Ηλεκτρονική Ψηφοφορία Θεσμικά/Νομικά Ζητήματα Ηλεκτρονική Ψηφοφορία Θεσμικά/Νομικά Ζητήματα Λίλιαν Μήτρου Επικ. Καθηγήτρια - Πανεπιστήμιο Αιγαίου

Ηλεκτρονική ψηφοφορία/ψήφος Η υπό διερεύνηση περιοχή περιορίζεται στην ηλεκτρονική ψηφοφορία από απόσταση (remote e-voting). Πρόκειται για μια (εκλογική) διαδικασία, η οποία καθιστά δυνατή την άσκηση εκλογικού δικαιώματος ή την έκφραση γνώμης χωρίς αυτοπρόσωπη παρουσία του εκλογέα σε ειδικό χώρο (διεξαγωγής εκλογών) με τη χρήση αυτοματοποιημένων μεθόδων/ δικτύων (Internet / Intranet ).

Θέματα Καθορισμός θεσμικών-νομικών προϋποθέσεων και επιταγών αναφορικά με την εισαγωγή συστημάτων ηλεκτρονικής ψηφοφορίας Εντοπισμός αναγκαίων προσαρμογών του κανονιστικού πλαισίου

Πεδία εφαρμογής ηλεκτρονικής ψηφοφορίας Γενικές εκλογές/Δημοψηφίσματα (εθνικό/τοπικό επίπεδο) Σφυγμομετρήσεις (ενδεικτικός/συμβουλευτικός χαρακτήρας) Θεσμοί αντιπροσώπευσης (Εκλογή οργάνων / διατύπωση γνώμης-θέσης) Πολιτικά Κόμματα Εθελοντικές Οργανώσεις (χωρίς λειτουργία αντιπροσώπευσης) Επαγγελματικές οργανώσεις (Επιμελητήρια/Συνδικάτα κλπ.) Επιχειρήσεις (Εκλογή οργάνων διοίκησης – Διατύπωση γνώμης – Επιχειρησιακές και ενδοεπιχειρησιακές έρευνες)

Προσδοκίες Διευκόλυνση συμμετοχής – εκπαίδευση στη συμμετοχή Αναστροφή της πορείας αποχωρισμού των πολιτών από τις πολιτικές διαδικασίες και τις διαδικασίες συμμετοχής. Μείωση του μέσο-μακροπρόθεσμου κόστους των εκλογών, και ταυτόχρονη βελτίωση της διοικητικής αποτελεσματικότητας.

…..και επιφυλάξεις! Σοβαρές επιφυλάξεις για την ασφάλεια και τη διασφάλιση αρχών όπως η μυστικότητα Ψηφιακό χάσμα – Ισότιμη πρόσβαση Προβλήματα (δημοκρατικής) νομιμοποίησης: διαφάνεια και έλεγχος Ποιότητα της συμμετοχής (άλλη μία «electronic transaction»;) Το ισχύον δίκαιο είναι προσανατολισμένο και έχει δοκιμαστεί/επιβεβαιωθεί στις παραδοσιακές offline διαδικασίες – Δυσχέρεια αναπροσανατολισμού

Θεμελιώδεις αρχές Καθολικότητα Ισότητα Ελευθερία Μυστικότητα Διαφάνεια – ελεγξιμότητα Δημοκρατική νομιμοποίηση Προστασία δεδομένων

Εφαρμογή αρχών στα όλα τα πεδία εφαρμογής e-voting Σε μία κοινωνία/ οικονομία που σέβεται τα δικαιώματα και τις δημοκρατικές αρχές και διαδικασίες οι αρχές της γενικής, ελεύθερης, ίσης, μυστικής και άμεσης πρόσβασης στην εκλογική διαδικασία εφαρμόζονται καταρχήν και τηρουμένων των αναλογιών σε κάθε διαδικασία ηλεκτρονικής ψηφοφορίας. Η (ανάλογη) εφαρμογή κρίνεται επιβεβλημένη όταν πρόκειται για διαδικασίες ψηφοφορίας σε φορείς με ρόλο και επιπτώσεις στη λειτουργία του πολιτεύματος (πολιτικά κόμματα) καθώς και σε θεσμούς αντιπροσώπευσης με κεντρικό ρόλο (π.χ. δευτεροβάθμιες συνδικαλιστικές οργανώσεις)

