριστεί: Οι κοινότητες διαφέρουν μεταξύ τους ως προς χωρικά χαρακτηριστικά (π.χ. τοποθεσία, εγγύτητα με αστικό χώρο) , οικονομικά (π.χ. απασχόληση, διαθέσιμοι πόροι ), πολιτισμικά (κουλτούρα), κ.λπ., αλλά και ως προς τη δομή του πληθυσμού τους (π.χ. επίπεδο εκπαίδευσης, πυκνότητα, ηλικιακή κατανομή, ομάδες εξουσίας/ελίτ μέσα στην κοινότητα), την κοινωνική συνοχή, κ.λπ.). Δεν είναι ομοιογενείς ενότητες, αν και πολλοί ορισμοί βλέπουν την έννοια της κοινότητας ως σύνολο ατόμων με κοινά ενδιαφέροντα (βλ. Lorio and Wall 2012) .

Εννοιολογικές οριοθετήσεις – «αγροτικότητα» Συμπερασματικά  Δεν υπάρχει σαφής διχοτομία «αστικού»/ «αγροτικού» αλλά ένα συνεχές από το αστικό προς το αγροτικό (αγροτικές περιοχές με περισσότερο ή λιγότερο αστικά χαρακτηριστικά) στο οποίο οι διάφορες περιοχές τοποθετούνται.  Αγροτικές χαρακτηρίζονται επαρκέστερα όσες είναι μακριά από τις πόλεις και διαθέτουν (σε πιο έντονο βαθμό) τα χαρακτηριστικά του «αγροτισμού».  Οι δείκτες αγροτικότητας αλλάζουν. Κάποιες περιοχές χωρικά χαρακτηρίζονται ως rural αλλά οικονομικά και λειτουργικά μεταβάλλονται προς urban, η οικονομία τους γίνεται μη γεωργική. Επομένως: Ελάχιστη ομοφωνία υπάρχει στο τι συνθέτει το φαινόμενο που ονομάζεται «rural», μεταξύ των κοινωνιολόγων. Κατ’ ακολουθία και δυσκολία επακριβούς ορισμού τόσο του περιεχομένου όσο και των δραστηριοτήτων του rural tourism. Σε τελική ανάλυση, σημασία για τον αγροτικό τουρισμό από την πλευρά των τουριστών έχει η διαφορά ανάμεσα στο περιβάλλον της κατοικίας στην πόλη και στο περιβάλλον του τουριστικού προορισμού. Όμως τα κριτήρια ορισμού του αγροτικού τουρισμού και των επί μέρους μορφών έχουν σημασία για τα θεσμικά όργανα και το ρόλο των οργάνων στη θέσπιση κανονιστικών πλαισίων εφαρμογής δραστηριοτήτων εναλλακτικού αγροτικού τουρισμού.

Εννοιολογικές οριοθετήσεις – «αγροτικότητα» Επίσης, Η αυξανόμενη πολλαπλή χρήση του αγροτικού χώρου κάνει δύσκολη την υπεύθυνη προστασία του (πολλαπλές ομάδες ενδιαφερομένων εμπλέκονται, με διάφορα συμφέροντα και χωρίς κοινή αντίληψη για τον αγροτικό χώρο και χωρίς κοινές θέσεις για την προστασία του). Ο προληπτικός σχεδιασμός της ανάπτυξής του είναι όλο και πιο απαραίτητος και κρίσιμης σημασίας, όπως και οι πολιτικές ανάπτυξης που θα λαμβάνουν υπόψη τον επιτυχημένο συνδυασμό των τουριστικών δραστηριοτήτων με άλλες χρήσεις του χώρου και άλλες δραστηριότητες. Σε λίγες χώρες έχουν αναπτυχθεί πολιτικές που να λαμβάνουν υπόψη αυτά τα ζητήματα και λίγες χώρες έχουν αναπτύξει ειδικές πολιτικές για τον τουρισμό στις αγροτικές περιοχές και πολιτικές για τις επί μέρους μορφές του. Οι πολιτικές επικεντρώνονται στην παρακίνηση των επισκεπτών, στην αύξηση του αριθμού τους και στην αύξηση των μέσων και υπηρεσιών για την εξυπηρέτησή τους, ενώ υποτιμώνται οι αρνητικές επιπτώσεις. Περιορισμοί στον αριθμό των τουριστών σπάνια περιλαμβάνονται στις συζητήσεις για τον αγροτικό τουρισμό. Χωρίς επιτυχημένο σχεδιασμό πολιτικών κάθε (επιμέρους) πολιτική θα είναι βραχυπρόθεσμη και περιορισμένης αναπτυξιακής εμβέλειας.

Κάποιες ερευνητικές προσεγγίσεις στον προσδιορισμό της «αγροτικότητας» Σημείωση Κάποιες ερευνητικές προσεγγίσεις στον προσδιορισμό της «αγροτικότητας» Cloke (1977): δημοσίευσε (16) δείκτες αγροτικότητας περιοχών με βάση τους οποίους προκύπτουν τύποι αγροτικών περιοχών: CLASSES OF RURALITY Remote Accessible ____ _________ ___________ _____________ __________ Extreme rural intermediate rural intermediate non –rural extreme non-rural urban Remote rural area: μειούμενος ή σταθερός πληθυσμός, γήρανση, μειούμενες ευκαιρίες απασχόλησης, χαμηλό επίπεδο υπηρεσιών Accessible rural area: εγγύτητα στο αστικό κέντρο, υψηλός ρυθμός αύξησης του πληθυσμού, καλή επικοινωνία με το άστυ, υψηλή αναλογία νέων, χαμηλή ανεργία, καλές ευκαιρίες απασχόλησης. Άλλες προσεγγίσεις χαρακτηρισμού των αγροτικών περιοχών: Halfacree (1993): διακρίνει 4 προσεγγίσεις (descriprtive με βάση εμπειρικά/μετρήσιμα στοιχεία π.χ. πληθυσμιακά, socio-cultural με βάση κοινωνιολογικά και συμπεριφοριστικά στοιχεία, rural as a locality με βάση τα τοπικά χαρακτηριστικά, rural as a social representation με βάση το πώς τα άτομα ή ομάδες ατόμων αντιλαμβάνονται /αναπαριστούν τον αγροτικό χώρο). Murdoch and Marsden (1994): δίνει ένα πλαίσιο χαρακτηρισμών του σύγχρονου αγροτικού χώρου που μπορεί να προκύπτουν ως αποτέλεσμα μιας διαδικασίας αλλαγών (preserved, contested, paternalistic, clientelist countryside).

