Παπαδόπουλος Δημήτριος Βιργιλίου Αινειάδα 6.806-901 Παπαδόπουλος Δημήτριος

Δομή αποσπάσματος στ. 806-853: Συνέχιση της παρουσίαση των μελλοντικών γεγονότων για την Ρώμη από τον Αγχίση. στ. 854-892: Εμφάνιση των δυο Μάρκων Κλαύδιων Μάρκελλων - Εγκώμιο Αγχίση για τον ένδοξο στρατηγό και επικήδειος λόγος για τον νεαρό συνονόματο απόγονό του που πέθανε πρόωρα και ήταν ανιψιός του Αυγούστου. στ. 893-901: Επιστροφή του Αινεία και της Σίβυλλας μέσω των Πυλών του Ύπνου στον Άνω Κόσμο και συνάντηση με τους συντρόφους του.

Ιστορική παρουσίαση Αγχίση Σημεία της ιστορίας που παρουσιάζονται από τον Αγχίση: α) Βασιλείς μετά τον Ρωμύλο (Νουμάς, Τ. Οστίλιος, Άνκος Μάνκιος, Ταρκύνιοι βασιλείς- παραλείπεται ο Σ. Τύλιος) β) Δημοκρατική περίοδος (εκθρόνιση του Ταρκύνιου του Υπερήφανου από τον Βρούτο, αναφορά επιφανών οικογενειών και μεμονωμένων προσώπων, κατάκτηση Ελλάδας, αναφορά ένδοξων Ρωμαίων στρατηγών και πολιτικών). Στα πλαίσια της παρουσίασης των γεγονότων γίνεται παρέκβαση για την σύγκρουση Καίσαρα- Πομπήιου (στ. 826-835). Στους στίχους 847- 50 παρουσιάζονται τα πολιτιστικά επιτεύγματα των Ελλήνων, ενώ στους στίχους 851-3 δίνονται οι συμβουλές του Αγχίση προς τους απογόνους του για τον τρόπο κυριαρχίας των Ρωμαίων απέναντι στους λαούς.

Ο Αγχίσης δείχνει στον Αινεία τους απογόνους του.

Ιστορική παρουσίαση Αγχίση στ. 806-7: Ο Αγχίσης, έχοντας αναφερθεί στο μεγαλείο του Αυγούστου, ολοκληρώνει το προηγούμενο εγκωμιαστικό λόγο του για τον 1ο αυτοκράτορα της Ρώμης με τις δυο ρητορικές ερωτήσεις. Ο Norden υποστηρίζει πως αυτές οι ρητορικές ερωτήσεις ήταν συνηθισμένες καταληκτικές φόρμες σε εγκώμια, ενώ ο Horsfall τονίζει ότι αυτές οι ερωτήσεις θυμίζουν αντίστοιχες ερωτήσεις που ο Κικέρωνας χρησιμοποιούσε συχνά σε προτρεπτικούς λόγους του. Ο Αγχίσης αφορμάται από το παράδειγμα του Αυγούστου και προτρέπει να το ακολουθήσει ο Αινείας.

Οι Ρωμαίοι Βασιλείς Ήταν 7 στον αριθμό (Ρωμύλος, Νουμάς, Τ. Οστίλιος, Άνκος Μάνκιος, Ταρκύνιος Πρίσκος, Σ. Τύλιος, Ταρκύνιος Υπερήφανος). Ήδη έχει παρουσιαστεί ο Ρωμύλος. Στους στίχους 806-17 θα παρουσιαστούν οι Νουμάς, Οστίλιος, Άνκος Μάνκιος, ενώ οι δυο Ταρκύνιοι απλώς θα αναφερθούν στον στίχο 817 για να περάσει ο Βιργίλιος στην συζήτηση για την δράση του Ιούνιου Βρούτου. Αρκετά παράξενα παραλείπεται ο Σ. Τύλιος, ενώ έχει υποστηριχθεί πως στοιχεία της βασιλείας του Τύλιου συγχέονται με εκείνης του Άνκου Μάνκιου.

Νουμάς στ. 808-812: Έμμεση αναφορά του Αγχίση στον Νουμά και στο έργο του, μέσω της αναφοράς των συμβόλων του και της εμφάνισής του. ► Numa Pompilius (Γέννηση: 21/4/756 π.Χ.): 2ος Βασιλιάς της Ρώμης- μετά τον Ρωμύλο. Γνωστός για την θεοσέβειά του (είχε διατελέσει ιερέας) και τις θρησκευτικές μεταρρυθμίσεις του στην Ρώμη -> Καθιέρωση πολλών τελετουργιών και θρησκευτικών νόμων (Leges Numae). ► Η περίοδος κατά την οποία έζησε ο Νουμάς και κάποια στοιχεία που αφορούν την ζωή του (κατά μία εκδοχή υπήρξε φίλος του Πυθαγόρα) αμφισβητούνται ήδη από την αρχαιότητα. (πρβλ. Πλουτ. Νουμᾶς,1.1-1.2).

Νουμάς στ. 808: ► ramis…olivae: Κατά τον Αustin γίνεται αναφορά στην ελιά ως ιερατικό σύμβολο του Νουμά. (βλ. και Σέρβιο: Serv. A. 808: item propter sacerdotium (= ιερατικό αξίωμα) 'ramis insignis olivae‘). στ. 809: ► sacra ferens: Κατά τον Austin ο Αγχίσης αναφέρεται στα ιερατικά εμβλήματα που φέρει ο Νουμάς ως ιερέας. ► incanaque menta: Αναφορά στην εξωτερική εμφάνιση του Νουμά, ο οποίος σύμφωνα με τον Σέρβιο ήταν από μικρή ηλικία ασπρομάλλης (Serv. A. 808: hic etiam canus fuit a prima aetate, ad quod adludens dicit 'incanaque menta‘). στ. 810-1: ► regis Romani…fundabit: Αναφορά στο βασιλικό αξίωμα του Νουμά και στο νομοθετικό του έργο. ► Curibus: Αναφορά στον τόπο καταγωγής του Νουμά, ο οποίος ήταν Σαβίνος γεννημένος στην πόλη Κύρες. ► Curibus parvis…in imperium magnum: Αντίθεση ανάμεσα στην ταπεινή καταγωγή του Νουμά και στην σπουδαία διακυβέρνησή του.

Νουμάς

Tullus Hostilius στ. 812-815: Αναφορά Αγχίση στον τρίτο βασιλιά της Ρώμης, τον Τούλο Οστίλιο. T.Hostilius: Γνωστός για τα πολεμικά του κατορθώματα και την κατάκτηση της πόλης Alba Longa. Η πολιτική του ήταν διαφορετική από εκείνη του προκατόχου του Νουμά, ο οποίος κυβέρνησε ειρηνικά. ► (Τίτος Λίβιος (1.22): hic (ενν. T. Hostilius) non solum proximo regi dissimilis, sed ferocior etiam quam Romulus fuit).

