ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1944: Ο ΣΥΝΤΟΜΟΣ ΜΗΝΑΣ ΤΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1944: Ο ΣΥΝΤΟΜΟΣ ΜΗΝΑΣ ΤΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ

Πέμπτη, 12 Οκτωβρίου 1944. Έπειτα από 1 Πέμπτη, 12 Οκτωβρίου 1944. Έπειτα από 1.624 μέρες κατοχής, τα γερμανικά στρατεύματα υποστέλλουν τη σβάστικα από την Ακρόπολη και αποχωρούν από το κέντρο της Αθήνας. Την ίδια στιγμή, εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι ξεχύνονται στους δρόμους, πανηγυρίζοντας έξαλλα. Το βράδυ, και ενώ οι Γερμανοί συμπτύσσονται, καταστρέφουν κάθε βασική υποδομή, ιδιαίτερα στο λιμάνι: «Από του πολυπαθούς Πειραιώς μέχρι του Περάματος τίποτε δεν έμεινεν όρθιο. Τίποτε». Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ θα δώσουν λυσσαλέες μάχες προκειμένου να διαφυλάξουν υποδομές όπως της Ηλεκτρικής.

Η ευφορία και το αίσθημα παλλαϊκής ενότητας θα διαρκέσει περίπου 40 ημέρες, παρά την αιματηρή επίθεση ταγματασφαλιτών κατά διαδηλωτών του ΕΑΜ στις 15/10. Στις 3 Δεκεμβρίου οι εντάσεις που σιγόκαιγαν θα δώσουν τη θέση τους στην ανοιχτή εμφύλια βία. Ο μήνας της απελευθέρωσης θα αποδεικνυόταν εξαιρετικά σύντομος...

Οι τελευταίες γερμανικές ωμότητες Οι τελευταίες ημέρες της Κατοχής δεν ήταν αναίμακτες. Με στοχευμένες επιθέσεις δύο μέρες πριν την υποχώρησή τους Γερμανοί και Τάγματα Ασφαλείας εκτέλεσαν 47 άτομα και πυρπόλησαν 400 σπίτια στο Κορωπί, στο δρόμο προς την πρωτεύουσα από τα ανατολικά παράλια της Αττικής, επιτέθηκαν στην προσφυγική Καισαριανή, προπύργιο του ΕΑΜ, δολοφονώντας με απαγχονισμό τους αγωνιστές που συνέλαβαν

Ακόμα και την ίδια στιγμή που χιλιάδες άτομα γιόρταζαν την Απελευθέρωση οι Γερμανοί προσπάθησαν να υπονομεύσουν και να καταστρέψουν βιομηχανικές υποδομές γύρω από την Αθήνα. Η σημαντικότερη απόπειρα έγινε στον Πειραιά στις λιμενικές εγκαταστάσεις της Ηλεκτρικής Εταιρείας. Η «Μάχη της Ηλεκτρικής» που έδωσε ο ΕΛΑΣ έσωσε το εργοστάσιο από την καταστροφή η οποία θα βύθιζε για μήνες την περιοχή της πρωτεύουσας στο σκοτάδι και διαφύλαξε το αγαθό του ηλεκτρισμού για τους κατοίκους της. Το λιμάνι του Πειραιά δε γλίτωσε ωστόσο την «υπογραφή του κτήνους» (Ελευθερία, 14 Οκτωβρίου 1944).  «Την 5.30 απογευματινήν της 12ης Οκτωβρίου ήρχισαν αι τρομακτικαί ανατινάξεις και εξηκολούθησαν μέχρι νυκτός. Κόπος και μόχθος γενεών κατεστρέφετο», γράφει ο Θεμιστοκλής Τσάτσος (Θεμιστοκλής Τσάτσος, Αι παραμοναί της Απελευθερώσεως (1944), Αθήνα: Ίκαρος 1973). Η πρακτική της «καμένης γης» θα συνεχιστεί σε όλες τις πόλεις από τις οποίες υποχώρησαν οι Γερμανοί.