Σημείωση: Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του αγροτικού τουρισμού, σύμφωνα με τον Lane (1994), συνοψίζονται στα εξής: Είναι, χωρικά, εντοπισμένος στον αγροτικό χώρο Είναι λειτουργικά αγροτικός (βασίζεται σε μικρής κλίμακας παραδοσιακές δραστηριότητες και επιχειρήσεις, σε στοιχεία του περιβάλλοντος και της τοπικής κληρονομιάς). Είναι αγροτικός ως προς την κλίμακα σχετικά με τα κτίσματα και τις κατοικίες Στηρίζεται στις παραδοσιακές αξίες της υπαίθρου και αναπτύσσεται κάτω από τον έλεγχο του τοπικού πληθυσμού Δεν έχει ενιαία μορφή, αντανακλά την πολυπλοκότητα του φυσικού, κοινωνικού και πολιτισμικού αγροτικού περιβάλλοντος και επομένως παίρνει διάφορες μορφές. Συνδυάζει επομένως και όλα τα χαρακτηριστικά του «εναλλακτικού» τουρισμού

Δραστηριότητες που εμπίπτουν στο πεδίο του rural tourism ταξινόμηση υποδεικνυόμενη από το Συμβούλιο της Ευρώπης Περιήγηση - Περπάτημα (σε μονοπάτια, περιήγηση σε εθνικά πάρκα κλπ) - Ιππασία - Περιήγηση με gypsy caravans, wagons, κ.λπ. - Περιήγηση με οχήματα (τρένα, αυτοκίνητα κλπ) - Ποδηλασία - Περιήγηση με ζώα (π.χ. γαϊδουράκια) - Cross-country skiing Δραστηριότητες σχετικές με το νερό - Ψάρεμα - Κολύμπι - Παραποτάμιος τουρισμός (με βάρκες, μικρά πλοιάρια κλπ) - Canoeing and rafting - Θαλάσσια αγωνίσματα (με βάρκες ταχύτητας) - Windsurfing - Ιστιοπλοΐα - Άλλες δραστηριότητες με το νερό (π.χ. scuba diving)

Δραστηριότητες που εμπίπτουν στο πεδίο του rural tourism ταξινόμηση υποδεικνυόμενη από το Συμβούλιο της Ευρώπης Δραστηριότητες του αέρα - Ελαφρά αεροσκάφη - Αιωροπτερισμός - Αερόστατα Δραστηριότητες στo έδαφος (on dry land) - Τένις - Γκόλφ Δραστηριότητες sporting - Pot-holing - Αναρρίχηση Δραστηριότητες εξερεύνησης - Επισκέψεις σε βιοτεχνικές, χειροτεχνικές , γεωργικές επιχειρήσεις

Πολιτισμικές δραστηριότητες - Περιήγηση σε αρχαιολογικούς χώρους Δραστηριότητες που εμπίπτουν στο πεδίο του rural tourism ταξινόμηση υποδεικνυόμενη από το Συμβούλιο της Ευρώπης Πολιτισμικές δραστηριότητες - Περιήγηση σε αρχαιολογικούς χώρους - Περιήγηση σε αναπαλαιωμένες/αποκαταστημένες περιοχές - Μαθήματα χειροτεχνίας - Εργαστήρια καλλιτεχνικής έκφρασης - Τοπικές πολιτισμικές εκδηλώσεις - Πολιτισμικοί, γαστρονομικοί και άλλοι δρόμοι Δραστηριότητες υγείας - Γυμναστήρια - Δραστηριότητες λουτροθεραπείας

3.2. Αγροτουρισμός και ο ρόλος του ως παράγοντα αγροτικής ανάπτυξης

Αγροτουρισμός Ο Αγροτουρισμός αποτελεί μία από τις εναλλακτικές μορφές αγροτικού τουρισμού. Αν και υποκατηγορία του αγροτικού τουρισμού, έχει (στη χώρα μας) ευρύτερη χρήση εκφράζοντας όλες τις μορφές (εναλλακτικού?) τουρισμού στον αγροτικό χώρο. Αγροτουρισμός (με την κυριολεκτική έννοια): Σύνολο τουριστικών υπηρεσιών (διαμονή, εστίαση, δραστηριότητες αναψυχής) που προσφέρονται από τις γεωργικές οικογενειακές εκμεταλλεύσεις, οι οποίες διατηρούν τη γεωργία ως κύριο ή δευτερεύον επάγγελμα. Συνδέεται με τις δραστηριότητες της αγροτικής ζωής και της γεωργίας

Τυπολογία αγροτουρισμού (Phillips et al. 2010)

