Βασικές έννοιες

Τι είναι πηγή; Πηγή με δυο λόγια, είναι οτιδήποτε ανήκει στον άνθρωπο, εξαρτάται από τον άνθρωπο, χρησιμεύει στον άνθρωπο, εκφράζει τον άνθρωπο, σηματοδοτεί την παρουσία του, τη δραστηριότητα, τις προτιμήσεις και τους τρόπους ζωής του ανθρώπου. Ένα μεγάλο κομμάτι, και αναμφίβολα το πιο συναρπαστικό της δουλειάς μας ως ιστορικών, δεν συνίσταται εξάλλου στην συνεχή προσπάθεια να κάνουμε να μιλήσουν τα βουβά πράγματα, να τα κάνουμε να πουν ό,τι δεν λένε από μόνα τους για τους ανθρώπους, για τις κοινωνίες που τα παρήγαγαν – και να συγκροτήσουν εντέλει μεταξύ τους αυτό το ευρύ δίκτυο αλληλεγγύης και αλληλοβοήθειας που αναπληρώνει την απουσία της γραπτής πηγής;» Antoine Prost, Douze leçons sur l’histoire, Παρίσι 1996.

Οι πηγές Κάθε κατάλοιπο του παρελθόντος που προσφέρει γνώσεις για αυτό ονομάζεται πηγή. α) Τα αρχεία β) Το διαμορφωμένο από τον άνθρωπο περιβάλλον και τα υπολείμματα της δράσης του (αρχαιολογικά ευρήματα, αρχιτεκτονική και πολεοδομία, διαμόρφωση της υπαίθρου) γ) Η μνήμη των ανθρώπων. Η προφορική ιστορία. δ) Οπτικοακουστικά αρχεία. Κινηματογραφικά, τηλεοπτικά και ραδιοφωνικά ντοκουμέντα.

Διασταύρωση των πληροφοριών Εμπιστευόμαστε μια πηγή που έστω θεωρούμε αυθεντική; Όχι πάντα. Γιατί οι συμμετέχοντες έχουν μεν άμεση γνώση, αλλά μερική γνώση. Χρειάζεται η «διασταύρωση» των πληροφοριών που προσφέρουν οι πηγές. Όταν διασταυρώνουμε πληροφορίες προσέχουμε να μην προσέρχονται από συνδεόμενες πηγές, όπου η μία βασίζεται στην άλλη, αλλά κατά το δυνατό, από ανεξάρτητες πηγές. Η «διασταύρωση» των πηγών είναι δυσκολότερη για παλαιότερες εποχές, όπου δεν έχουμε την πολυτέλεια πολλαπλών πηγών. Μελετούμε πάντοτε το ρόλο των μέσων τα οποία διασώζουν μια πληροφορία.

Τα αρχεία Αρχεία είναι τα έγγραφα τα οποία δημιούργησε, παρέλαβε και συγκέντρωσε ένα άτομο ή ένας οργανισμός στα πλαίσια της άσκησης των δραστηριοτήτων του και τα διατήρησε λόγω της διηνεκούς τους χρησιμότητας. Δημόσια/ ιδιωτικά, εκκλησιαστικά, οπτικοακουστικά αρχεία, κ.ά. Ενεργά/ανενεργά/ ιστορικά αρχεία Πρόσβαση στα αρχεία Απόρρητο/ βαθμός προσβασιμότητας/ η αρχή της τριακονταετίας Το ζήτημα των προσωπικών δεδομένων

Τι είναι ιστορικό γεγονός; Για πολλά χρόνια κύριο αντικείμενο της ιστορικής μελέτης ήταν το γεγονός, αυτό που συνέβη στο παρελθόν και ποτέ δεν επαναλήφθηκε ξανά. Π.χ. η δολοφονία του Ιούλιου Καίσαρα. Σταδιακά αυτός ο ορισμός άρχισε να αμφισβητείται στο μέτρο όπου οι ιστορικοί άρχισαν να απασχολούνται με γεγονότα τα οποία μέσα στο χρόνο επαναλαμβάνονταν αλλά και «μη γεγονότα», συνήθειες, έθιμα, ήθη, τρόποι ζωής, ό,τι υπερέβαινε την αντίληψη που ήθελε η ιστορία να ασχολείται μόνο με την εξωτερική πολιτική ή τους πολέμους.

Ιστορική πληροφορία και ιστορικό πεδίο. Η ιστορία ασχολείται και με γεγονότα, και με «μη γεγονότα» και με χιλιάδες μικρές καθημερινές πράξεις και συμπεριφορές και ιδέες των ανθρώπων, στοιχεία που δεν είναι απαραίτητα μοναδικά αλλά αποτελούν και αυτά αντικείμενο ιστορικής μελέτης. Αποτέλεσμα της διεύρυνσης των οριζόντων της ιστορίας είναι η χρήση δυο νέων όρων για την περιγραφή της πρώτης ύλης του ιστορικού: Ιστορική πληροφορία και ιστορικό πεδίο.

Ιστορική πληροφορία Το παρελθόν προσφέρει έναν τεράστιο αριθμό πληροφοριών. Όλες οι πληροφορίες μπορεί εν δυνάμει να είναι ιστορικές, ανάλογα με το ερώτημα το οποίο θέτουμε. Σε αυτό το πλαίσιο η έννοια του γεγονότος διευρύνθηκε περιλαμβάνοντας οτιδήποτε μπορεί να προσφέρει γνώση για το παρελθόν. Ο ιστορικός χαρακτήρας δεν ενυπάρχει στα γεγονότα αλλά συνδέεται με τον τρόπο με τον οποίο εμείς τα αντιλαμβανόμαστε.