Tullus Hostilius στ. 813-5 otia…agmina: Οι Ρωμαίοι κατά την διακυβέρνηση του Νουμά ζούσαν σε ειρήνη, ο Τ. Οστίλιος όμως θα διακόψει την περίοδο ειρήνης καλώντας τους άνδρες στον στρατό. ►otia: Πληθυντικός του ουσιαστικού otium,-i (για μετρικούς λόγους). ►desueta: Μετοχή του ρήματος desuesco.

Ancus Marcius στ. 815-6 : Αναφορά του Βιργιλίου στον τέταρτο βασιλιά της Ρώμης, τον Άνκο Μάρκιο. ►Ο Άνκος Μάρκιος ήταν εγγονός της κόρης του Νουμά. ►Σύμφωνα με τον Σέρβιο κατασκεύασε την Όστια.

Ancus Marcius ►Iactantior: Σύμφωνα με τον Horsfall, το επίθετο εδώ σημαίνει πιο φιλόδοξος και όχι αλαζονικότερος. ►nimium gaudens popularibus auris: Αυτή η πτυχή, ότι δηλ. ο Μάρκιος είχε μεγάλη λαϊκή υποστήριξη, που αναφέρει ο Βιργίλιος δεν αναφέρεται από τον Λίβιο και ο Norden υπέθεσε πως ο ποιητής συγχέει τον Άνκο Μάρκιο με τον Σ. Τύλλιο, ο οποίος, σύμφωνα με τον Διον. Αλικαρνασσέα, ἐπὶ τὸ δημαγωγεῖν καὶ θεραπεύειν τοὺς ἀπόρους τῶν πολιτῶν ἐτρέπετο.

Ταρκύνιοι βασιλείς Ιούνιος Βρούτος Ταρκύνιοι βασιλείς Ιούνιος Βρούτος στ. 817-23: Ο Αγχίσης παρουσιάζει τις δυο πτυχές της ιστορίας του Ι. Βρούτου: α) στ. 817-9: Αναφορά του Αγχίση στην εκθρόνιση του Ταρκύνιου του Υπερήφανου και την εγκαθίδρυση της δημοκρατίας στην Ρώμη (βλ. consulis…accipiet). β) στ. 820-1: Αναφορά στην εκτέλεση των δυο γιων του Βρούτου από τον ίδιο, μετά την αποτυχημένη συνωμοσία των δυο νέων με άλλους ευγενείς για την επιστροφή των Ταρκύνιων στην εξουσία.

Ιούνιος Βρούτος στ. 817 ►animamque superbam: Προβληματική φράση ως προς την ερμηνεία της. Δύο είναι τα βασικά προβλήματα με την φράση: α) Απόδοση στην ψυχή του Βρούτου του στοιχείου της αλαζονείας, που σύμφωνα με την ιστορία ταίριαζε στον Ταρκύνιο τον Υπερήφανο, τον οποίο ο Βρούτος εκθρόνισε.  Επιλογή Βιργιλίου αντίθετη από την ιστορική αφήγηση. β) Χρήση από τον Βιργίλιο ενός επιθέτου που συνήθως έχει αρνητική σημασία για να χαρακτηρίσει την ψυχή του εκδικητή (ultoris) Βρούτου για την άδικη πράξη του βιασμού της Λουκρητίας.

Ιούνιος Βρούτος ►superbus στην Αινειάδα: Κυρίως αρνητική έννοια (αλαζόνας)-> Χρήση του επιθέτου σε περιπτώσεις όπου κάποιος αναφέρεται σε κάποιο πρόσωπο ή πράγμα υποτιμητικά, συχνά εναντίον κάποιου εχθρού σε διάρκεια μάχης. Ύπαρξη και χωρίων που η σημασία του επιθέτου είναι θετικότερη και παίρνει την σημασία ένδοξος ή υπερήφανος, συχνά σε αναφορά κατορθωμάτων.  R.B. Lloyd: Το επίθετο superbus έχει θετική σημασία στον στίχο 817 και η ψυχή του Βρούτου είναι υπερήφανη, καθώς ο ίδιος ο Βρούτος είναι υπερήφανος εκδικητής της άδικης πράξης του Ταρκύνιου. Austin: Το επίθετο δεν χρησιμοποιείται μόνο με θετική σημασία σε αυτό τον στίχο, αλλά ο Βιργίλιος χρησιμοποιεί το επίθετο αμφίσημα, λαμβάνοντας υπόψη του τις δυο πτυχές της ιστορίας του Βρούτου, όντας διχασμένος από την μία για το ηρωικό χαρακτήρα του Βρούτου, ενώ από την άλλη για την σκληρότητά του απέναντι στους γιους του.

Ερωτήματα που τίθενται: Ιούνιος Βρούτος στ. 820-1 Αναφορά στην εκδοχή της ιστορίας του Βρούτου σχετικά με την εκτέλεση των γιων του μετά από την αποτυχημένη συνομωσία τους. ► ad poenam: Αναφορά στην τιμωρία των γιων του Βρούτου από τον πατέρα τους ► pulchra…libertate: Σύμφωνα με τον Austin, το επίθετο pulchra έχει την σημασία ευγενική εδώ. στ. 822 ► infelix…minores: Στίχος που προκαλεί προβλήματα προς την σημασία της φράσης utucumque…minores (δυστυχισμένε! Αν και θα σε επαινέσουν οι μεταγενέστεροι ή που θα σε κατηγορήσουν; ). Norden, Horsfall και Austin δέχονται την πρώτη άποψη. στ. 823 Παρουσίαση των κινήτρων των πράξεων του Βρούτου-> αγάπη για την πατρίδα και επιθυμία για αμέριστο έπαινο (Συζήτηση κατά πόσο η αναφορά στο δεύτερο κίνητρο είναι θετικό στοιχείο για τον Βρούτο ή αρνητικό, δείγμα αλαζονείας). Ερωτήματα που τίθενται: α) Τελικά πως κρίνει ο Βιργίλιος τον Βρούτο, θετικά ή αρνητικά; Είναι ένα exemplum ή όχι; β) Η ιστορική παρουσίαση περιέχει μόνο άτομα που παρουσιάζονται θετικά ή υπάρχουν και άτομα των οποίων η αναφορά είναι αρνητική;