Αγροτουρισμός Ο ΕΛΟΤ (Ελληνικός Οργανισμός Τυποποίησης) (2003) ορίζει τον αγροτουρισμό (με την ευρύτερη έννοια) ως ήπια μορφή βιώσιμης τουριστικής ανάπτυξης και πολυδραστηριότητας στον αγροτικό χώρο, με στόχο: Να συμβάλει ώστε ο επισκέπτης να γνωρίσει τις αγροτικές περιοχές, τις αγροτικές ασχολίες, τα τοπικά προϊόντα, την παραδοσιακή κουζίνα και την καθημερινή ζωή των κατοίκων, τα πολιτισμικά στοιχεία και τα αυθεντικά χαρακτηριστικά του χώρου αυτού. Να φέρει τον επισκέπτη σε επαφή με τη φύση καθώς και με τις δραστηριότητες στην ύπαιθρο, στις οποίες θα μπορεί να συμμετέχει, να ψυχαγωγηθεί και να αισθανθεί τη χαρά της περιήγησης, της γνώσης και της ανακάλυψης. Να κινητοποιήσει τις παραγωγικές, πολιτισμικές και αναπτυξιακές δυνάμεις του τόπου, συμβάλλοντας έτσι στην αειφόρο περιβαλλοντική, οικονομική και κοινωνική ανάπτυξη του αγροτικού χώρου. Τάση: Διεύρυνση της έννοιας "αγροτουρισμός" και αποσύνδεση από την παράλληλη απασχόληση στη γεωργία. Εμφανής η τάση στις πολιτικές στήριξης του αγροτουρισμού σήμερα στον ελληνικό χώρο, αν και η σύγχυση στους ορισμούς (π. χ. ΥΠ.Α.Α.Τ.) διατηρείται.

Αγροτουρισμός Μια περιοχή ως αγροτουριστικός προορισμός πρέπει να χαρακτηρίζεται /διαθέτει (ΕΛΟΤ): Τουριστικούς πόρους (π.χ. κάλλος φυσικού ή ιδιαίτερο αγροτικό τοπίο, τοπική αρχιτεκτονική, πολιτισμική, θρησκευτική κληρονομιά, χαρακτηριστικές επαγγελματικές δραστηριότητες, τοπικά παραδοσιακά προϊόντα, τοπική κουζίνα κ.λπ.) η αξιοποίηση των οποίων να έχει διαμορφώσει μια διακριτή εικόνα εναλλακτικού τουρισμού και μια διαμορφωμένη ζήτηση, η οποία να υποστηρίζεται από διακριτό δίκτυο υποδομών φιλοξενίας και μια ποικιλία τουριστικών δραστηριοτήτων. Οι κάτοικοι να ασχολούνται κυρίως με δραστηριότητες του πρωτογενή τομέα παραγωγής Η πληθυσμιακή δύναμη των οικισμών να μην υπερβαίνει τους 5.000 κατοίκους Να μην έχει αναπτυχθεί στην περιοχή τουριστική προσφορά μαζικού τουρισμού (οργανωμένου παραθεριστικού ή άλλων μη ήπιων μορφών, σύμφωνα με τα οριζόμενα από τις αρμόδιες εθνικές αρχές) Να μην υπάρχουν παρακείμενες ασυμβίβαστες προς το αισθητικό περιβάλλον χρήσεις (π.χ. βιομηχανικές δραστηριότητες που παράγουν όχληση κ.α.) Στους αγροτουριστικούς προορισμούς μπορούν να ανήκουν επίσης παραδοσιακοί οικισμοί και προστατευόμενες περιοχές (εθνικά πάρκα και υγροβιότοποι), με τις δεσμεύσεις των σχετικών νόμων και διατάξεων και σε κάθε περίπτωση περιοχές στις οποίες το φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον έχει διατηρήσει την αυθεντικότητά του και δεν έχει αλλοιωθεί από εξωγενείς παράγοντες. (Δεν υπάρχει στη χώρα επίσημη καταγραφή αγροτουριστικών προορισμών αν και υπάρχουν πολλοί γνωστοί προορισμοί).

Αγροτουριστικό προϊόν Το αγροτουριστικό προϊόν είναι ένα σύνολο άυλων και υλικών αγαθών τα οποία ο επισκέπτης (αγροτουρίστας) μπορεί να απολαύσει κατά τη διάρκεια της επίσκεψης και παραμονής σε ένα αγροτουριστικό προορισμό. Η διατήρηση της προσωπικής σχέσης μεταξύ φιλοξενούμενου και οικοδεσπότη και η ενεργός συμμετοχή του φιλοξενούμενου σε διάφορες δραστηριότητες είναι ζητούμενο στον αγροτουρισμό

Αγροτουριστικό προϊόν Το πακέτο του αγροτουριστικού προϊόντος συνθέτουν τα στοιχεία: (Το είδος τους εξαρτάται από το χώρο αναφοράς, τους πόρους του χώρου και το βαθμό αγροτουριστικής ανάπτυξης, με προσπάθεια να περιλαμβάνει όσο γίνεται περισσότερα από τα παρακάτω) - Φιλοξενία στο αγροτουριστικό κατάλυμα - Παρατήρηση και, κυρίως, συμμετοχή σε γεωργικές δραστηριότητες - Γνωριμία με τα τοπικά ήθη και έθιμα - Απόλαυση του φυσικού τοπίου, της χλωρίδας/πανίδας - Γνωριμία με την άγρια ζωή - Επαφή και επιτόπια γνωριμία με την τοπική πολιτισμική, αγροτική κληρονομιά (ιστορικά μνημεία και κτίρια, μονές, παραδοσιακοί οικισμοί, τοπική αρχιτεκτονική, παλιά γεφύρια, κ.λπ.) - Γνωριμία και συμμετοχή σε πολιτιστικές εκδηλώσεις - Απόλαυση των τοπικών προϊόντων και εδεσμάτων - Γνωριμία με παραδοσιακές τεχνικές παραγωγής και μεταποίησης τοπικών προϊόντων (αποστακτήρια, παλιοί αλευρόμυλοι, κ.λπ.) - Δυνατότητα συμμετοχής σε δραστηριότητες «ενεργού τουρισμού» (διάφορα σπορ)