Έξι μέρες μετά, στις 18 Οκτωβρίου, ο Γεώργιος Παπανδρέου φθάνει στην Αθήνα, επικεφαλής της κυβέρνησης εθνικής ενότητας. Θα υψώσει τη γαλανόλευκη στην Ακρόπολη και μπροστά σε ένα τεράστιο πλήθος που συγκεντρώθηκε στην πλατεία Συντάγματος θα εκφωνήσει τον «Λόγο της Απελευθέρωσης»... 18 Οκτωβρίου 1944. Πλήθος κόσμου έχει κατακλύσει το κτήριο της Βουλής των Ελλήνων για να παρακολουθήσει την κατάθεση στεφάνου στο Μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη από τον πρωθυπουργό της Απελευθέρωσης Γεώργιο Παπανδρέου, Αρχείο ΕΡΤ – Πέτρος Πουλίδης Έξι μέρες μετά, στις 18 Οκτωβρίου, ο Γεώργιος Παπανδρέου φθάνει στην Αθήνα, επικεφαλής της κυβέρνησης εθνικής ενότητας. Θα υψώσει τη γαλανόλευκη στην Ακρόπολη και μπροστά σε ένα τεράστιο πλήθος που συγκεντρώθηκε στην πλατεία Συντάγματος θα εκφωνήσει τον «Λόγο της Απελευθέρωσης»...

«Ποτέ δεν είχα δει την πλατεία σε τέτοιο σημείο πλημυρισμένη από λαό «Ποτέ δεν είχα δει την πλατεία σε τέτοιο σημείο πλημυρισμένη από λαό. Το δάσος οι σημαίες κι οι πινακίδες συνθέτανε μιαν εικόνα παρδαλή και ζωηρή, πολύ αλλιώτικη από το θέαμα των παλαιών αθηναϊκών συλλαλητηρίων, όπου έβλεπε κανείς μονάχα ένα γκρίζο πλήθος», γράφει στο ημερολόγιό του ο Θεοτοκάς.

Την ατμόσφαιρα της συγκέντρωσης περιγράφει γλαφυρά ο Θεμιστοκλής Τσάτσος αυτόπτης μάρτυς και Υπουργός Δικαιοσύνης τότε «…Η ερυθρά σημαία και τα λάβαρα με το σφυροδρέπανον εκυριάρχουν από άκρου εις άκρον. Ο Εθνικός ύμνος η εν οιονδήποτε Εθνικό άσμα δεν ηκούοντο. Μόνον η «Λαοκρατία». Θέσις δια μιαν έστω εθνικήν οργάνωσιν εις την Πλατείαν του Συντάγματος δεν υπήρχε. Μόνον Εαμικές οργανώσεις ηδυνήθησαν να καταλάβουν θέσιν επί της πλατείας. Γύρω γύρω μόνον, όπου είχον μαζευτεί όσοι δεν ενθουσιάζοντο ανά τετράδας ηκούετο η φωνή «Μεγάλη Ελλάδα»!». (Θ. Τσάτσος Αι παραμοναί της Απελευθερώσεως (1944), Αθήνα: Ίκαρος 1973).

Στο λόγο του ο πρωθυπουργός επισήμανε την αναγκαιότητα διατήρησης της Εθνικής Ενότητας έως τη διεξαγωγή των εκλογών, την εθνική ολοκλήρωση και την ανασύνταξη των ενόπλων δυνάμεων και των σωμάτων ασφαλείας. Παράλληλα επιβεβαίωσε με έμφαση την απόφαση να τιμωρηθούν οι προδότες της πατρίδας και οι εκμεταλλευτές της δυστυχίας του λαού διαβεβαιώνοντας ότι «Η Εθνική Νέμεσις θα είναι αδυσώπητος». Απευθυνόμενος σε ένα κοινό το οποίο συνεχώς τον διέκοπτε με τα συνθήματα «Λαοκρατία» και «Εθνική Νέμεση», δε δίστασε να εκφωνήσει εκτός κειμένου την περίφημη φράση «πιστεύομεν εις την Λαοκρατίαν».

