Διδακτορική Διατριβή ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΔΗΜΟΥ ΚΟΝΙΤΣΑΣ ΚΟΝΙΤΣΑ 1999 Ρέα Κακάμπουρα-Τίλη Ανάμεσα στο αστικό κέντρο και τις τοπικές κοινωνίες: Οι σύλλογοι της επαρχίας Κόνιτσας στην Αθήνα Διδακτορική Διατριβή ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΔΗΜΟΥ ΚΟΝΙΤΣΑΣ ΚΟΝΙΤΣΑ 1999

Τοπικοί σύλλογοι στην Αθήνα και εσωτερική μετανάστευση Μπασκόζος, 1993: Μετά τη Μεταπολίτευση (1974) παρατηρείται μια πολιτιστική έκρηξη. Οι απαγορεύσεις του καθεστώτος, που παρεμπόδιζαν τη σύσταση πολιτιστικών συλλόγων, καταργούνται και στην κοινωνική ζωή της χώρας δημιουργούνται σύλλογοι, σωματεία, λέσχες, άτυπες ομάδες πολιτιστικών ενδιαφερόντων. Οι πολιτιστικοί φορείς αναδεικνύονται κατά την πρώτη περίοδο της μεταπολίτευσης σε ανεξάρτητο κοινωνικό παράγοντα με ιδιαίτερο παρεμβατικό ρόλο, επηρεασμένο οπωσδήποτε από την πολιτική συγκυρία.

Μερακλής (1982: 18-24): αναφέρεται στην αμείωτη τότε αύξηση και ανάπτυξη των πολιτιστικών συλλόγων στην Ελλάδα, διαιρεί τους πολιτιστικούς συλλόγους σε δύο κατηγορίες: α) αυτούς που αναπτύχθηκαν κυρίως στα αστικά κέντρα (και κατεξοχήν στην Αθήνα) από τους αριστερούς που είχαν καταφύγει εκεί μετά τα Δεκεμβριανά (1944) και τον Εμφύλιο (1946-1949) και β) εκείνους που δημιουργήθηκαν γύρω στα μέσα της δεκαετίας του ΄50, μέσα στο κλίμα του αναπτυσσόμενου φολκλορισμού.

ΑΙΤΙΑ ΑΥΞΗΣΗΣ ΤΗΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗΣ ΚΑΤΑ ΤΗ ΜΕΤΑΠΟΛΕΜΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ Ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος, η ξένη Κατοχή, οι εσωτερικές αναταραχές που κατέληξαν στον Εμφύλιο είχαν καταστροφικές συνέπειες για την ελληνική κοινωνία και οικονομία. Οι συνθήκες αυτές σε συνδυασμό με την επίσημη κρατική πολιτική ενθάρρυνσης της μετανάστευσης, που κυριάρχησε έως το δεύτερο μισό της δεκαετίας του 1960, με την υπογραφή διμερών συμβάσεων, βάσει των οποίων πραγματοποιήθηκε η έξοδος εργατικού δυναμικού προς τις χώρες της Ευρώπης (ΚΕΠΕ, 1978: 49. Μουσούρου, 1991: 179), έδωσαν ώθηση στην εξωτερική (αλλά και εσωτερική) μετανάστευση του πληθυσμού της ελληνικής επαρχίας. Εξάλλου, η εξέλιξη των επικοινωνιών και η αυξανόμενη διείσδυση των ξένων αγορών στην Ελλάδα συνέβαλαν στη διαφοροποίηση των προσδοκιών από τη πλευρά των χωρικών (Aschenbrenner, 1972. Baxevanis, 1972: 56-61. Friedl, 1962. Sutton, 1983: 229).

ΛΟΓΟΙ ΕΓΚΑΤΑΛΗΨΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΥΠΑΙΘΡΟΥ Οι λόγοι, που οι ίδιοι οι εσωτερικοί μετανάστες επικαλούνταν σε σχετικές έρευνες για να εξηγήσουν την εγκατάλειψη των χωριών τους, ήταν: η ανεύρεση εργασίας που θα αμειβόταν με μετρητό χρήμα, η εκπαίδευση, ο γάμος με αστό και η αναζήτηση μιας συναρπαστικότερης ζωής (Baxevanis, 1972: 60. Duboulay, 1974: 233-236. Friedl, 1976: 369. Moustaka, 1964: 60. Sandis, 1973: 91. Sutton, 1978: 157-172 και 1983: 232).