Αγροτουριστική επιχείρηση Μια επιχείρηση για να χαρακτηριστεί ως αγροτουριστική επιχείρηση πρέπει, σύμφωνα με τα προηγούμενα, να λειτουργεί σε περιοχή αγροτουριστικού προορισμού με τις προϋποθέσεις που περιγράφηκαν, να είναι η ίδια εναρμονισμένη με το φυσικό περιβάλλον και τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά της περιοχής και να παρέχει ένα όσο γίνεται πιο ολοκληρωμένο πακέτο αγροτουριστικού προϊόντος. Μπορεί όμως ένας επιχειρηματίας του αγροτουρισμού να προσφέρει ένα ολοκληρωμένο πακέτο; Δυσκολίες: - Το θεσμικό πρόβλημα - Η πρακτική αδυναμία παροχής πολλαπλών δραστηριοτήτων - Η ατομική και η συλλογική (των τοπικών αρχών, των αναπτυξιακών φορέων, των θεσμικών φορέων) ευθύνη στον εμπλουτισμό του πακέτου (βλ παράδειγμα community based-tourism των Iorio and Wall 2012)

Αγροτουριστική επιχείρηση Η δέσμευση: παροχή μίας τουλάχιστον από τις υπηρεσίες του πακέτου Π.χ. Διαμονή Εστίαση Περιήγηση στη φύση Ευαισθητοποίηση, περιβαλλοντική εκπαίδευση Διοργάνωση γνωριμίας με τα πολιτισμικά στοιχεία της περιοχής (επισκέψεις σε αξιοθέατα, συμμετοχή σε υπαίθριες δραστηριότητες κλπ) Διοργάνωση υπαίθριων δραστηριοτήτων αναψυχής Γνωριμία με συνήθειες και ασχολίες της καθημερινής ζωής των κατοίκων της περιοχής Πώληση τοπικών αγροτικών προϊόντων

Αγροτουρισμός & αγρ. ανάπτυξη Τι προσδοκούμε; Συμβολή στην ολοκληρωμένη ανάπτυξη των περιοχών Οικονομική διάσταση: Συμπληρωματική απασχόληση των αγροτών και στήριξη του οικογενειακού εισοδήματος Διατήρηση και ανάπτυξη θέσεων εργασίας (σε καταλύματα, μεταποίηση, catering, μεταφορές κλπ) Ανάπτυξη μικρών επιχειρήσεων οικογενειακής ή συνεταιριστικής μορφής, με πολλαπλασιαστικές επιπτώσεις στην τοπική οικονομία και διεύρυνση της διαφοροποίησης της τοπικής οικονομίας Ενίσχυση της πολυδραστηριότητας (πρόσθετων απασχολήσεων στο επίπεδο του ατόμου ή του νοικοκυριού) Βελτίωση των δυνατοτήτων διάθεσης των τοπικών γεωργικών και βιοτεχνικών προϊόντων-αύξηση προστιθέμενης αξίας.

Αγροτουρισμός & αγρ. ανάπτυξη Κοινωνική διάσταση Διατήρηση υπηρεσιών στην περιοχή (μεταφορών, υγείας, εκπαίδευσης, κ.λπ.) Συγκράτηση του τοπικού πληθυσμού στον τόπο διαμονής του - διατήρηση του κοινωνικού ιστού. Ανάπτυξη των κοινωνικών διασυνδέσεων και των πολιτισμικών ανταλλαγών στις αγροτικές κοινότητες Διατήρηση, προβολή και αξιοποίηση της αρχιτεκτονικής και πολιτισμικής κληρονομιάς (αγροτικών οικιών, ιστορικών, θρησκευτικών και λοιπών μνημείων και κατασκευών), των εθίμων και της ιδιαίτερης ταυτότητας των περιοχών. Δυνατότητα αξιοποίησης της γυναικείας εργατικής δύναμης των γεωργικών εκμεταλλεύσεων και αναβάθμισης της κοινωνικής θέσης των γυναικών. Ανταπόκριση στη στροφή της τουριστικής ζήτησης για εναλλακτικά προϊόντα διακοπών (ικανοποίηση της τάσης φυγής από τον αστικό τρόπο ζωής, επιστροφής στη φύση)

Αγροτουρισμός & αγρ. ανάπτυξη Περιβαλλοντική διάσταση Διατήρηση του φυσικού και ανθρωπογενούς αγροτικού τοπίου και προστασία του περιβάλλοντος (με χαμηλές τιμές της Φ.Ι. ή παρακολούθηση δεικτών αειφορίας, αν και σπάνια εφαρμόζονται στην πράξη).

Αγροτουρισμός & αγρ. ανάπτυξη Ποιες ηθικές αξίες προσδοκούμε επίσης να καλλιεργηθούν μέσω του αγροτουρισμού; - Ευαισθητοποίηση/συμφιλίωση του τοπικού πληθυσμού με ευρύτερες έννοιες και νοήματα και όχι με την αποκλειστική προσήλωση στο κέρδος. - Ενσωμάτωση της αρχής του "ενεργού πολίτη" στην οικονομική και κοινωνική συμπεριφορά των κατοίκων της υπαίθρου. - Δημιουργία "κοινής τοπικής συνείδησης" που οδηγεί στην "τοπική αλληλεγγύη" - Προώθηση "συμφώνου ποιότητας" των παρεχόμενων υπηρεσιών μέσα σε ένα συγκεκριμένο χώρο (ανάπτυξη συνεργιών και δικτυώσεων). - Ανάπτυξη υγιούς επαγγελματισμού, με στόχο την προσφορά ποιοτικών υπηρεσιών. - Αποφυγή μορφών αθέμιτου και πρόσθετου ανταγωνισμού μέσα στο τοπικό επίπεδο. - Ανάπτυξη της "ψυχολογίας ομάδας" μεταξύ των κατοίκων της υπαίθρου, με στόχο τη συλλογική και συμπληρωματική δράση (όχι αναγκαστικά με τη μορφή ενός συνεταιρισμού) και αποφυγή διακρίσεων σε τοπικό επίπεδο.