Θεσμικές, λειτουργικές και τεχνικές εγγυήσεις Θεσμικές, λειτουργικές και τεχνικές εγγυήσεις Συνταγματικές και θεσμικές εγγυήσεις: αναφέρονται στο νομικό πλαίσιο και περιβάλλον και αντανακλούν τις θεμελιώδεις αρχές. Λειτουργικές προδιαγραφές: αναφέρονται στην οργάνωση και τη διαδικασία και αφορούν τον τρόπο με τον οποίο πρέπει να λειτουργεί η υποδομή και το λογισμικό. Τεχνικές προδιαγραφές: αναφέρονται επίσης στην κατασκευή και λειτουργία υποδομών και αποσκοπούν στην τεχνική ασφάλεια, την προσβασιμότητα και τη διαλειτουργικότητα των συστημάτων.

«Καθολική» ψηφοφορία Κανένας δεν μπορεί να αποκλειστεί ή να υποστεί διάκριση Θεσμική ισοδυναμία προς την παραδοσιακή εκλογική διαδικασία; Ευχέρεια κατ’ εξαίρεση; Ιδιαίτερες απαιτήσεις ως προς την εγγραφή και την ταυτοποίηση – αυθεντικοποίηση

Εγγραφή – Αυθεντικοποίηση Eγγραφή εκλογέων – Τα μέσα και οι μέθοδοι εγγραφής δεν είναι απαραίτητο να είναι online Οι ακριβείς κατάλογοι εκλογέων είναι κρίσιμοι για την ακεραιότητα και τη νομιμοποίηση της εκλογικής διαδικασίας.

Η καθολικότητα στα διάφορα πεδία εφαρμογής Ο καθένας μπορεί να συμμετέχει Ανάλογα με το «περιβάλλον-πεδίο» το οποίο αφορά, η ηλεκτρονική ψηφοφορία θα μπορούσε να εισαχθεί ως υποχρεωτική- αποκλειστική μέθοδος ψηφοφορίας Η εγγραφή, η αυθεντικοποίηση, η ταυτοποίηση θα πρέπει να σχεδιαστούν με τρόπο εναρμονισμένο προς τον τύπο του φορέα που αφορά η διαδικασία ηλεκτρονικής ψηφοφορίας καθώς και την προβλεπόμενη εκλογική διαδικασία. Τίθεται το ερώτημα εάν κατά περίπτωση μπορεί να κριθεί θεσμικά θεμελιωμένη η αξίωση για δημόσια προσιτή υποδομή ή επιβεβλημένη η παροχή δυνατοτήτων όπως ένας (δωρεάν) προσωπικός λογαριασμός.

Ισότητα υποψηφίων και επιλογών Ο σχεδιασμός, η δομή και η εμφάνιση του συστήματος/ιστοτόπου και των «ψηφοδελτίων» πρέπει να είναι τέτοια ώστε να μην έχουν ως αποτέλεσμα διακρίσεις υπέρ ή κατά συγκεκριμένων επιλογών/υποψηφίων Όλοι οι συμμετέχοντες πρέπει να έχουν ισότιμη πρόσβαση στα εργαλεία/στοιχεία/διαδικασίες του εκλογικού συστήματος ώστε να ελέγχουν και να επιβεβαιώνουν τη διαφανή και νόμιμη λειτουργία του.

Ισότητα συμμετεχόντων – το ψηφιακό χάσμα Δικαίωμα συμμετοχής –πρόσβασης στην ψηφοφορία - Πρόσβαση ως συνταγματικά κατοχυρωμένη απαίτηση (ιδίως σε γενικές εκλογές ) Ηλεκτρονική ψηφοφορία ως εναλλακτική δυνατότητα Διαφορετική διάρκεια ψηφοφορίας; Αρχή της απλότητας: η άσκηση του εκλογικού δικαιώματος δεν πρέπει να είναι τεστ γνώσεων Η/Υ Πρόσβαση σε υποδομή που αντιμετωπίζει/αποτρέπει διακρίσεις – Η προβληματική της πρόσβασης των ατόμων με αναπηρίες Δικαίωμα πρόσβασης σε δημόσια διαθέσιμα μέσα και υποδομή ψηφοφορίας.