Ιστορικό πεδίο Το τι περιλαμβάνει κάθε φορά το ιστορικό πεδίο εξαρτάται από τα ερωτήματα που τίθενται. Τα ερωτήματα αυτά εκκινούν πάντοτε από το σήμερα και αφορούν το παρελθόν. Στο επίκεντρο του ιστορικού ενδιαφέροντος, άρα και του ιστορικού πεδίου βρίσκεται η ανθρώπινη παρουσία και δράση, ότι την αφορά μέσα στο χρόνο και ότι την επηρεάζει.

Χρόνος Ο φυσικός χρόνος Ο μυθικός χρόνος Ο κυκλικός χρόνος Ο εσχατολογικός χρόνος

Η μέτρηση του χρόνου Η μέτρηση του χρόνου είναι συνδεδεμένη με την κοινωνία στην οποία αναφερόμαστε. Διαφορετικά είδη μέτρησης από κοινωνία σε κοινωνία Λ.χ. Η διαφορά της μέτρησης του χρόνου στις αγροτικές κοινωνίες από τις βιομηχανικές. Ας σκεφτούμε το τι σήμαινε η μετάβαση από το ηλιακό ρολόι στο μηχανικό, τι σήμαινε η καθιέρωση του οκτάωρου.

Διάκριση του ιστορικού χρόνου Η τριμερής διάκριση της ιστορίας σε αρχαία, μέση και νεότερη εμφανίστηκε συγκροτημένα με το έργο του Χριστόφορου Κελλάριου Historia Universalis (1688). Μετεξελίσσοντας τη χριστιανική οπτική, η οποία αντιμετώπιζε τον ιστορικό χρόνο ως διαδοχή παγκόσμιων βασιλείων προσδιορισμένων από τη θεϊκή εξουσία, η νέα αντίληψη εγκαθιστούσε τομές-ορόσημα στην εξέλιξη της παγκόσμιας ιστορίας, η οποία, όπως και η ανθρώπινη ύπαρξη, αναπτυσσόταν από τα νηπιακά χρόνια ως την ωριμότητα.

Ιστορικός χρόνος Ο ιστορικός χρόνος είναι ένας χρόνος αναδρομικός. Μελετά το παρελθόν εκκινώντας από το παρόν. Λειτουργεί πάντοτε εκ των υστέρων. Διαφορές φυσικού από τον ιστορικό χρόνο Ο τρόπος που το παρελθόν ορίζει τη ζωή μας ως κατάλοιπο και ως ερώτημα. Η επαναοργάνωση του παρελθόντος μέσα από τη σύγχρονη θέασή του.

Περιοδολόγηση Η περιοδολόγηση ως απαραίτητο στοιχείο της κατανόησης του παρελθόντος Η επινόηση των περιόδων. Ο εθνικός χρόνος. Η έννοια της συνέχειας. Η αξιολόγηση μέσω της περιοδολόγησης. Τι σημαίνει λ.χ η ανακάλυψη της Αμερικής ως τομή που διακρίνει τη σύγχρονη ιστορία;

Οι διάρκειες Ο χρόνος της Μεγάλης Διάρκειας. Ο χρόνος της Μέσης Διάρκειας (ή συγκυρίας). Ο χρόνος της Μικρής Διάρκειας (συμβεβηκότα, γεγονότα). Κάθε φαινόμενο και η δομή του χρόνου που το διέπει. Τα φαινόμενα έχουν τον ιδιαίτερο χρόνο τους. Η έννοια εισάγεται από τον γάλλο ιστορικό Φερνάρντ Μπροντέλ. Επιρροές από την κοινωνική ανθρωπολογία.

Ο χώρος Η οργάνωση της ζωής του ανθρώπου εξαρτάται από τον τόπο που κατοικεί και κινείται, από τις φυσικές συνθήκες του περιβάλλοντός του. Το φυσικό περιβάλλον αλληλεπιδρά με τις ανθρώπινες κοινωνίες. Ο χώρος λειτουργεί καθοριστικά για τις συνθήκες ζωής και κυρίως τις ασχολίες ενός πληθυσμού. Λ.χ. η αγροτική ζωή, η κτηνοτροφία, η αλιεία αναπτύχθηκαν σε αντίστοιχους χώρους.

Η επίδραση του χώρου Η διεύρυνση του χώρου εξαρτάται από την κινητικότητα των ανθρώπων. Ο χώρος εξαρτάται από τη δομή και την πυκνότητα των κοινωνικών σχέσεων. Ο ιστορικός μετασχηματισμός του χώρου. Ο χώρος μας περιέχει αλλά αντιλαμβανόμαστε το χώρο μέσα από την σημασιοδότηση. Η ονοματοδοσία του χώρου. Λ.χ. τα ονόματα των ηπείρων ή των χωρών. Η ονοματoδοσία των πόλεων. Η αλλαγή των ονομάτων των δρόμων

Οι αναπαραστάσεις του χώρου Ο χώρος αναπαρίσταται μέσω του χάρτη, του άτλαντα κλπ. Οι αναπαραστάσεις του χώρου υποκρύπτουν συγκεκριμένες επιλογές, τις οποίες ο ιστορικός πρέπει να λαμβάνει υπόψιν του. Λ.χ. και πέρα από τα προφανή όπως είναι τα ίδια τα κρατικά σύνορα, η επιλογή των τοπωνυμίων, οι χρωματισμοί των περιοχών εντός του χάρτη κ.ά. υποκρύπτουν διαφορετικές επιλογές και κάποτε επιδιώξεις. Στο τέλος του 19ου αιώνα κυκλοφορούσαν διάφοροι χάρτες των Βαλκανίων, στο πλαίσιο της διάλυσης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, οι οποίοι υπηρετούσαν διαφορετικές αλυτρωτικές πολιτικές.