ΑΓΡΟΤΟΑΣΤΙΚΗ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ Οι ανθρωπoλόγοι και oι κοινωνιολόγοι που μελέτησαν ειδικότερα την εσωτερική μετανάστευση στην Ελλάδα, τη χαρακτήρισαν αγροτο-αστική (rural-urban migration) (Sutton, 1983). Το κυριότερο γνώρισμα της αστικής διαμόρφωσης της χώρας αποτελεί η πληθυσμιακή αύξηση της πρωτεύουσας. Burgel, 1976: Παρά την αριθμητική της σημασία, η Αθήνα έμενε μια τεράστια κωμόπολη όπου οι οικονομικές και πολιτικές εξουσίες βρίσκονταν στα χέρια μιας μικρής μειοψηφίας, ενώ η μεγάλη πλειοψηφία των κατοίκων διατηρούσε τρόπους σκέψης και συμπεριφορές που δικαιολογούνταν από την ύπαρξη ζωντανών ακόμη δεσμών με την επαρχία ή τις αγροτικές περιοχές.

Το έντονο ρεύμα της μετακίνησης από τις αγροτικές στις αστικές περιοχές δε συνδέθηκε, όπως στις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες, με την εκβιομηχάνιση αλλά με τη φυγή από τη γεωργία (Φίλιας, 1974: 268). Ο Β. Φίλιας (1985) χαρακτήρισε την ελληνική αστικοποίηση (από το 19ο ήδη αιώνα) «νόθα».

Οι εσωτερικοί μετανάστες μεταφέρουν στην πρωτεύουσα στοιχεία της υπαίθρου, τα οποία εντασσόμενα στο σύγχρονο τρόπο ζωής, επηρεάζουν τον αστικό χαρακτήρα του. Με τη σειρά τους οι εσωτερικοί μετανάστες ασκούν βέβαια κι αυτοί επίδραση στους αστούς. Η διατήρηση της τοπικής ταυτότητας αποτέλεσε βασικό λόγο της ίδρυσης εκατοντάδων τοπικών συλλόγων στον αθηναϊκό αστικό χώρο (Μερακλής, 1989: 61-64). Ο τοπικός σύλλογος εξάλλου αποτελεί πρόσφορο πεδίο για την επαφή του κοινωνικού λαογράφου και άλλων κοινωνικών επιστημόνων με τις ζώσες γενιές των εσωτερικών μεταναστών. Έτσι, με τη χρήση ποιοτικών μεθόδων (βιογραφική συνέντευξη, συμμετοχική παρατήρηση κ.λπ.) μπορεί να ερευνηθεί το ζήτημα της τοπικής ταυτότητας των εσωτερικών μεταναστών.

Ποικίλες είναι οι ονομασίες που κατά καιρούς έχουν προταθεί για τα σωματεία των εσωτερικών μεταναστών, όπως επαρχιακοί σύλλογοι αποδήμων Ελλάδας ή σύλλογοι ετεροδημοτών ή εθνικοτοπικοί σύλλογοι. Η ερευνητική ομάδα του Ε.Κ.Κ.Ε., που πραγματοποίησε την έρευνα σχετικά με τους φορείς που διοργανώνουν στην Ελλάδα κοινωνικοπολιτιστικές δραστηριότητες (Γκιζέλης, κ.ά., 1977) εναλλάσσει τους όρους τοπικοί και τοπικιστικοί σύλλογοι, τονίζοντας ότι ο «τοπικισμός» αποτελεί βασικό και χαρακτηριστικό γνώρισμα της δράσεως των συλλόγων και αυτό φαίνεται σαφώς από τους σκοπούς των συλλόγων: προβάλλεται σταθερά ο τόπος καταγωγής των μελών και η διατήρηση των δεσμών μαζί του.