Σχέσεις γεωργίας, αγροτικής ανάπτυξης και τουρισμού. Changes in agricultural practice e.g. mechanization, intensification amalgamation Food surpluses Rural unemployment Environmental impacts Rural to urban migration Depopulation Government policy to reduce production Government policy to secure environmental protection Loss of rural services Focus on rural development issues Diversification of economy and individual business TURISM Πηγή: St. J. Page et al, p.354

Αγροτουρισμός: εφαρμογές α) στο επίπεδο της γεωργικής εκμετάλλευσης (farm based tourism) 1. Διακοπές στην αγροτική εκμετάλλευση (farm house holidays) Σε περιοχές και χώρες όπου η έννοια «αγρόκτημα» είναι συνυφασμένη με τη μεγάλη γεωργική εκμετάλλευση (φιλοξενία στο ίδιο οίκημα με τους ιδιοκτήτες ή σε ξεχωριστό οίκημα, πανσιόν, κάμπινγκ, αυτοκινούμενα οχήματα, τροχόσπιτα, σκηνές, κ.λπ. μέσα στο αγρόκτημα) (Σκωτία, Αυστρία, Γερμανία). 2. Διανυκτέρευση με πρωινό (Bed and Breakfast) Σε περιοχές και χώρες μικρών γεωργικών εκμεταλλεύσεων (Ιρλανδία, Ιταλία, Γαλλία, Ελλάδα)

Αγροτουρισμός: εφαρμογές β) Άλλες μορφές, ανάλογα με την περιοχή όπου λαμβάνουν χώρα. 3. Αγροτουρισμός σε προστατευμένους χώρους (φυσικό και δομημένο περιβάλλον) που μετατρέπονται σε εθνικά πάρκα. Ανάληψη, συχνά σε συνεταιριστική βάση από γειτνιάζουσες κοινότητες, της εκμετάλλευσης χώρων και ανάπτυξη ήπιων μορφών τουρισμού (αγροτουρισμού, οικοτουρισμού, φυσιολατρικού τουρισμού, κ.λπ.) 4. Αγροτουρισμός σε αγροτουριστικά συγκροτήματα συνεταιριστικής μορφής (πανσιόν, συνεταιριστικός ξενώνας, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τους γυναικείους συνεταιρισμούς) 5. Αγροτουρισμός σε οικισμούς που χτίζονται με παραδοσιακά υλικά ώστε να δίνουν την εικόνα παραδοσιακού χωριού. Ιδιαίτερη άνθιση στην Κεντρική Ευρώπη (κεντρική Ιταλία, Αυστρία, Γερμανία). 6. Αγροτουρισμός σε παραλιακές ή νησιωτικές περιοχές (ασχολία με ψυχαγωγικές δραστηριότητες της θάλασσας και της ζωής του χωριού)

Αγροτουρισμός και γεωργία Η προβληματική της σύνδεσης του Αγροτουρισμού (ή Αγροτικού Τουρισμού ) με τη γεωργική εκμετάλλευση, σε γενικότερο επίπεδο (από την έκδοση του OECD: Tourism strategies and rural development, 1994). Οι δύο μύθοι σχετικά με το ρόλο του αγροτουρισμού με την κυριολεκτική του σημασία: 1. Ο αγροτουρισμός είναι farm based tourism 2. Η διαφοροποίηση των δραστηριοτήτων της γεωργικής εκμετάλλευσης, μέσω του αγροτουρισμού, θα «αναγεννήσει» τις αγροτικές κοινότητες.

Αγροτουρισμός και γεωργία 1. Η πρώτη θέση: Ο αγροτουρισμός είναι farm based tourism - Ο τουρισμός που σχετίζεται με τη γεωργική εκμετάλλευση είναι αναπτυγμένος σε ορισμένες περιοχές (π.χ. σε ευρωπαϊκές χώρες, Γαλλία, Γερμανία, Ιταλία) λόγω ειδικών συνθηκών, όπως μικρές εκμεταλλεύσεις, παραδοσιακοί δεσμοί πόλης-χωριού λόγω πρόσφατης μετανάστευσης, στήριξη μέσω της αγροτικής πολιτικής για την ανάπτυξη, μεσολαβητικός ρόλος τοπικών, εθνικών, συλλογικών φορέων και των ερευνητών, κλπ. Είναι εξαιρετικής σημασίας εκεί όπου ούτε η γεωργία μόνη της ούτε ο τουρισμός μόνος του είναι βιώσιμος. - Αντίθετα, αυτό το είδος τουρισμού δεν είναι αναπτυγμένο σε άλλες χώρες (π.χ. Ανατολική Αγγλία, Καναδά, ΗΠΑ, Ν. Ζηλανδία, Αυστραλία, κ.ά.), λόγω π.χ. μεγάλων εκμεταλλεύσεων-αδιαφορίας για τη διαφοροποίηση των δραστηριοτήτων της εκμετάλλευσης, μεγάλων αποστάσεων από τον αστικό χώρο ή πολύ μικρών, πολύ φτωχών εκμεταλλεύσεων-αδυναμίας προσφοράς φιλοξενίας, τοπικών/συλλογικών φορέων και τουριστικών παραγόντων που δεν βοηθούν, πολύ φτωχών πόρων, μικρής τουριστικής περιόδου. Παρατηρούνται όμως άλλες μορφές αγροτικού τουρισμού μη σχετιζόμενες με τη γεωργική εκμετάλλευση.

Αγροτουρισμός και γεωργία - Ο αγροτουρισμός μπορεί να αποτελέσει μέσο επιβίωσης των πολύ μικρών εκμεταλλεύσεων; Η εμπειρία (από Γαλλική περίπτωση) δείχνει ότι επικερδείς τουριστικές δραστηριότητες είναι απαιτητικές σε απασχόληση και επενδύσεις και αυτό μπορούν να το κάνουν κυρίως σύγχρονες και δυναμικές εκμεταλλεύσεις. Στις πολύ μικρές με μικρή οικονομική δυνατότητα επενδύσεων τα κέρδη από τον αγροτουρισμό είναι επίσης πολύ μικρά και δεν συμβάλλουν καθοριστικά στην επιβίωση. Γι’ αυτό και ο αριθμός των εκμεταλλεύσεων αυτών που διαφοροποιούν προς τον αγροτουρισμό παραμένει περιορισμένος. Είναι όμως και άλλα ταυτόχρονα κίνητρα που μπορούν να παίζουν ρόλο στις επιλογές των ατόμων (π.χ. αποκατάσταση/αξιοποίηση κτισμάτων, επικοινωνία, απασχολησιμότητα γυναικών, κ.ά.) (βλ και άρθρο Κόκκαλη κ.ά. 2012)