Ισότητα συμμετεχόντων: ένας εκλογέας – μία ψήφος Μόνο μία ψήφος – μόνο μία μέθοδος ψηφοφορίας είτε online είτε off-line / πρωτόκολλα ηλεκτρονικής ψηφοφορίας και συσχετισμός με παραδοσιακά πρωτόκολλα-καταλόγους Αποκλεισμός της off-line διόρθωσης Ακεραιότητα της κάθε ψήφου: αδύνατος ο πολλαπλασιασμός ή η αλλαγή της ψήφου είτε από τον εκλογέα είτε από τρίτο Επαληθευσιμότητα: ο εκλογέας (οι αντιπρόσωποί του) πρέπει να έχει τη δυνατότητα να επαληθεύει ότι η ψήφος του συνυπολογίστηκε.

Ελευθερία (επιλογής) Ελευθερία κατά τη λήψη απόφασης/άσκηση δικαιώματος: απουσία βίας, καταναγκασμού, χειραγώγησης Ενημέρωση κατά τρόπο που δεν χειραγωγείται η ελευθερία επιλογής Ελεύθερη έκφραση κάθε επιλογής: ηλεκτρονικό λευκό και άκυρο!

Μυστικότητα Η μυστικότητα προϋπόθεση της ελευθερίας επιλογής Η αρχή της μυστικότητας πρέπει να γίνεται σεβαστή σε όλη τη διάρκεια της διαδικασίας ψηφοφορία/μεταφορά/λήψη/συλλογή και καταμέτρηση των ψήφων) Κανένας από τους συμμετέχοντες στη διαδικασία (οργανωτές, διοίκηση, εκλογείς, πάροχοι υπηρεσιών, έμπιστες τρίτες οντότητες ) δεν πρέπει να είναι σε θέση να συσχετίζει μία ψήφο με έναν εκλογέα – ο ανάστροφος συσχετισμός πρέπει να αποκλειστεί Αναγκαία η αναζήτηση λύσεων όταν απαιτείται επαλήθευση ή επανακαταμέτρηση

Οι λειτουργικές απαιτήσεις της μυστικότητας Καμία ταυτοποίηση κατά την ψηφοφορία: σαφής και προφανής διάκριση μεταξύ εγγραφής, ταυτοποίησης/αυθεντικοποίησης και ψηφοφορίας) Αυθεντικοποίηση των ψήφων και διαχωρισμός από ταυτοποίηση εκλογέων Επιβεβαίωση της ψήφου έναντι του εκλογέα αλλά όχι του περιεχομένου της ψήφου προς αποφυγή της εκμετάλλευσης/εκποίησης της ου Κρίσιμο ερώτημα είναι η ασφάλεια Η μυστικότητα πρέπει να εναρμονίζεται τεχνολογικά και οργανωτικά με τη διαφάνεια και την ελεγξιμότητα της διαδικασίας

Μυστικότητα και τόπος άσκησης εκλογικού δικαιώματος Ηλεκτρονική ψηφοφορία από το σπίτι; Άσκηση ενδοοικογενειακών πιέσεων Άσκηση εκλογικού δικαιώματος μέσω του ηλεκτρονικά εγγράμματου μέλους της οικογένειας Ηλεκτρονική ψηφοφορία στο χώρο εργασίας: Ακόμη και εάν ο συνάδελφος ή ο προιστάμενος δεν στέκονται πάνω από τον ώμο του εκλογέα δεν μπορεί να αποκλειστεί η καταχώριση, αυθεντικοποίηση, καταχώριση της ψήφου, επιβεβαίωση της ψήφου μέσω Intranet ή ενός προσδιορίσιμου pc

Προστασία προσωπικών δεδομένων Τα δεδομένα που συλλέγονται κατά την εγγραφή, ταυτοποίηση, αυθεντικοποίηση, επιβεβαίωση της ψηφοφορίας είναι δεδομένα προσωπικού χαρακτήρα. Η νομοθεσία για την προστασία προσωπικών δεδομένων εφαρμόζεται σε διαδικασίες έκφρασης γνώμης καθώς και σε εκλογικές διαδικασίες, εφόσον δεν υφίσταται ειδική ρύθμιση που αναφέρεται σε δικαιώματα εκλογέων, διαδικασίες κλπ. Ακόμη και στην περίπτωση ύπαρξης ειδικού κανονιστικού πλαισίου αυτό πρέπει να βρίσκεται σε αρμονία προς τις αρχές και τις επιταγές της νομοθεσίας για την προστασία προσωπικών δεδομένων – Επιφύλαξη στην περίπτωση ύπαρξης συνταγματικής θεμελίωσης.