Ο «τοπικισμός» αποτελεί το ιδεολογικό πλαίσιο, μέσα από το οποίο δραστηριοποιείται ο τοπικός σύλλογος και εκδηλώνεται με διπλό τρόπο: ως αγάπη και φροντίδα των εσωτερικών μεταναστών για τον τόπο καταγωγής τους και ως προσπάθεια διατήρησης της τοπικής ταυτότητας και ορισμένων παραδοσιακών πολιτισμικών προτύπων στον τόπο εγκατάστασης. Mεγάλο ποσοστό των τοπικών συλλόγων ονομάζονται αδελφότητες, δίνοντας έμφαση στην έννοια της αδελφοσύνης, που ψυχολογικά βοηθούσε τους εσωτερικούς μετανάστες να προσαρμοστούν στις «ξένες» και άρα δύσκολες οικονομικές και κοινωνικές συνθήκες των αστικών κέντρων εγκατάστασης (Νιτσιάκος, 1995 : 111).

Ηπειρωτικές αδελφότητες και σύλλογοι της Αθήνας τον 20ο αιώνα Οι ρυθμοί ίδρυσης των ηπειρωτικών συλλόγων στον αθηναϊκό αστικό χώρο, μετά την ενσωμάτωση της Ηπείρου στον εθνικό κορμό της Ελλάδας (1913), ακολουθούν τους ρυθμούς πύκνωσης της εσωτερικής μετανάστευσης των Ηπειρωτών. Την περίοδο του Μεσοπολέμου η παγκόσμια οικονομική κρίση που κορυφώθηκε με το κραχ του 1929 περιόρισε τη μετανάστευση και προκάλεσε την παλιννόστηση πολλών Ηπειρωτών.

Η ελληνική υπερπόντια μετανάστευση προς τις Η. Π. Α Η ελληνική υπερπόντια μετανάστευση προς τις Η.Π.Α. -είχε φτάσει στο απόγειό της μεταξύ των ετών 1840 και 1914- μειώθηκε αισθητά με την εφαρμογή του συστήματος των ποσοστώσεων (quotas) κατά το 1921 και 1924. Μουσούρου, 1991: Το σύστημα αυτό απέβλεπε στον περιορισμό των εισερχόμενων μεταναστών στην Αμερική, ευνοώντας τους Αγγλοσάξωνες και ουσιαστικά σταμάτησε να ισχύει με την οικονομική κρίση του 1929. Φίλιας, 1974: Μετά το 1922 και έως τις παραμονές του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου η μετανάστευση σε απόλυτους αριθμούς ήταν μηδενική, αφενός γιατί μειώθηκε το μεταναστευτικό ρεύμα προς την Αμερική, αφετέρου αυξήθηκε σημαντικά η παλιννόστηση λόγω της οικονομικής κρίσης.

Αλλά και στην αθηναϊκή πρωτεύουσα δεν παρατηρείται μεγάλο μεταναστευτικό ρεύμα από την Ήπειρο κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου. Την εποχή αυτή όσοι εσωτερικοί μετανάστες είχαν συγγενείς στην Αθήνα ευνοήθηκαν κάπως τον πρώτο καιρό της εγκατάστασής τους στην πόλη, εφόσον είχαν μια πρώτη κατοικία και κάποιες κοινωνικές επαφές μέσα από τα συγγενικά δίκτυα, γεγονός που τους διευκόλυνε στην ανεύρεση εργασίας.

Τα πρώτα επαρχιακά «στέκια» δημιουργήθηκαν στα διάφορα καταστήματα των συμπατριωτών που είχαν ήδη αποκατασταθεί επαγγελματικά και κυρίως στα τοπικά καφενεία, στα οποία συγκεντρώνονταν μετανάστες από συγκεκριμένα γεωγραφικά διαμερίσματα. Τα τοπικά καφενεία ήταν κοινωνικοί χώροι πολλαπλής επικοινωνίας των εσωτερικών μεταναστών. Εκεί πληροφορούνταν τα νέα της ιδιαίτερης πατρίδας, δικτυώνονταν επαγγελματικά και συζητούσαν πολιτικά (Sutton, 1983: 235). Ουσιαστικά τα τοπικά καφενεία της Αθήνας υποκαθιστούσαν τις κοινωνικές λειτουργίες του καφενείου του χωριού των μεταναστών.