Αγροτουρισμός και γεωργία 2. Η δεύτερη θέση: H διαφοροποίηση των δραστηριοτήτων της εκμετάλλευσης μέσω του αγροτουρισμού θα συμβάλει στην «αναγέννηση» των αγροτικών κοινοτήτων Υπάρχουν προβλήματα στην αναγωγή της διαφοροποίησης σε παγκόσμια αξία Δύσκολο να υποστηριχτούν με επισκέπτες όλες οι περιοχές: πλέον του 75% της γης στις χώρες του ΟΟΣΑ ανήκει στον αγροτικό χώρο. Πολλές περιοχές είναι ακατάλληλες για ανάπτυξη αγροτουρισμού (πολύ απομακρυσμένες, έλλειψη ελκυστικών πόρων κλπ). Επιτυχής αγροτουρισμός απαιτεί αποτελεσματικό μάρκετινγκ, συμμετοχική δράση γεωργών, τοπικών αρχών και συλλογικών φορέων της τοπικής κοινωνίας και αυτό συχνά λείπει.

Αγροτουρισμός και γεωργία Συμπέρασμα: Η σχέση γεωργίας – τουρισμού είναι πιο περίπλοκη. Γεωργία και τουρισμός έχουν σημαντική σχέση, αλλά είναι μια όψη από πολλές άλλες. Η γεωργία έχει μεγαλύτερη ή μικρότερη σημασία ανάλογα με τις τοπικές, περιφερειακές και εθνικές συνθήκες. Η σχέση δεν είναι μονοσήμαντη.

Λειτουργικές μορφές αγροτουριστικών επιχειρήσεων στον ελληνικό χώρο (σύμφωνα με την προδιαγραφή Π.1417 του ΕΛΟΤ, και τα χρηματοδοτούμενα προγράμματα ενίσχυσης του αγροτουρισμού) 1. Αγροτουριστικά καταλύματα: - καταλύματα /δωμάτια ή και διαμερίσματα σε ανεξάρτητες κατοικίες εντός οικισμού. - αγροικίες. - αγροκτήματα διαμονής (σε αγροκτήματα με γεωργικές εκμεταλλεύσεις) - αγροτουριστικά συγκροτήματα κατοικιών εναρμονισμένα αρχιτεκτονικά με τον περιβάλλοντα χώρο. - αγροτουριστικοί ξενώνες. - διατηρητέα κτίρια. - αγροτουριστικές κατασκηνώσεις/camping μέσα σε αγροκτήματα (π.χ. εξειδικευμένα για μαθητές σχολείων, ΑΜΕΑ, κ.λπ.). Λειτουργικές μορφές και κατηγορίες τουριστικών καταλυμάτων στο πλαίσιο συγχρηματοδοτούμενων από την Ε.Ε. και εθνικά προγράμματα αρμοδιότητας του ΥΠ.Α.Α.Τ., ορίζονται με βάση την ΚΥΑ2974/2009 (για την προώθηση «του αγροτικού τουρισμού και του τουρισμού με την ευρεία έννοια», όπως τροποποιήθηκε με την ΚΥΑ 3427 τον Ιούλιο 2010 και είναι οι εξής:

β. Κύρια ξενοδοχειακά καταλύματα: α. Παραδοσιακά ή διατηρητέα κτίρια μετατρεπόμενα σε καταλύματα (χαρακτηρισμένα από Υπ. Πολιτισμού ή Υπ. Περιβάλλοντος. β. Κύρια ξενοδοχειακά καταλύματα: - Ξενοδοχεία κλασικού τύπου, 5,4,3 αστέρων (ελάχιστο 10 δωμάτια, 20-40 κλίνες) - Ξενοδοχεία τύπου επιπλωμένων διαμερισμάτων 5,4,3 αστέρων (ελάχιστο 20 κλίνες, μέγιστο 40 κλίνες) - Οργανωμένες τουριστικές κατασκηνώσεις Γ΄ τάξης και άνω γ. Μη κύρια τουριστικά καταλύματα: - Ενοικιαζόμενα δωμάτια 4 κλειδιών σε συγκρότημα μέχρι 10 δωματίων (τουλάχιστον 5 δωμάτια , 10 κλίνες) - Ενοικιαζόμενα επιπλωμένα διαμερίσματα 4 κλειδιών σε συγκρότημα μέχρι 20 δωματίων (τουλάχιστον 5 δωμάτια , 10 κλίνες) - Τουριστικές επιπλωμένες κατοικίες (μεμονωμένες ή σε σειρά ή σε συγκρότημα, μονώροφες ή διώροφες, ελάχιστος αρ κατοικιών 2, ελάχιστος αριθμός κλινών 10). Για την ίδρυση και επέκταση κύριων και μη κύριων ξενοδοχειακών καταλυμάτων ισχύουν επίσης ορισμένοι περιορισμοί σχετικά με την απόφαση του ΕΟΤ και Υπ. Εθνικής Οικονομίας για «ελεγχόμενη τουριστική ανάπτυξη και αναβάθμιση της ποιότητας της τουριστικής προσφοράς» (π.χ, απόσταση όχι μικρότερη 3 χλμ. από την ακτή για τα δωμάτια και επιπλωμένα διαμερίσματα 4 κλειδιών, με εξαίρεση του περιορισμού αυτού στα νησιά πλην Κρήτης και Εύβοιας, σε οικόπεδα εντός σχεδίου ή εντός οικισμών προϋφιστάμενων του 1923, με πληθυσμό οικισμών κάτω των 2.000 κατοίκων) Παράλληλα ενισχύεται ο ποιοτικός εκσυγχρονισμός κύριων και μη κύριων ξενοδοχειακών καταλυμάτων τα οποία μετά την ολοκλήρωση κατατάσσονται σε μια από τα προηγούμενες λειτουργικές μορφές καταλυμάτων