Αρχές προστασίας προσωπικών δεδομένων Θεμιτή και νόμιμη συλλογή και επεξεργασία Αρχή του σκοπού : συλλογή για εξειδικευμένους, γνωστούς, ειδικούς και θεμιτούς σκοπούς Καμία αφηρημένη πολυλειτουργική χρήση Καμία δευτερεύουσα χρήση ασύμβατη προς τον αρχικό σκοπό. Αναλογικότητα : κατάλληλα, αναγκαία, πρόσφορα και όχι περισσότερα δεδομένα σε σχέση με το σκοπό για τον οποίο συλλέγονται και υπόκεινται σε επεξεργασία. Ακρίβεια και επικαιροποίηση των δεδομένων. Περιορισμένη διάρκεια της καταχώρισης: Τα δεδομένα δεν πρέπει να διατηρούνται περισσότερο από όσο είναι αναγκαίο για την επίτευξη των σκοπών.

Δεδομένα ηλεκτρονικής ψηφοφορίας: ευαίσθητα δεδομένα; Θα πρέπει να εξεταστεί σε ποιες περιπτώσεις τα δεδομένα που συλλέγονται ή παράγονται ως προϋπόθεση ή αποτέλεσμα της ηλεκτρονικής ψηφοφορίας θα πρέπει να αντιμετωπιστούν ως «ευαίσθητα δεδομένα» καθώς μπορεί να αποκαλύπτουν πολιτικές πεποιθήσεις, συμμετοχή σε ενώσεις, σωματεία κλπ. Η νομιμότητα και οι ειδικότεροι όροι της επεξεργασίας τους θα πρέπει να κρίνονται κατά περίπτωση.

Προστασία δεδομένων και e-voting /2 Οι κατηγορίες και ο όγκος των δεδομένων που συλλέγονται, υφίστανται επεξεργασία, παράγονται μέσω της διαδικασίας ηλεκτρονικής ψηφοφορίας δεν πρέπει καταρχήν να υπερβαίνουν τις κατηγορίες/τον όγκο των δεδομένων που συλλέγονται, υφίστανται επεξεργασία, παράγονται μέσω των παραδοσιακών μορφών ψηφοφορίας. (π.χ. για την εγγραφή και την αυθεντικοποίηση των εκλογέων). Εξαιρέσεις από τον κανόνα αυτό θα πρέπει να αιτιολογούνται ειδικά και να ερμηνεύονται στενά. Κριτήριο σχεδιασμού η ελαχιστοποίηση της συλλογής δεδομένων. Ιδίως σε διαδικασίες ψηφοφορίας που αφορούν έρευνες κοινής γνώμης ή δημοψηφίσματα/εκλογές συμβουλευτικού- μη δεσμευτικού χαρακτήρα θα πρέπει να εξετάζεται, εάν και ποια προσωπικά δεδομένα είναι αναγκαία ή εάν είναι δυνατή η συμμετοχή δια ψευδωνύμου ή ανώνυμα.

Cookies και μέσα άσκησης εκλογικού δικαιώματος Η χρήση cookies, spywears κλπ. πρέπει να απαγορεύεται αυστηρά – ακόμη και σε διαδικασίες ψηφοφορίας με ενδεικτικό/ συμβουλευτικό, μη δεσμευτικό χαρακτήρα.Ο σχεδιασμός πρέπει να γίνεται κατά τρόπο ώστε να αποφεύγεται/ να μην καθίσταται δυνατή η χρήση cookies κλπ. Η συμμετοχή στην ηλεκτρονική ψηφοφορία δια τηλεφώνου/κινητού τηλεφώνου πρέπει καταρχήν και στην παρούσα φάση να αποκλειστεί καθώς Παράγονται δεδομένα κίνησης και θέσης που εγείρουν ζητήματα προστασίας της μυστικότητας Εμπλέκονται φορείς και πρόσωπα που κείνται εκτός του κύκλου αυτών που έχουν την ευθύνη σχεδιασμού και διεξαγωγής μιας ψηφοφορίας. Το πρόβλημα της σύγκλισης μέσων και υπηρεσιών δύσκολα μπορεί να αγνοηθεί.