Δημοκρατική Περίοδος στ. 824-5: Σύντομη αναφορά σε οικογένειες και μεμονωμένα πρόσωπα της (πρώιμης) περιόδου της Δημοκρατίας. Ερώτημα: Πόσο σχετίζεται η επιλογή των προσώπων και η εικονοποιία τους με το περιβάλλον του Αυγούστου (Δρούσοι, Κάμιλλος);

Δημοκρατική περίοδος ►Decios: Αναφορά του Αγχίση σε 2 άτομα της οικογένειας των Δεκίων, ενός πατέρα και ενός γιου, οι οποίοι αποτέλεσαν πρότυπα αυτοθυσίας. Ο ένας πέθανε στον Γαλατικό πόλεμο και ο άλλος στον Σαμνιτικό. (πρβλ. Serv. A. 6.824) Ύπαρξη και ενός τρίτου ατόμου που ανήκει σε αυτή την οικογένεια που επέδειξε αυτοθυσία σε μάχη. Σύμφωνα όμως με τον Austin είναι προϊόν επινόησης και όχι πραγματικό πρόσωπο. ►Drusos: Γίνεται αναφορά, σύμφωνα με τον Σέρβιο, στον M. Livius Salinator ο οποίος νίκησε τον τους Καρχηδονίους στο Μεταταύριο το 207 π.Χ. (δεν ανήκει άμεσα στην οικογένεια των Δρούσων, αλλά ήταν κάποιος προγονός της) και στον Nero Claudius Drusus, γιο της Λιβίας, της γυναίκας του Αυγούστου. Αναφορά και στον παππού της Λιβίας, Μ. Λίβιο Δρούσο, που είχε διατελέσει δήμαρχος. Ενδιαφέρον έχει πως ο κώδικας R παραδίδει την γραφή Brutosque, προφανώς επηρεασμένος από την παραπάνω εκτενή αναφορά στον Βρούτο και από εκείνη στον Ταρκουάτο που θα ακολουθήσει, ο οποίος μοιράζεται ως προς τον χαρακτήρα κοινά στοιχεία με τον Βρούτο.

στ.824-5: ►saevum securi/ aspice Torquatum: Αναφορά στον Τ. Μάνλιο Τορκουάτο, ο οποίος, όντας στρατηγός, εκτέλεσε τον γιο του, ο οποίος μονομάχησε με έναν εχθρό χωρίς την εντολή του, αν και ο γιος του νίκησε στην μονομαχία. ►referentem signa Camillum: Αναφορά στον Κάμιλλο, ο οποίος σύμφωνα με την ιστορία, πήρε πίσω το χρυσάφι που οι Ρωμαίοι είχαν δώσει στους Γαλάτες κατά την εισβολή τους στην Ρώμη. Ο Βιργίλιος δεν αναφέρει το χρυσάφι, αλλά τα στρατιωτικά σύμβολα, κάτι που δεν αναφέρεται από τους ιστορικούς. Ο Σέρβιος αντίθετα υποστηρίζει πως ο Κάμιλλος πήρε και όλο το χρυσάφι και τα σύμβολα (quibus interemptis aurum omne recepit (ενν. Camillus) et signa.)  Austin: Αναφορά στα σύμβολα γίνεται εσκεμμένα από τον Βιργίλιο για να γίνει έμμεση νύξη στην ανάκτηση των λαβάρων από τον Αύγουστο το 20 π.Χ. που είχαν χαθεί στις Κάρρες με διπλωματία (;)

Παρέκβαση για τον Καίσαρα και τον Πομπήιο στ. 826- 835: Απότομη διακοπή της κανονικής ροής της αφήγησης, λόγω της παρέκβασης του Βιργιλίου για την σύγκρουση του Καίσαρα και του Πομπήιου. Ο Αγχίσης παρακαλεί τον απόγονό του τον Καίσαρα να σταματήσει τους πολέμους. Η παρέκβαση σταματάει στον στίχο 835 με ημιστίχιο.

Παρέκβαση στ.825 ►illae ..concordes animae-> Χρήση του επιθέτου concordes φέρνει στο νου των αναγνωστών, σύμφωνα με τον Austin, την περίοδο της τριανδρίας, όταν ο Καίσαρας και ο Πομπήιος είχαν καλές σχέσεις και βρίσκονταν σε ομόνοια. ►paribus…armis: Η φράση αυτή, σύμφωνα με τον Austin, αναφέρεται στους εμφυλίους πολέμους που θα ακολουθήσουν, καθώς οι στρατιώτες στους πολέμους αυτούς της Ρώμης είχαν όλοι την ίδια στρατιωτική εξάρτηση. στ. 826 ►fulgere: απαρέμφατο του fulgeo (της 2ης συζυγίας) το οποίο εδώ χρησιμοποιείται σαν απαρέμφατο της τρίτης (με βραχύ e) και πρόκειται για αρχαϊσμός. ► dum nocte prementur: Όσο πιέζονται από την νύχτα, με την έννοια όσο βρίσκονται στον Κάτω Κόσμο, πριν ξαναέρθουν στην ζωή. Μια αντίφαση παρατηρείται εδώ εκ πρώτης όψεως με την φράση nocte, καθώς βρισκόμαστε στα Ηλύσια, όπου υπάρχει φως και δεν υπάρχει σκοτάδι.  Η φράση χρησιμοποιείται για τον Κάτω Κόσμο συνολικά.

Καίσαρ- Πομπήιος στ. 830-1:  Εντυπωσιακή εικόνα: Ο Καίσαρ εμφανίζεται να κινείται γρήγορα προς τα κάτω από τα υψηλά σημεία των Άλπεων και από την ακρόπολη στο Μονακό, ενώ ο Πομπήιος εφοδιασμένος με εχθρικές δυνάμεις της Ανατολής. ►socer, gener: δεν αναφέρονται τα ονόματα των στρατηγών στο ποίημα, αλλά η σχέση τους. Ο Καίσαρ ονομάζεται πεθερός (socer) γιατί έδωσε την κόρη του Ιουλία ως σύζυγο στον Πομπήιο. ►aggeribus… Εois: Αναφορά στις εκστρατείες του Καίσαρα στην Γαλατία και του Πομπήιου στην Ανατολή. Αναφορά με το ρήμα descendens και στον εμφύλιο πόλεμο (εισβολή Καίσαρα στην Ιταλία και παρουσία Πομπήιου στην Ανατολή). Εμφάνιση εμφύλιου πολέμου ως σύγκρουση ανατολής και δύσης.