2. Πρατήρια/εκθετήρια αγροτουριστικών προϊόντων: Χώροι γευσιγνωσίας, πώλησης ή έκθεσης αγροτικών προϊόντων, χειροτεχνημάτων, ειδών λαϊκής τέχνης, που αντικατοπτρίζουν τον πολιτισμό της περιοχής. 3. Επιχειρήσεις παραγωγής προϊόντων και παροχής υπηρεσιών ανάδειξης της τοπικής κληρονομιάς (εργαστήρια/πωλητήρια αγροτουριστικών προϊόντων): υφαντικής, κεραμικής, ξυλογλυπτικής, τοπικών εδεσμάτων, χώροι εκθεμάτων ιστορικών στοιχείων της περιοχής, τοπικών συνηθειών, κ.λπ. 4. Αγροτουριστικά κέντρα εστίασης και αναψυχής: χώροι προσφοράς γευμάτων ελληνικής/τοπικής κουζίνας με χρήση εγχώριων προϊόντων. Στοχεύουν στη διάδοση της τοπικής παραδοσιακής κουζίνας ως στοιχείου πολιτισμού.

5. Τουριστικά γραφεία που διοργανώνουν ή παρέχουν προγράμματα υπαίθριων δραστηριοτήτων και περιηγήσεων οικοτουρισμού, πολιτισμικού τουρισμού, κλπ. Προσφορά υπηρεσιών μεταφοράς σε αγροτουριστικούς προορισμούς, επισκέψεων γνωριμίας με φυσικούς και πολιτισμικούς πόρους, διοργάνωσης δραστηριοτήτων ενεργού τουρισμού, δραστηριοτήτων αξιοποίησης του ελεύθερου χρόνου των επισκεπτών. 6. Αγροκτήματα οικολογικής τουριστικής ενημέρωσης, εκπαίδευσης και διαβίωσης: Επιχειρήσεις με γεωργικές εκτάσεις που μπορούν να διοργανώνουν και εκπαιδευτικά προγράμματα περιβαλλοντικής ευαισθησίας, βιολογικής γεωργίας, επίδειξης μεθόδων παλαιών γεωργικών πρακτικών. 7. Επιχειρήσεις υπαίθριων δραστηριοτήτων.

Λοιπά είδη εναλλακτικού αγροτικού τουρισμού 1. Χειμερινός και ορεινός τουρισμός(winter tourism, mountain tourism) : Αναφέρεται στον ορειβατικό τουρισμό (ορειβασία, αναρρίχηση, ορειβατικό ποδήλατο,πεζοπορία, κ. ά) στις διακοπές στα ορεινά θέρετρα, αλλά κυρίως είναι συνυφασμένος με τη χιονοδρομία. 2. Θαλάσσιος τουρισμός (marine tourism): Αναφέρεται σε κάθε δραστηριότητα που έχει σχέση με τη θάλασσα, συνήθως παραπέμπει σε θαλάσσιες περιηγήσεις, κρουαζιέρες, ιδιωτική θαλάσσια περιήγηση (yachting), ναυταθλήματα (serfing, ιστιοπλοϊα, κ.λπ.) 3. Πολιτιστικός τουρισμός (culture tourism): Αναφέρεται σε περιηγήσεις που έχουν στόχο τη γνωριμία και εκτίμηση της ιστορικής, καλλιτεχνικής και πνευματικής κληρονομιάς. 4. Οικοτουρισμός (ecotourism): Αναφέρεται σε τουριστικές δραστηριότητες για τις οποίες κύριο κίνητρο είναι το φυσικό περιβάλλον, η παρατήρηση της φύσης, της χλωρίδας, πανίδας (π.χ. περιοχές ιδιαίτερης οικολογικής αξίας που νοούνται ως οικοσυστήματα, περιοχές με σπήλαια, φαράγγια, απολιθωματοφόρες θέσεις, εθνικούς δρυμούς, υδροβιότοπους, δέλτα ποταμών, περιπατητικά μονοπάτια, αισθητικά δάση κλπ). Κυριολεκτικά αναφέρεται στον τουρισμό σε προστατευόμενες περιοχές).

Λοιπά είδη εναλλακτικού αγροτικού τουρισμού 5. Τουρισμός περιπέτειας (adventure tourism):Αναφέρεται σε δραστηριότητες σε ένα ασυνήθιστο, απομονωμένο, δυσπρόσιτο (ή εξωτικό) περιβάλλον. Έχει έντονο το στοιχείο της περιπέτειας, στηρίζεται στον ιδιαίτερο χαρακτήρα του φυσικού περιβάλλοντος και χαρακτηρίζεται επίσης από ένα βαθμό κινδύνου και συγκίνησης για τον συμμετέχοντα. Μπορεί να είναι α) ήπιας περιπέτειας (soft adventure) β) ακραίας περιπέτειας (extreme adventure) Π.χ. Trekking, river trekking, rafting, canoe-kayak, mountain bike, αναρρίχηση, κατάβαση φαραγγιών, καταδύσεις, ιππασία, κ.λπ. 6. Περιπατητικός τουρισμός: Αναφέρεται στην πεζοπορία σε βατές ημιορεινές και λοφώδεις περιοχές, σε χαραγμένα μονοπάτια, τα οποία διέρχονται/ διασυνδέουν επίσης αξιοθέατα των περιοχών (τοπία φυσικού κάλλους, αρχαιολογικά μνημεία, κλπ). Η Ευρωπαϊκή Ένωση Ορειβασίας καθιέρωσε 8 ευρωπαϊκά μονοπάτια μεγάλων διαδρομών, δύο από τα οποία, Ε4 GR , Ε6 GR, ξεκινώντας από την Ιβηρική και τη Δανία, αντίστοιχα, διασχίζουν την Ελλάδα από Βορρά προς νότο και από δυτικά προς ανατολικά. 7. Οικο-αγροτουρισμός: Αναφέρεται στο συνδυασμό αγροτουρισμού και οικοτουρισμού. Φορέας το Ευρωπαϊκό Κέντρο Οικο-αγροτουρισμού (European Centre for Agroecotourism, ECEAT, σε συνεργασία με εθνικές περιβαλλοντικές Μ.Κ.Ο.) με έδρα το Άμστερνταμ και στόχο τη δικτύωση εθνικών και τοπικών ομάδων για την ανάπτυξη του αγροτουρισμού σε συνδυασμό με την προστασία του περιβάλλοντος στην Ευρώπη (συνδυασμός βιολογικών μεθόδων παραγωγής, ήπιων μορφών χρήσης φυσικών πόρων στη γεωργία και αγροτουριστικών δραστηριοτήτων), μέλη και ελληνικές ομάδες.