«Ένας νέος κόσμος θα υψωθεί από τα ερείπια» υποσχέθηκε ο Παπανδρέου στο Λόγο της Απελευθέρωσης. Αντί όμως να ξημερώσει ένας «νέος κόσμος» τον οποίο οραματίστηκαν και για τον οποίο αγωνίστηκαν όλοι όσοι αντιστάθηκαν στους κατακτητές και τους συνεργάτες τους, αυτό που περίμενε τον ελληνικό λαό ήταν νέα ερείπια.

Οι βδομάδες που ακολούθησαν την Απελευθέρωση κύλισαν μέσα σε μια διαρκή αναζήτηση πολιτικών ισορροπιών και ένα κλίμα πόλωσης που τροφοδοτούνταν από το διχασμό στη βάση της ελληνικής κοινωνίας, φανερό ήδη από το τελευταίο έτος της Κατοχής. Η αποστράτευση των αντάρτικων σωμάτων και η συγκρότηση του νέου ελληνικού στρατού αποτέλεσε το βασικότερο σημείο τριβής ανάμεσα στις πολιτικές παρατάξεις.  Η διαφωνία του ΕΑΜ ως προς το ζήτημα του αφοπλισμού του ΕΛΑΣ  οδήγησε στην παραίτηση των υπουργών του από την κυβέρνηση. Το ΕΑΜικό συλλαλητήριο την επόμενη της παραίτησης στις 3 Δεκεμβρίου 1944, χτυπήθηκε από την αστυνομία και οι δυνάμεις του ΕΑΜ προχώρησαν σε επιθέσεις σε αστυνομικά τμήματα και σε θύλακες κυβερνητικών δυνάμεων στου Γουδή και στου Μακρυγιάννη. Με την εμπλοκή των Βρετανών στο πλευρό των κυβερνητικών δυνάμεων η σύγκρουση γενικεύτηκε. Για 33 ημέρες στην Αθήνα διεξήχθησαν σφοδρές συγκρούσεις, τα Δεκεμβριανά, οι οποίες κατέληξαν σε στρατιωτική ήττα του ΕΛΑΣ και υποχώρηση των δυνάμεών του από την Αττική. Πολιτικό επιστέγασμα της δεκεμβριανής σύγκρουσης αποτέλεσε η Συμφωνία της Βάρκιζας η οποία παρά τις ελπίδες που γέννησε για ομαλοποίηση της πολιτικής ζωής αποτέλεσε εν τέλει το προοίμιο ενός αιματηρού εμφυλίου πολέμου που συγκλόνισε τη χώρα για τρεισήμισι χρόνια.

Ο εορτασμός της φετινής επετείου της απελευθέρωσης Αυτή η επέτειος, που συνήθως τιμάται περιθωριακά, σε κλειστό κύκλο επισήμων, φέτος, 71 χρόνια μετά, πρόκειται να εορταστεί με έναν μεγάλο κύκλο εκδηλώσεων, στις οποίες συμμετέχουν κρατικοί και αυτοδιοικητικοί φορείς, μουσεία, αρχεία και ερευνητικά ιδρύματα.

Κυριακή 11-10- 15 ιστορικός περίπατος στο κέντρο της Αθήνας, με αφετηρία τα Προπύλαια και «ξεναγό» τον Μ. Χαραλαμπίδη: “αναζητώντας στην πόλη τα ίχνη της Κατοχής” ο Μ. Χαραλαμπίδης, όπως μας λέει, αποδίδει μεγάλη σημασία για την εξοικείωση του πολίτη με την ιστορία της πόλης στα τοπόσημα που πρόκειται να στηθούν σε σημεία κομβικά για την κατοχική Αθήνα: Στην έδρα της Γκεστάπο και της Κομαντατούρ, στην Τηλεφωνική Εταιρεία όπου έγινε μπλόκο, στο σημείο όπου έπεσαν οι πρώτοι νεκροί στη διαδήλωση της 22ας Ιουλίου 1943 ενάντια στην επέκταση της βουλγαρικής κατοχής στη Μακεδονία, στο νεκροτομείο κ.α. «Πρόκειται για καλαίσθητες κατασκευές, ύψους 2,20 μ., που έχουν μια φωτογραφία και ένα σύντομο κείμενο για κάθε τόπο. Είναι κάτι καινούργιο, που θα τραβήξει την προσοχή του περαστικού και θα παραμείνει και μετά το τέλος των εκδηλώσεων». Τα τοπόσημα αυτά θα αποτελέσουν και τις «στάσεις» του ιστορικού περιπάτου.