Καίσαρ-Πομπήιος στ. 832-3: Ο Αγχίσης παρακαλεί τους απογόνους του να μην εμπλακούν στους εμφυλίους πολέμους. ► ne…ne/neu: Χρήση της λέξης τρεις φορές για να γίνουν πιο έντονες οι ικεσίες του Αγχίση προς τους απογόνους του. στ.834 Ο Αγχίσης καλεί τον απόγονό του Καίσαρα να δείξει επιείκεια και να σταματήσει τους πολέμους (tu parce, proice tela manu). ► tu parce: Αναφορά του Αγχίση με το ρήμα parce στην επιείκεια που ο Καίσαρ έδειξε στους οπαδούς του Πομπήιου, την οποία προέβαλε ο Καίσαρ σαν στοιχείο της πολιτικής του. στ. 835: Η αναφορά στον Καίσαρα τελειώνει απότομα με ημιστίχιο.

Η συνέχεια της ιστορικής παρουσίασης στ. 836-46: Επιστροφή του Βιργιλίου στην κανονική ροή της ιστορικής παρουσίασης. Ενότητες: α) Κατάκτηση της Ελλάδας από τους Ρωμαίους (στ. 836-40). β) Παρουσίαση ένδοξων πολιτικών και στρατηγών της Δημοκρατίας (στ. 840-6).

Κατάκτηση της Ελλάδας Ο Βιργίλιος αναφέρεται σε δυο περιστατικά από τις εκστρατείες των Ρωμαίων εναντίον της Ελλάδας: α) αναφορά στην λεηλασία της Κορίνθου (146 π.Χ) (στ. 836-7). β) αναφορά στην κατάκτηση όλης της Ελλάδας (στ. 837-40)  Η κατάκτηση της Ελλάδας και των Μυκηνών και του Άργους θα παρουσιαστούν από τον ποιητή σαν εκδίκηση των Ρωμαίων για την άλωση της Τροίας από τους Αχαιούς κατά τον Τρωικό πόλεμο.

Κατάκτηση της Ελλάδας στ. 836 ► ille… Achivis: Αναφέρεται στον Λεύκιο Μόμμιο και την δράση του στην Ελλάδα, ο οποίος το 146 π.Χ. λεηλάτησε την Κόρινθο, παίρνοντας «εκδίκηση» με αυτό τον τρόπο για την συμμετοχή της Κορίνθου στον πόλεμο των Αχαιών εναντίον της Ρώμης. ►Capitolia-> Χρήση της λέξης στον πληθυντικό αντί του ενικού Capitolium. Χρήση της λέξης στον πληθυντικό και σε άλλα σημεία της Αινειάδας (βλ. 8.347: Capitolia… aurea, 8.653: Capitolia celsa).

Κατάκτηση της Ελλάδας στ.838-40: Αναφορά στην κατάκτηση της Ελλάδας. Χωρίο που είναι αρκετά δυσνόητο και ασαφές από ιστορική πλευρά. ►Argos Agamemnomiasque Mycenas: Πιθανή αναφορά του Βιργιλίου στις δυο πόλεις που παραπέμπουν στον Όμηρο και στους Αχαιούς όχι τόσο πολύ από ιστορική πλευρά. O Βιργίλιος συχνά χρησιμοποιεί τις δυο πόλεις για να αναφερθεί στην Ελλάδα γενικά. Εδώ η αναφορά στις δυο πόλεις γίνεται και για έναν άλλο λόγο, καθώς μέσω της αναφοράς των δυο πόλεων αυτών θα γίνει πιο κατανοητή στους αναγνώστες η εκδίκηση που θα πάρουν οι Ρωμαίοι για την άλωση της Τροίας. ►Argos: Χρήση της λέξης στην αιτιατική πληθυντικού του αρσενικού γένους για μετρικούς λόγους.

Κατάκτηση της Ελλάδας ►ipsum Aeaciden… Achilli: Αναφορά είτε στον Περσέα είτε στον Πύρρο, οι οποίοι υποτίθεται πως κατάγονταν από τον Αχιλλέα και τον Αιακό. Ο Σέρβιος προκρίνει την επιλογή του Πύρρου που εκστράτευσε στην Κάτω Ιταλία και ο οποίος σκοτώθηκε στο Άργος ([…] Pyrrhum enim, quem Aeaciden dicit, Curius et Fabricius vicerunt ferentem Tarentinis auxilium). ► ille (στ.838): Ασάφεια σε ποιο άτομο αναφέρεται. Η αντωνυμία μπορεί να αναφέρεται είτε στον Αιμίλιο Παύλο ο οποίος νίκησε στην Πύδνα τον Περσέα είτε ξανά στον Μόμμιο.

στ.840: Οι Ρωμαίοι εμφανίζονται να παίρνουν εκδίκηση για την καταστροφή της Τροίας μέσω της κατάκτησης της Ελλάδας. ► ultus:μετοχή του ρήματος ulciscor (= παίρνω εκδίκηση Ο Βιργίλιος χρησιμοποιεί την λέξη Troiae αντί της λέξης Troiane που θα περιμέναμε. ►templa et temerata Minervae: αναστροφή του ουσιαστικού και του επιθέτου.  Αναφορά Βιργιλίου στον βιασμό της Κασσάνδρας από τον Αίαντα τον Λοκρό στον ναό της Αθηνάς στην Τροία.

Οι ένδοξοι πολιτικοί και στρατηγοί της περιόδου της Δημοκρατίας (στ Οι ένδοξοι πολιτικοί και στρατηγοί της περιόδου της Δημοκρατίας (στ. 841-6) Στην συνέχεια ο Βιργίλιος θα αναφερθεί σε ένδοξα άτομα της περιόδου της Δημοκρατίας. Ο ρυθμός παρουσίασης των προσωπικοτήτων είναι ιδιαίτερα γρήγορος, καθώς σε 5 στίχους θα αναφερθούν περισσότερα από 10 άτομα.

στ. 841 ►magne Cato: Ο Βιργίλιος αναφέρεται στον Κάτωνα τον Τιμητή. ►tacitum: ασυνήθιστη η μετοχική χρήση της λέξης με προσωπικό αντικείμενο. ► Cosse: Ο Κόσσος ήταν στρατηγός των Ρωμαίων, ο οποίος σκότωσε τον βασιλιά Τολούμνιο των Ετρούσκων και κέρδισε τα λάφυρα (opima spolia), δεύτερος μετά τον Ρωμύλο. στ. 842 ►Gracchi genus: Αναφορά στους αδελφούς Γράκχους που διετέλεσαν δήμαρχοι και έμειναν γνωστοί για το νομοθετικό τους έργο.