Λοιπά είδη εναλλακτικού αγροτικού τουρισμού 8. Εθελοντικός (volunteer) τουρισμός: Τουρίστες που προσφέρουν εθελοντική εργασία κοινωνικού η περιβαλλοντικού χαρακτήρα. Όχι γνωστή στη χώρα μας. Συχνά συνδέεται με περιβαλλοντικές, θρησκευτικές και άλλες Μ.ΚΟ. που εδρεύουν σε τουρ. προορισμούς. (π.χ. η Habitat for Humanity κατασκεύασε 100.000 σπίτια στον κόσμο). Μπορεί να έχει και αρνητικές συνέπειες, όπως εξαιτίας εγωιστικής συμπεριφοράς, διακοπής εργασιών κλπ. 9. Τουρισμός τουριστών με το σακίδιο (backpaking tourism): Έχει πολλά στοιχεία του εναλλακτικού τουρισμού (μικρή κλίμακα, αυτονομία, μικρά καταλύματα, σχέση με τοπικό πληθυσμό). Αμφισβητείται ως μορφή εναλλακτικού τουρ. Κάποιοι θεωρούν ότι έχει να προσφέρει στην κατανάλωση προϊόντων και υπηρεσιών χαμηλής τιμής από άτυπες επιχειρήσεις τουρισμού. Προωθείται στην Αυστραλία. 10. Αστικός τουρισμός (urban alternative tourism): Αναφέρεται στον τουρισμό αστικής πολιτισμικής κληρονομιάς. Αναπτυγμένος στην Αμερική (π.χ. περιηγήσεις σε αφρικανικές γειτονιές της Ν. Υόρκης). Στην Ελλάδα συνδέεται με τον πολιτισμικό τουρισμό στα αστικά κέντρα, π.χ. μουσεία, περιηγήσεις σε ιστορικά κέντρα πόλεων, κ.λπ. κ.ά.

Ειδικές μορφές τουρισμού Ως τουρισμός ειδικών ενδιαφερόντων χαρακτηρίζονται τα ταξίδια για την πραγματοποίηση των οποίων υπάρχει ένα ειδικό και κυρίαρχο κίνητρο, το οποίο μπορεί να ικανοποιηθεί σε συγκεκριμένη περιοχή στην οποία υπάρχει και μια αντίστοιχη ειδική υποδομή για την εξυπηρέτηση των τουριστών με το συγκεκριμένο ενδιαφέρον. Συνήθως θεωρείται συνώνυμος με τον εναλλακτικό τουρισμό. Στις ειδικές μορφές τουρισμού μπορούν να ενταχθούν οι εξής: Τουρισμός υγείας (health tourism), ιαματικός τουρισμός: Αφορά σε ταξίδια σε χώρους με υποδομές και υπηρεσίες για ειδικές θεραπείες (χαλάρωση, κινησιοθεραπεία, καταπολέμηση άγχους κλπ). Περιλαμβάνει ιαματικό τουρισμό (θερμαλισμό) (23 ιαματικές πηγές στη χώρα μας από τις οποίες λειτουργούν 11), τουρισμό ευεξίας (με παροχή υπηρεσιών χαλάρωσης, κινησιοθεραπείας, ομορφιάς, κ.λπ.) ιατρικό τουρισμό (παροχή ιατρικών υπηρεσιών σε ειδικά κέντρα (spa resorts). 2. Συνεδριακός τουρισμός (congress tourism): Μορφή τουρισμού με ανερχόμενο ενδιαφέρον τα τελευταία χρόνια.

Ειδικές μορφές τουρισμού 3. Εκπαιδευτικός τουρισμός (cultural tourism): Αναφέρεται σε ταξίδια που πραγματοποιούν κυρίως νέοι άνθρωποι με σκοπό να πλουτίσουν τις γνώσεις τους σε επιστημονικά ή πολιτισμικά θέματα, επισκεπτόμενοι χώρες με παράδοση σε κάποια επιστήμη ή πολιτισμό. 4. Θεματικός τουρισμός (theme tourism): Ο θεματικός τουρισμός αναφέρεται κυρίως στα ταξίδια σε θεματικά πάρκα τα οποία έχουν κάποιο συγκεκριμένο θέμα και στην εξυπηρέτηση του οποίου τείνουν οι δραστηριότητες και υποδομές που αναπτύσσονται. (Συνήθως ξεφεύγουν από τα όρια του εναλλακτικού τουρισμού) 5. Θρησκευτικός τουρισμός (religious tourism): Βοηθά να συντηρηθούν και προβληθούν τα θρησκευτικά μνημεία. 6. Ο τουρισμός κινήτρων (incentive tourism): Αφορά την προσφορά τουριστικών πακέτων σε προσωπικό επιχειρήσεων εκ μέρους της επιχείρησης με σκοπό την παρακίνηση των εργαζομένων να εργαστούν αποδοτικότερα. Οι τουρίστες αυτής της ειδικής μορφής τουρισμού συνδυάζουν στο χώρο προορισμού την εργασία υπό τη μορφή σεμιναρίου ή συνεδρίου επιμόρφωσης και την ψυχαγωγία.