Ρωτάμε τον ιστορικό ερευνητή πού αποδίδει το γεγονός ότι η απελευθέρωση της Αθήνας αποτελεί μια μάλλον «ξεχασμένη», υποβαθμισμένη επέτειο, που δεν γιορτάζεται. «Οι λόγοι ήταν βασικά πολιτικοί, γιατί δεν μπορείς να μιλήσεις για την απελευθέρωση χωρίς να αναφερθείς στον κεντρικό ρόλο που έπαιξε το ΕΑΜ και ο ΕΛΑΣ. Μέχρι το 1982, που αναγνωρίστηκε το ΕΑΜικό σκέλος της αντίστασης, ήταν δύσκολο. Ένας δεύτερος λόγος ήταν η εγγύτητα της επετείου της 28ης Οκτωβρίου, πολύ πιο πρόσφορη για την ανάδειξη των ενωτικών χαρακτηριστικών του αγώνα. Επιπλέον, η απελευθέρωση σκιάζεται από τον διχαστικό χαρακτήρα που έχουν τα Δεκεμβριανά. Για όλους αυτούς τους λόγους, η επέτειος της λήξης του πολέμου δεν καθιερώθηκε ποτέ στην ελληνική πραγματικότητα».  

Μέρλιν 6. Η έδρα της Γκεστάπο ΚΟΜΑΝΤΑΤΟΥΡΑ. ΤΟ ΓΕΡΜΑΝΙΚΟ ΦΡΟΥΡΑΡΧΕΙΟ Μέρλιν 6. Η έδρα της Γκεστάπο Κατά τη διάρκεια της Κατοχής στο κτίριο της οδού Μέρλιν 6 στεγάζονταν υπηρεσίες Ασφαλείας και Αστυνομίας του γερμανικού στρατού, μεταξύ των οποίων και η Γκεστάπο.

Κομαντατούρα. Το Γερμανικό Φρουραρχείο Στο κτίριο της οδού Κοραή 4 στεγαζόταν κατά τη διάρκεια της Κατοχής το Γερμανικό Φρουραρχείο, γνωστό ως Κομαντατούρα.

Η Πείνα. Το Νεκροτομείο Αθηνών στην οδό Μασσαλίας Την περίοδο της Κατοχής στην οδό Μασσαλίας, δίπλα στο κτίριο της Νομικής Σχολής, βρισκόταν το κτίριο του Νεκροτομείου Αθηνών. Εδώ έφταναν τα φορτηγά του Δήμου μεταφέροντας πτώματα, θύματα του λιμού τον χειμώνα 1941-1942. Περίπου 40.000 Αθηναίοι πέθαναν από ασιτία, καθιστώντας την πείνα πρώτη αιτία θανάτου κατά τη διάρκεια της Κατοχής.

Οι «ρουλέτες» της Κατοχής Οι «ρουλέτες» της Κατοχής. Τα στέκια μαυραγοριτών και πρακτόρων του κατακτητή Στην οδό Πανεπιστημίου 64 λειτουργούσε κατά τη διάρκεια της Κατοχής η ρουλέτα του «Μαυροκέφαλου».  η μαύρη αγορά, είχαν δημιουργήσει τεράστιο πλούτο στα χέρια εργολάβων και μαυραγοριτών, οι οποίοι «επένδυαν» τα παράνομα κέρδη τους στις ρουλέτες. Η μεγαλύτερη ρουλέτα υπό τον έλεγχο των Γερμανών ήταν η «Φεμίνα» στην οδό Βουκουρεστίου, όπου λειτουργούσε και ακριβό εστιατόριο. Παράλληλα στους χώρους αυτούς οι Γερμανοί στρατολογούσαν Έλληνες πληροφοριοδότες που σύχναζαν εκεί ως πελάτες, συγκεντρώνοντας πολύτιμες πληροφορίες.