Οι σύλλογοι των εσωτερικών μεταναστών απαρτίστηκαν αρχικά από μέλη, που προέρχονταν από κοινά γεωγραφικά διαμερίσματα. Όσο αυξάνονταν οι μετανάστες ενός νομού, συστήνονταν σύλλογοι με μέλη από τον ίδιο νομό. Οι τοπικοί σύλλογοι, που τα μέλη τους προέρχονταν από ένα χωριό, άκμασαν κατά τη μεταπολεμική περίοδο, όταν πύκνωσαν οι εσωτερικοί μετανάστες στην πρωτεύουσα.

Η ενδοευρωπαϊκή, η υπερπόντια καθώς και η εσωτερική μετανάστευση αναζωπυρώθηκαν κατά τη μεταπολεμική περίοδο. Η κύρια αιτία μετανάστευσης του αγροτικού πληθυσμού ήταν οι μικρές καλλιεργήσιμες εκτάσεις και η ανεπάρκεια του γεωργικού κλήρου σε συνδυασμό με τη σταδιακή εισαγωγή των μηχανών που περιόριζε τους απασχολούμενους στη γεωργία αυξάνοντας κατ’ αυτόν τον τρόπο την ανεργία. Μεγάλο μέρος της εσωτερικής μετανάστευσης των Ηπειρωτών τη μεταπολεμική περίοδο κατευθύνθηκε προς την αθηναϊκή πρωτεύουσα.

Αυτό φαίνεται και από την αυξητική τάση σύστασης ηπειρωτικών συλλόγων. Χρονικές περίοδοι ίδρυσης Ηπειρωτικών σωματείων της Αθήνας ΧΡΟΝΙΚΕΣ ΠΕΡΙΟΔΟΙ ΠΟΣΟΣΤΟ 1920-23 (Μικρασιατικό) 4,3 % 1924-35 (Αβασίλευτη δημοκρατία) 19,6 % 1936-50 (δικτατορία Μεταξά, Κατοχή, Εμφύλιος) 13 % 1951-74 (Μεταπολεμική περίοδος) 30,4% 1975-92 (Αποκατάσταση δημοκρατίας) 32,6% Έως το 1974 οι παράγοντες που καθόρισαν την αναστολή της πολιτιστικής δράσης των ηπειρωτικών συλλόγων, ήταν οι δυσμενείς ιστορικές συνθήκες και τα μη δημοκρατικά καθεστώτα, ενώ μετά τη μεταπολίτευση ο βασικός λόγος είναι η αδράνεια και η έλλειψη συμμετοχής των μελών.

Στον προσδιορισμό των συλλόγων της Ηπείρου εναλλάσσονται κυρίως οι όροι «αδελφότητα» και «σύλλογος», ενώ ορισμένοι προτιμούν τον προσδιορισμό «σύνδεσμος» και «ένωση». Οι κύριοι λόγοι, όπως εύστοχα υποστηρίζουν οι ίδιοι οι Ηπειρώτες απόδημοι που συμμετείχαν στην έρευνά μας, είναι ότι ο όρος αδελφότητα «δείχνει την αγάπη, την αδελφοσύνη και την αλληλεγγύη προς τον πατριώτη και συγχωριανό, που τόσο είχαν ανάγκη οι Ηπειρώτες στα πρώτα χρόνια της μετανάστευσης». Επίσης «υπενθυμίζει την κοινή καταγωγή και το παρελθόν, καθώς και τις συγγενικές σχέσεις με τις οποίες συνδεόμασταν σχεδόν όλοι μεταξύ μας στα χωριά μας» και «παραπέμπει στην έννοια της κοινωνικής αλληλεγγύης των απόδημων για επαγγελματική στήριξη και κοινωνική προστασία στην άγνωστη αρχικά μεγαλούπολη της Αθήνας».