στ. 842-3 ►geminos…Libyae: Αναφορά στους Σκιπίωνες. Σύμφωνα με τον Σέρβιο ήταν συγγενείς των Γράκχων και για αυτό αναφέρονται μετά από αυτούς. ►duo fulmina belli, Scipiadas: Φράσεις που εντοπίζονται και στον Λουκρήτιο (3.1034: Scipiadas, belli fulmen, Carthaginis horror). Χρήση της λέξης Scipiadas αντί για Scipiones για μετρικούς λόγους. ►cladem Libyae: Αναφέρεται στο κατόρθωμα του Σκιπίωνα του Αφρικανού στην Ζάμα και ίσως, σύμφωνα με τον Horsfall, να ήταν ένα είδος cognomen του στρατηγού.

►geminos: Λέξη που προκαλεί προβλήματα στην ταύτιση των προσώπων από την οικογένεια των Σκιπιώνων στα οποία αναφέρεται ο Βιργίλιος. Η αναφορά duo fulmina belli, cladem Libyae αφορά τον Σκιπίωνα τον Αφρικανό νικητή στην μάχη της Ζάμας και στον Σκιπίωνα που υπέταξε την Καρχηδόνα στον Γ΄ Καρχηδονιακό πόλεμο το 146 π.Χ. Το πρόβλημα είναι πως δεν ήταν δίδυμοι. Ο Σέρβιος περιπλέκει την κατάσταση, καθώς, αν και έχει αναφερθεί στον στίχο 842 στους παραπάνω Σκιπίωνες, σχολιάζει την λέξη Scipiadas και αναφέρεται σε δυο δίδυμους αδελφούς της οικογένειας που σκοτώθηκαν στην Ισπανία, άτομα στα οποία δεν ταιριάζουν οι υπόλοιπες πληροφορίες.  Αναφορά του Βιργιλίου σε τέσσερα τουλάχιστον άτομα της οικογένειας των Σκιπιώνων;

στ. 844: ►Fabricium: Ο Φαμπρίκιος ήταν παράδειγμα της ρωμαϊκής αυστηρότητας στον πόλεμο κατά του Πύρρου. Ο Σέρβιος αναφέρει πως αρνήθηκε να δωροδοκηθεί με χρήματα από τους Σαμνίτες (Serv. A. 844: hic (ενν. Fabricius) est qui respondit legatis Samnitum aurum sibi offerentibus, Romanos non aurum habere velle, sed aurum habentibus imperare). ►Serane serentem: Αναφορά του Βιργιλίου στον Ατίλιο, ο οποίος, όπως μας πληροφορεί ο Σέρβιος, διετέλεσε δικτάτορας, ενώ έσπερνε το χωράφι του. Για το λόγο αυτό ονομάστηκε Seranus (Serranus autem a serendo dictus est.)

στ. 845 ► quo… es: Αναφορά, η οποία θα είναι και η τελευταία του Αγχίση στην κυρίως ιστορική παρουσίαση, στον Φάμπιο Μάξιμο, ο οποίος κλήθηκε να αντιμετωπίσει τον Αννίβα με την ήττα των Ρωμαίων στις Κάννες. στ. 846 ►unus… rem? : Στίχος που προέρχεται από τον Έννιο και χρησιμοποιείται σχεδόν αυτούσιος από τον Βιργίλιο (Enn. Ann. 370: unus homo nobis cunctando restituit rem).

Η πολιτιστική συμβολή των Ελλήνων- Η προτροπή του Αγχίση στους Ρωμαίους στ. 847-53: Αναφορά των πολιτιστικών επιτευγμάτων των Ελλήνων και η προτροπή του Αγχίση στους Ρωμαίους για την ηγεμονία των λαών που θα υποτάξουν. Σύμφωνα με τους μελετητές το χωρίο είναι έντονα επηρεασμένο από την ρητορική και είναι γραμμένο σε μορφή Priamel-> Είδος στην ρητορική όπου ο ρήτορας αναφέρει αρχικά τι κάνουν οι άλλοι και στην συνέχεια αναφέρει τι κάνει ο ίδιος ή μια ομάδα ατόμων. στ. 847-50: Τι θα κάνουν οι Έλληνες πολιτιστικά στ. 850-3: Τι θα πρέπει να κάνουν οι Ρωμαίοι στην πολιτική και στην διπλωματία.

Η πολιτιστική συμβολή των Ελλήνων στ. 847: ►excudent…aera: Αναφορά στην ανάπτυξη της χαλκουργίας από τους Έλληνες, που θα σμιλεύσουν τον ζωντανό χαλκό. ► alii: Έμμεση αναφορά στους Έλληνες excudent: Ρήμα που ταιριάζει περισσότερο στην γλυπτική παρά στην χαλκουργία. στ. 848: ► (credo equidem): παρενθετική φράση- διακοπή προσωρινά του λόγου του Αγχίση, παρενθετική φράση θα υπάρξει και στο μέρος για τους Ρωμαίους ► vivos…ducent: αναφορά στα επιτεύγματα των Ελλήνων στην γλυπτική, οι οποίοι θα δημιουργήσουν ζωντανές μορφές από το μάρμαρο.

Η πολιτιστική συμβολή των Ελλήνων στ. 849: ►orabunt…melius: Αναφορά του Αγχίση στην ανάπτυξη της ρητορικής, όπου οι Έλληνες θα επιχειρηματολογήσουν για τις αιτίες με καλύτερο τρόπο, δηλαδή με ευγλωττία. στ. 849-50: ►caelique… dicent: Αναφορά του Αγχίση στην ανάπτυξη της αστρονομίας από τους Έλληνες.

Προτροπή Αγχίση προς τους Ρωμαίους  Στην προτροπή του Αγχίση τα ρήματα είναι σε προστακτική. στ. 851: ►Romane memento: Δεν αναφέρεται το Romane μόνο στον Αινεία, αλλά σε όλους τους Ρωμαίους. Η διατύπωση θυμίζει, σύμφωνα με τον Horsfall, σιβυλλικό χρησμό. Ύπαρξη ενός χρησμού για την γιορτή της Εκαντοετίας που ξεκινάει με την φράση: μεμνῆσθαι, Ῥωμαῖε. ►regere imperio populos: 1η προτροπή Αγχίση Ηγεμονία των Ρωμαίων έναντι των υπόδουλων λαών με την εξουσία.

στ. 852: ►(hae..artes): Φράση παρενθετική, τοποθετημένη στο ίδιο σημείο του στίχου που εντοπίζεται και στους στίχους για τους Έλληνες. ►pacique…morem: 2η προτροπή Αγχίση Καθορισμός του ήθους για την ειρήνη. Ο Σέρβιος εξηγεί πως η δύσκολη στην ερμηνεία φράση paci(s) morem σημαίνει νόμοι της ειρήνης. Ο σχολιαστής υποστηρίζει πως ο στίχος λέει pacis σε αντίθεση με τον όρο paci που είναι αποδεκτός σήμερα.