Το πρώτο μεγάλο σαμποτάζ στην κατοχική Αθήνα Την περίοδο της Κατοχής στη συμβολή των οδών Πατησίων και Γλάδστωνος ήταν η έδρα της ΕΣΠΟ (Εθνική Σοσιαλιστική Πατριωτική Οργάνωση), μια από τις κυριότερες ελληνικές φιλοναζιστικές οργανώσεις. Στις 20 Σεπτεμβρίου 1942, μέλη της αντιστασιακής οργάνωσης ΠΕΑΝ (Πανελλήνιος Ένωσις Αγωνιζομένων Νέων), τοποθέτησαν βόμβα ανατινάσσοντας το κτίριο. Από την έκρηξη σκοτώθηκε ο αρχηγός της ΕΣΠΟ Σπύρος Στεροδήμος.

22 Ιουλίου 1943. Η μεγαλύτερη αντιστασιακή διαδήλωση Το καλοκαίρι του 1943, η είδηση περί επέκτασης της βουλγαρικής ζώνης κατοχής στην Κεντρική Μακεδονία και ο κίνδυνος εισόδου Βουλγάρων στη Θεσσαλονίκη κινητοποίησε τις αντιστασιακές οργανώσεις. Το ΕΑΜ προκήρυξε γενική απεργία και διαδήλωση στις 22 Ιουλίου 1943 Εκείνο το πρωί χιλιάδες διαδηλωτές κατέκλεισαν την οδό Πανεπιστημίου, κινούμενοι από την πλατεία Ομονοίας προς το Σύνταγμα. Στη συμβολή των οδών Πανεπιστημίου και Ομήρου αντίκρισαν οδόφραγμα γερμανικών αρμάτων μάχης, στρατού και ανδρών των ελληνικών Σωμάτων Ασφαλείας. Παρά το γεγονός ότι ήταν δεδομένη η ένοπλη επέμβαση των κατακτητών, οι διαδηλωτές αποφάσισαν να σπάσουν τον κλοιό. Όταν η κεφαλή της διαδήλωσης έφτασε στο ύψος της Ομήρου, δέχτηκε πυρά από γερμανικό στρατιωτικό όχημα που έφερε πολυβόλο στην καρότσα του. Οι νεκροί ξεπέρασαν τους 15, όλοι τους μέλη του ΕΑΜ, και οι τραυματίες τους 60. Η επέκταση της βουλγαρικής ζώνης κατοχής δεν πραγματοποιήθηκε.

από την Τρίτη στη Δημοτική Πινακοθήκη μεγάλη έκθεση αρχειακού και φωτογραφικού υλικού, με τίτλο: «Αθήνα 1940-1944. Η πόλη και οι άνθρωποί της», κατά τη διάρκεια της οποίας θα πραγματοποιηθούν προβολές ντοκιμαντέρ και συζητήσεις με ιστορικούς. Η έκθεση θα φιλοξενήσει φωτογραφικά και αρχειακά τεκμήρια από το Αρχείο ΕΡΤ, τα ΓΑΚ, το Μουσείο Μπενάκη, τα ΑΣΚΙ, το ΕΛΙΑ/ΜΙΕΤ και το Πολεμικό Μουσείο, σε επιμέλεια των ιστορικών Γιάννη Γκλαβίνα, Τάσου Σακελλαρόπουλου, Μενέλαου Χαραλαμπίδη. Σύμφωνα με τον Μ. Χαραλαμπίδη, θα «κινείται σε τρεις άξονες: Πόλεμος, Κατοχή - Αντίσταση και, τέλος, Απελευθέρωση. Ο προσανατολισμός είναι περισσότερο ανθρωποκεντρικός, στοχεύοντας να αναδείξει την καθημερινή εμπειρία, π.χ., των φαντάρων στο μέτωπο, πίσω από την πρώτη γραμμή. Για την Κατοχή, εκτός από φωτογραφίες και έγγραφα των κατοχικών αρχών, υπάρχουν τιμοκατάλογοι εστιατορίων, νόμιμος και παράνομος τύπος, προκηρύξεις, αφίσες... Μια ιδιαίτερη ενότητα αφορά την πείνα και τον λιμό, ενώ στην Αντίσταση δημιουργήσαμε μια υποενότητα που αφορά τον δωσιλογισμό. Η αφήγηση προχωρεί με την αποχώρηση των Γερμανών και τις καταστροφές σε Αθήνα και Πειραιά, για να ολοκληρωθεί με τους πανηγυρισμούς της Απελευθέρωσης, ενότητα αποκλειστικά φωτογραφική».