Αμεσότητα Κανένας ενδιάμεσος στη διαδικασία της λήψης απόφασης και της ψηφοφορίας Κάθε online ψήφος πρέπει να καταχωρίζεται και να καταμετράται άμεσα. Επιφύλαξη για τις περιπτώσεις όπου επιτρέπεται η ψηφοφορία δια αντιπροσώπου

Αρχές δημοκρατικής ψηφοφορίας Διαφάνεια Επαληθευσιμότητα Αξιοπιστία και ασφάλεια Απλότητα Προσβασιμότητα

Διαφάνεια Η διαφάνεια είναι απούσα στην ηλεκτρονική ψηφοφορία: ο μέσος εκλογέας και ο μέσος κομματικός αντιπρόσωπος δεν είναι σε θέση να αντιληφθούν πως λειτουργεί το σύστημα.. Η έλλειψη της διαφάνειας, αντιληπτή ως απώλεια της άμεσης ελεγξιμότητας, μπορεί να δυναμιτίσει την εμπιστοσύνη στο σύστημα της ψηφοφορίας και τη νομιμοποίησή του. Η απώλεια της διαφάνειας πρέπει να εξισορροπηθεί με εμπιστοσύνη στο σύστημα που χρησιμοποιείται . Οι σχετικές πληροφορίες πρέπει να είναι διαθέσιμες χωρίς να διακυβεύεται η ασφάλεια.

Επαληθευσιμότητα Θεσμική: Η διαδικασία ηλεκτρονικής ψηφοφορίας και το σύστημα πρέπει να είναι σχεδιασμένο κατά τρόπο που επιτρέπει τον έλεγχο και την. Ατομική: Επιβεβαίωση για την καταμέτρηση πρέπει να αποκλειστεί ως αντίθετη στην επιταγή της μυστικότητας και της ελευθερίας. Ελεγξιμότητα (και καταλογισμός): κάθε «εσωτερική» λειτουργία πρέπει να καταγράφεται και να ελέγχεται χωρίς να παραβιάζεται η μυστικότητα της ψήφου.

Αξιοπιστία/Ασφάλεια Το αποτέλεσμα των εκλογών πρέπει να αντιστοιχεί στην –εκπεφρασμένη δια της ψήφου- βούληση των εκλογέων! Η online ψήφος πρέπει να είναι ακριβές και μη τροποποιήσιμο αντίγραφο της επιλογής του εκλογέα (ακεραιότητα) Η ασφάλεια αφορά και (πρέπει να )καλύπτει το σύνολο των φάσεων, των λειτουργιών και των συστατικών της εκλογικής διαδικασίας. Διαθεσιμότητα του συστήματος: Συνθήκη εκ των ων ουκ άνευ!

Απλότητα και προσβασιμότητα Η περιπλοκότητα στην τεχνολογία ενδέχεται να έχει σοβαρές επιπλοκές στο αποτέλεσμα και τη νομιμοποίηση της διαδικασίας της ψηφοφορίας. Η πρόσθετη περιπλοκότητα φαίνεται να είναι ή να προβάλλεται ως το αναπόφευκτο τίμημα της αυξημένης ακεραιότητας και ασφάλειας του συστήματος. Ο στόχος είναι να διευκολύνεται η χρήση με διατήρηση της ασφάλειας και της ελεγξιμότητας.

Ηλεκτρονική ψηφοφορία στην Ελλάδα; Σύνταγμα 75/86/01 – Άρθρο 51 § 4 Ταυτόχρονη διενέργεια εκλογών σε όλη την Επικράτεια Άσκηση εκλογικού δικαιώματος από εκλογείς εκτός Ελληνικής Επικράτειας Άσκηση με επιστολική ψήφο ή άλλο πρόσφορο μέσο

Συμπεράσματα Η ηλεκτρονική ψηφοφορία δεν είναι άλλη μία ηλεκτρονική συναλλαγή Η ηλεκτρονική ψηφοφορία είναι αποδεκτή υπό τον όρο ότι σέβεται τις συνταγματικές και δικαιικές αρχές, προωθεί την καθημερινή δημοκρατία, Ενθαρρύνει τη συμμετοχή των πολιτών και όχι μόνο των netizens.