στ. 853 ►parcere subjectis: 3η προτροπή Αγχίση. Ευσπλαχνία προς τους υποταγμένους. ►debellare superbos: 4η (και τελευταία) προτροπή Αγχίση. Συντριβή των αλαζόνων.  Στον τελευταίο στίχο προκαλεί εντύπωση η τοποθέτηση δίπλα στην ευσπλαχνία που πρέπει να δείχνουν οι Ρωμαίοι της αυστηρότητας απέναντι σε αυτούς που υπερβαίνουν τα όρια. Αυτές οι εντολές αποτελούν, σύμφωνα με τον Austin, τα δομικά στοιχεία της πολιτικής του Αυγούστου.

Οι δυο Μάρκελλοι Με την ολοκλήρωση της παρουσίασης των απογόνων του Αινεία και του μέλλοντος της Ρώμης, θα περιμέναμε πως ο ήρωας θα αποχωρούσε σύντομα με την Σίβυλλα από τον Κάτω Κόσμο. Κάτι τέτοιο δεν συμβαίνει. Ο Αγχίσης συνεχίζει την παρουσίασή του, δείχνοντας στον γιο του τον στρατηγό Μάρκο Κλαύδιο Μάρκελλο, εξιστορώντας του τα κατορθώματά του (στ. 854-9). Η αναφορά στον στρατηγό Μάρκελλο μετά το τέλος της κυρίως ιστορικής εξιστόρησης εξυπηρετεί τον Βιργίλιο για να αναφερθεί στην συνέχεια στον συνονόματο απόγονό του, που ήταν συγγενής του Αυγούστου και πέθανε νέος, με έναν λόγο που θυμίζει έντονα επικήδειο (στ. .). Συζήτηση μελετητών εάν αυτό το μέρος αποτελούσε πράγματι μέρος του αρχικού σχεδίου του Βιργιλίου και ποια η σχέση του μέρους αυτού με την ιστορική αφήγηση που προηγήθηκε.

Ο 1ος Μ. Κλαύδιος Μάρκελλος (στρατηγός) ►Μάρκος Κλαύδιος Μάρκελλος: Ρωμαίος στρατηγός γνωστός για την νίκη του εναντίον του Βριτόματου, βασιλιά των Γαισατών μετά από μονομαχία μαζί του. Πήρε τα λάφυρα από τον εχθρό του (opima spolia) και τα αφιέρωσε στον ναό του Φερετρίου Διός στην Ρώμη. Ήταν ο τρίτος που προέβη σε μια τέτοια πράξη μετά από τον Ρωμύλο και τον Κόσσο. ( Πλουτ. Μαρκ. 8.4: οὕτω δὲ προβὰς καὶ παρελθὼν εἷς τὸν νεὼν τοῦ Φερετρίου Διός, ἀνέστησε καὶ καθιέρωσε, τρίτος καὶ τελευταῖος ἄχρι τοῦ καθ᾽ ἡμᾶς αἰῶνος, πρῶτος μὲν γὰρ ἀνήνεγκε σκῦλα Ῥωμύλος ἀπὸ Ἄκρωνος τοῦ Καινινήτου, δεύτερος δὲ Κόσσος Κορνήλιος ἀπὸ Τολουμνίου Τυρρηνοῦ, μετὰ δὲ τούτους Μάρκελλος ἀπὸ Βριτομάτου, βασιλέως Γαλατῶν, μετὰ δὲ Μάρκελλον οὐδὲ εἷς).

Ο Μάρκελλος σκοτώνει τον Γαλάτη βασιλιά Βριτόματο.

Ο 1ος Μ. Κλαύδιος Μάρκελλος (στρατηγός) Ο Μάρκελλος κέρδισε μάχες εναντίον των Καρχηδονίων, κατέκτησε τις Συρακούσες και πέθανε κατά τον Β΄ Καρχηδονιακό Πόλεμο. στ. 855-6: Ο Βιργίλιος παρουσιάζει τον Μάρκελλο να βαδίζει υπερήφανος (ingreditur) με τα λάφυρα που κέρδισε. ►victorque viros: Ο τόνος της φράσης θυμίζει καθαρά Έννιο, σύμφωνα με τον Austin. στ. 857-9: Αναφορά στα κατορθώματα του Μ. Κλαύδιου Μάρκελλου: ►sternet…rebellem: Αναφορά στις νίκες του Μάρκελλου εναντίον των Καρχηδονίων και των Γαλατών. ►tertia..Quirino: Αναφορά στην αφιέρωση των τρίτων λαφύρων στον ναό του Quirinus. Εκδοχή Βιργιλίου έρχεται σε αντίθεση με εκείνη του Πλουτάρχου. Συζήτηση μελετητών στην προέλευση αυτής της εκδοχής του Βιργιλίου και της σημασίας της αναφοράς στον Quirunus (Ύπαρξη αγάλματος του Ρωμύλου στον ναό του Δία;)

Ο Μάρκελλος αφιερώνει τα opima spolia

Ο 2ος Μάρκελλος Μετά την ολοκλήρωση του εγκωμίου για τον Μάρκελλο, η προσοχή του Αινεία στρέφεται σε μια νεανική φιγούρα που περπατάει δίπλα στον Μάρκελλο και ρωτάει τον πατέρα του για αυτήν. Συνονόματος απόγονός του Μάρκελλου(42 π.Χ.-23 π.Χ), ο οποίος ήταν ανιψιός του Αυγούστου και σύζυγος της κόρης του.Πέθανε σε νεαρή ηλικία, ενώ προοριζόταν για διάδοχός του.  Οι δυο Μάρκελλοι συνδέονται και στον βίο που ο Πλούταρχος γράφει για τον στρατηγό, καθώς το έργο ολοκληρώνεται με την αναφορά στον νεώτερο Μάρκελλο.

Ο 2ος Μάρκελλος στ. 860-2: Ο Αινείας παρατηρεί την μορφή του νεαρού Μάρκελλου δίπλα στον στρατηγό Μάρκελλο και περιγράφεται η μορφή του. στ. 863-6: Ο Αινείας ρωτά τον πατέρα του να πληροφορηθεί για την ταυτότητα του νεαρού. στ. 866: ►sed…umbra: Η παρουσίαση του νεαρού Μάρκελλου να έχει γύρω από το κεφάλι του σκιά, εικόνα που έρχεται σε αντίθεση με εκείνη που προηγείται, όπου εμφανίζεται να περιτριγυρίζεται από πολλούς ακολούθους (qui…comitum!), είναι μια ακόμη αναφορά στην άσχημη μοίρα του.