Εβδομάδα προβολών στην Ταινιοθήκη Από τις 15-21/10, στην Ταινιοθήκη της Ελλάδος, θα διεξαχθεί μια εβδομάδα προβολών ταινιών, ντοκιμαντέρ και αρχειακού υλικού, με τίτλο «Εικόνες της Κατοχής και της Απελευθέρωσης». Οι Σημαίες οι φοβερές της λευτεριάς, του Τάκη Σακελλαρίου, είναι παραγωγή της ΕΡΤ ειδικά για την επέτειο.Ο ιστορικός Γιάννης Σκαλιδάκης, που μαζί με την συνάδελφό του Βασιλική Λάζου έκαναν την έρευνα. Η δεύτερη πρεμιέρα θα είναι του ντοκιμαντέρ Το στάρι (2015, 90), που σκηνοθέτησε η ομάδα "hιστορισταί" (Αντ. Γασπαρινάτος, Άννα Μόσχου, Κατερίνα Κοφινά, Μ. Σαμπατακάκη). "Στόχος μας", μας λέει η ιστορικός Μαρία Σαμπατακάκη, "είναι να εντάξουμε την ιστορία με τρόπο σύγχρονο και εικαστικά ελκυστικό στον δημόσιο διάλογο.

στο Μέγαρο Μουσικής, παρουσία του Προέδρου της Δημοκρατίας, τα Μουσικά Σύνολα της ΕΡΤ και η Χορωδία του Δήμου Αθηναίων θα δώσουν συναυλία με το έργο του Χρήστου Λεοντή Φυλάττειν Θερμοπύλας. βασίζεται στο ομώνυμο ποίημα που έγραψε ο Γιάννης Νεγρεπόντης σε μια άλλη δύσκολη για τον τόπο περίοδο, το 1971, όταν ήταν κρατούμενος της δικτατορίας στη Λέρο. Την ίδια χρονιά ο Χρήστος Λεοντής μελοποίησε το έργο αναδεικνύοντας τις αξίες και τα ιδανικά που φώτισαν τη μεγάλη εκείνη εποχή της Αθήνας: την ελευθερία, την τιμή και την αξιοπρέπεια.

Ο κύκλος συμπληρώνεται με συζητήσεις με ιστορικούς στο Βυζαντινό Μουσείο, παρουσίαση γερμανικών αρχείων από τη Διεύθυνση Ιστορίας Στρατού, εκδηλώσεις τοπικών ομάδων προφορικής ιστορίας κ.ά. «Στόχος δεν είναι να καθιερωθεί μία ακόμη επέτειος», μας λέει ο ιστορικός Μενέλαος Χαραλαμπίδης, από τους συντονιστές των εκδηλώσεων. «Αυτό που θέλουμε είναι να γίνει μια μεγάλη γιορτή για την πόλη και τους πολίτες, που θα περιλαμβάνει και το ‘άνοιγμα' της ιστορίας στον δημόσιο χώρο. Θέλουμε να αλλάξει η εικόνα που έχει ο μέσος πολίτης για την ιστορία και τον ιστορικό, συνειδητοποιώντας ότι πίσω από όλες αυτές τις σημαντικές εκδηλώσεις βρίσκονται η έρευνα και το αρχείο».