Epicedion Marcelli Στους στίχους 868-886 εκτείνεται το μέρος του 6ου βιβλίου, που είναι γνωστό ως Epicedion Marcelli και στο οποίο ο Αγχίσης παρουσιάζει στον Αινεία το πεπρωμένο του νεώτερου Μάρκελλου. Το χωρίο είναι έντονα συναισθηματικά φορτισμένο και θυμίζει επικήδειο λόγο, ιδιαίτερα οι στ. 882-6, όπου ο Αγχίσης παρουσιάζεται σαν να συμμετέχει στην κηδεία του Μάρκελλου που συνέβη το 20 π.Χ. Ο Norden μάλιστα, χρησιμοποιώντας κυρίως ως υπόδειγμα το σχήμα που μας προσφέρει ο ρήτορας Μένανδρος, χωρίζει τους στίχους σε 6 μέρη. στ. 868-71: Αναφορά πως οι θεοί και η μοίρα δεν θα αφήσουν τον νεκρό να ζήσει περισσότερο στην γη, στ. 872-4: Η μεγάλη συνοδεία της κηδείας, στ. 875-7: Οι ελπίδες της πολιτείας και της οικογένειας που είχαν για αυτόν, στ. 878-81: Η παρουσίαση των αρετών και των κατορθωμάτων του, στ. 882-3: Θρήνος, στ. 883-6: Οι τιμές στον νεκρό

Epicedion Marcelli (στ. 868-892) στ. 869-70: Ο Αγχίσης είναι συναισθηματικά φορτισμένος και δυσκολεύεται να διηγηθεί την ιστορία του Μάρκελλου. Ύπαρξη πολλών σπονδείων στους 2 στίχους. ►ostendet…sinent: Αναφορά στα πεπρωμένα του Μάρκελλου, τα οποία δεν θα του επιτρέψουν να ζήσει πολύ. στ. 872-3 ►quantos…gemitus!: Αναφορά στο μέγεθος του πλήθους που θα λάβει μέρος στην κηδεία του Μάρκελλου. Αμφισημία στους στίχους αυτούς, καθώς, σύμφωνα με τον Horsfall, δεν γίνεται σαφές αν το πλήθος στην κηδεία θρηνεί έντονα ή η προσωποποιημένη πεδιάδα του Άρη ή και οι δυο. ►Mavortis Campus: Ιστορικό μέρος στην Ρώμη, όπου υπήρχαν κάποιοι τάφοι ευγενών (π.χ. Σύλλας). ►Tiberine: Προσωποποίηση του Τίβερη, ποταμού της Ρώμης.

στ. 875-7: Αναφορά Αγχίση στις προσδοκίες που υπήρχαν για τον νεαρό Μάρκελλο. Έντονη η έννοια της σύγκρισης (nec...nec), η οποία, σύμφωνα με τον Norden, είναι στοιχείο των επιτάφιων λόγων και μέσω της οποίας εγκωμιάζεται ο Μάρκελλος.  Ενδιαφέρον παρουσιάζει η τοποθέτηση των λέξεων η μια μετά την άλλη Iliaca, Latinos, Romula, όπου παρουσιάζεται η καταγωγή των Ρωμαίων από την Τροία. στ. 878-9: Αναφορά του Αγχίση στις αρετές του Μάρκελλου, δηλ. στην ευσέβεια (pietas), στην εμπιστοσύνη (fides) και στην ικανότητά του στον πόλεμο (invictaque…dextera). Σύμφωνα με τον Norden, θα έπρεπε κανονικά να γινόταν αναφορά και στην εμφάνιση του νεαρού, αλλά αυτή έχει γίνει στους στ. 860-3) στ. 879-81 ► non illi… armos: Έμμεση αναφορά του Αγχίση στην εκστρατεία εναντίον των Κανταβρών το 26 π.Χ., στην οποία έλαβε μέρος ο Μάρκελλος. Ο Μάρκελλος εγκωμιάζεται για αυτή την συμμετοχή του στον πόλεμο, αν και ήταν μόλις 14 χρονών. Το εγκώμιο του νεκρού ήταν μέρος ενός τυπικού επικήδειου λόγου.

Epicedion Marcelli (στ. στ.882-6: Ολοκλήρωση της αναφοράς στον νεώτερο Μάρκελλο. στ. 881-2: ► heu… Marcellus eris: Συγκινητική ευχή του Αγχίση στον απόγονό του, γίνεται συγκινητικότερη λόγω της γνώσης της μοίρας του Μάρκελλου. Συζήτηση μελετητών σχετικά με την στίξη, την μορφή και την ερμηνεία της ευχής του Αγχίση (εάν σπάσεις τα σκληρά πεπρωμένα σου ή μακάρι να τα σπάσεις). Ο Austin δέχεται την δεύτερη άποψη. Ο Norden ταυτίζει αυτούς τους στίχους με τον θρήνο που ήταν μέρος ενός επικήδειου λόγου. στ.883-6: Ο Αγχίσης μιλά σαν να συμμετέχει ο ίδιος στην κηδεία του Μάρκελλου, ζητώντας ο ίδιος να δώσει λουλούδια στον νεκρό, ο οποίος δεν έχει ζήσει βέβαια ακόμα. Η σκηνή μπορεί να διαβαστεί σε 2 επίπεδα, καθώς ο Βιργίλιος ήταν παρών, σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές στην κηδεία του Μάρκελλου. ► manibus…flores: Ο Αγχίσης ζητά να του δώσουν κρίνα και να καλύψει τον νεκρό με κόκκινα (ή κατά τον Austin λαμπρά) λουλούδια. Η προσφορά λουλουδιών στους νεκρούς ήταν συνήθεια κατά την αρχαιότητα, όπως και σήμερα. Σύμφωνα με τον Norden αυτοί οι στίχοι ταυτίζονται με τις τιμές προς τον νεκρό.

Ο Βιργίλιος διαβάζει το Επικήδειο του Μάρκελλου από την Αινειάδα στον Αύγουστο και την Οκταβία, μητέρα του Μάρκελλου.

Επίλογος συνάντησης Αγχίση-Αινεία Μετά την ολοκλήρωση του λόγου του Αγχίση για τον Μάρκελλο, οδηγούμαστε προς το τέλος της παραμονής του Αγχίση στον Κάτω Κόσμο. Οι στίχοι 896-901 είναι αρκετά προβληματικοί και το τέλος του βιβλίου είναι αρκετά απότομο. στ. 887 ► aeris..latis: Η χρήση της φράσης σε αυτό το σημείο προκαλεί προβλήματα, καθώς η λέξη aer με την κυριολεκτική της σημασία στον Κάτω Κόσμο φαίνεται κάπως αταίριαστη, καθώς είναι στοιχείο του Πάνω Κόσμου. Συζήτηση μελετητών σχετικά με την σημασία που έχει η λέξη σε αυτό το σημείο και κατά πόσο υπάρχει αντίφαση με την γενικότερη αντίληψη του Βιργιλίου για τον Κάτω Κόσμου. στ. 888-92: Ο Αγχίσης πληροφορεί τον Αινεία για όσα θα περάσει στην Ιταλία. Ο Βιργίλιος δεν μας παρουσιάζει αυτό τον λόγο του Αγχίση σε ευθύ λόγο αλλά μας δείχνει το περιεχόμενο όσων. 2 προβλήματα: α) Αντίφαση με όσα είχε πει σε άλλα σημεία του έργου του ο Βιργίλιος σχετικά με το άτομο που θα ανήγγειλε αυτή την προφητεία στον Αινεία ( Στο 3ο βιβλίο ο Έλενος είχε πει πως θα του την αποκάλυπτε η Σίβυλλα και όχι ο Αγχίσης). Αγχίσης παίρνει τον ρόλο της Σίβυλλας. β) Ο Βιργίλιος, αν και αυτή η προφητεία είναι σημαντική, δεν μας πληροφορεί συγκεκριμένα τον τρόπο με τον οποίο ο Αινείας θα έφτανε στην Ιταλία.

Προβληματισμός μελετητών: Οι πύλες του Ύπνου Στον στ. 892 ολοκληρώνεται η ομιλία του Αγχίση και φτάνει η ώρα ο Αινείας και η Σίβυλλα πρόκειται να ανέβουν ξανά στον Άνω Κόσμο. Η ανάβασή τους γίνεται μέσω των αινιγματικών πυλών του Ύπνου. ► Μορφή πυλών: Δυο σε αριθμό, από τις οποίες η μια είναι φτιαγμένη από κέρας, από όπου δίνεται εύκολη έξοδος στις σκιές και η άλλη από ελεφαντόδοντο από όπου οι Manes στέλνουν στον ουρανό τα ψεύτικα όνειρα. Απρόσμενη εικόνα, δεν προαναγγέλλεται από τον Βιργίλιο, ασάφεια στην φρασεολογία του Βιργιλίου. Προβληματισμός μελετητών: α) Ερμηνεία συμβολισμών της εικόνας αυτής. β) Κατανόηση από ποια πύλη βγήκε ο Αινείας για να ανέβει ξανά στον Άνω Κόσμο.  Πιθανότατα πρόκειται για ανολοκλήρωτο μέρος του 6ου βιβλίου της Αινειάδας.

Οι πύλες του Ύπνου Πιθανόν ομηρικό πρότυπο πίσω από τις πύλες του Ύπνου: Οδ. 19.590-6 τὸν δ᾽ αὖτε προσέειπε περίφρων Πηνελόπεια: ‘ξεῖν᾽, ἦ τοι μὲν ὄνειροι ἀμήχανοι ἀκριτόμυθοι γίγνοντ᾽, οὐδέ τι πάντα τελείεται ἀνθρώποισι. δοιαὶ γάρ τε πύλαι ἀμενηνῶν εἰσὶν ὀνείρων: αἱ μὲν γὰρ κεράεσσι τετεύχαται, αἱ δ᾽ ἐλέφαντι: τῶν οἳ μέν κ᾽ ἔλθωσι διὰ πριστοῦ ἐλέφαντος, οἵ ῥ᾽ ἐλεφαίρονται, ἔπε᾽ ἀκράαντα φέροντες: οἱ δὲ διὰ ξεστῶν κεράων ἔλθωσι θύραζε, οἵ ῥ᾽ ἔτυμα κραίνουσι, βροτῶν ὅτε κέν τις ἴδηται. ἀλλ᾽ ἐμοὶ οὐκ ἐντεῦθεν ὀΐομαι αἰνὸν ὄνειρον ἐλθέμεν: ἦ κ᾽ ἀσπαστὸν ἐμοὶ καὶ παιδὶ γένοιτο.

Οι πύλες του Ύπνου Ο Βιργίλιος δεν αντιγράφει την ομηρική εικόνα, αλλά την προσαρμόζει στο δικό του έργο, καθώς υπάρχουν διαφορές ανάμεσά τους.  Ο Austin υποστηρίζει πως ο Αινείας βγήκε από την πύλη από ελεφαντόδοντο, γιατί δεν είναι σκιά. ►Στον στ. 898 ο Βιργίλιος αναφέρει πως ο Αινείας και η Σίβυλλα πέρασαν μέσα από την πύλη από ελεφαντόδοντο, δεν ξέρουμε όμως, βάσει του κειμένου που έχουμε σήμερα, τον λόγο για τον οποίο συνέβη αυτό.

Οι πύλες του Ύπνου από χειρόγραφο

Η αναχώρηση του Αινεία Στους στ. 897-901 ο Αγχίσης και η Σίβυλλα εμφανίζονται να αποχωρούν από τον Κάτω Κόσμο. Εντύπωση προκαλεί το γεγονός πως ο Αγχίσης δεν παρουσιάζεται να αποχαιρετά τον γιο του κατά την αναχώρησή του και η αναχώρηση του Αινεία είναι αρκετά βιαστική και απότομη. στ. 897-8 ►his dictis: Ασάφεια στο ποίημα σε ποια λόγια αναφέρεται ο Βιργίλιος. Ο Horsfall θέτει το ερώτημα κατά πόσο ο ποιητής είχε την πρόθεση μέσω του Αγχίση να εξηγήσει την σημασία των πυλών. στ. 900-1 Ο Αινείας, έχοντας ανέβει στον Άνω Κόσμο και έχοντας ξαναδεί τους συντρόφους του, πηγαίνει στο λιμάνι στο ακρωτήριο της Καϊέτης (Ήρεμο τέλος, σύμφωνα με τον Austin). Πρόβλημα με το τέλος του ποιήματος: Τελειώνει το ποίημα στον στίχο 900 ή στον 901; Το πρόβλημα έγκειται στο γεγονός πως ο Δονάτος και τα παλαιότερα χειρόγραφα παραδίδουν στον στίχο 900 την γραφή litore, ενώ τα νεώτερα την γραφή limite, η οποία συνήθως υιοθετείται. Εάν δεχθούμε την πρώτη επιλογή, τότε έχουμε επανάληψη της λέξης σε δυο στίχους. Οι Bentley, Ribbeck και Norden διαγράφουν τον στίχο, ο Austin θεωρεί πως βιβλίο τελειώνει στον στίχο 901, με τον οποίο το ποίημα κλείνει με φυσικό τρόπο, όπως ξεκίνησε.