Β. Νιτσιάκος (1995: 111): «το ιδίωμα της συγγένειας χρησιμοποιείται με τονισμένη την ιδεολογική του διάσταση σ’ ένα νέο πλαίσιο, όπου ο ηθικός δεσμός που συνεπάγεται η συγγενειακή σχέση είναι επιτακτική ανάγκη να ενώσει το σύνολο των «συμπατριωτών» για την αντιμετώπιση της νέας κατάστασης». Και τονίζει: «Φυσικά δεν πρόκειται για επιβίωση ή απλή μεταφορά νοοτροπίας, αλλά για δυναμική χρήση στοιχείων της πολιτισμικής υπόστασης της ομάδας με γνώμονα τις βασικές πραγματικές ανάγκες της στις νέες συνθήκες».

Αλλά και «ο μιμητισμός των παλαιότερων θρησκευτικών αδελφοτήτων και κυρίως των ηπειρωτικών αδελφοτήτων που συστήθηκαν κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας στην Κωνσταντινούπολη, στην Αίγυπτο, στην Αμερική και αλλού, ο οποίος συνεχίστηκε και στη σύγχρονη εποχή» προβάλλεται ως λόγος της προτίμησης του προσδιορισμού «αδελφότητα». Πολλές φορές η επωνυμία της αδελφότητας συμπληρώνεται από το όνομα του αγίου-προστάτη της κοινότητας, στον οποίο είναι αφιερωμένη και η κεντρική εκκλησία του χωριού. Ο άγιος ή η αγία εξακολουθεί και είναι ο προστάτης των αποδήμων και της αδελφότητάς τους, η οποία ουσιαστικά είναι η προέκταση της κοινότητας έξω από το γεωγραφικό της χώρο (βλ. και Αυδίκος 1993: 90-92).

Σκοποί ίδρυσης ηπειρωτικών συλλόγων Αναλυτικότερα οι βασικοί σκοποί ίδρυσης των ηπειρωτικών συλλόγων, όπως παρουσιάζονται στα ιδρυτικά καταστατικά τους αλλά και στα ερωτηματολόγια της έρευνάς μας, είναι: κοινωνικοί, αποβλέπουν δηλ. στη σύσφιγξη και ανάπτυξη των κοινωνικών σχέσεων μεταξύ των μελών του σωματείου και στην αλληλοβοήθειά τους (100%). πολιτιστικοί, επιδιώκουν τη διάσωση και διατήρηση της τοπικής παράδοσης, την πνευματική και ηθική καλλιέργεια των μελών τους (100%). κοινωφελείς (αποκαλούνται και εξωραϊστικοί), επιζητούν τη συντήρηση, τον εξωραϊσμό και την προστασία του περιβάλλοντος - φυσικού και οικιστικού -του τόπου καταγωγής (88.6%) τουριστικοί, επιδιώκουν την τουριστική ανάπτυξη της ιδιαίτερης πατρίδας (61.4%)

Στους σκοπούς ίδρυσης είναι και η οικονομική ενίσχυση των αναξιοπαθούντων συγχωριανών (10%), ενώ οι τουριστικοί σκοποί συνήθως στην πράξη εξαντλούνται στην κατασκευή ενός ξενώνα στο χωριό. Παρατηρούμε ότι και στα ιδρυτικά καταστατικά, παρά την τυποποιημένη και επαναλαμβανόμενη μορφή τους, ο διαμεσολαβητικός ρόλος του τοπικού συλλόγου ανάμεσα στο χωριό και στην πόλη, στην κεντρική εξουσία και στην περιφέρεια, είναι εμφανής, εφόσον αναγράφεται στους σκοπούς ίδρυσης «η συνεργασία με την κοινότητα» και στα μέσα υλοποίησης των στόχων, η πραγματοποίηση «παραστάσεων προς τις αρμόδιες αρχές».

Ιδιαίτερη κατηγορία συνιστούν οι βορειοηπειρωτικοί σύλλογοι, οι οποίοι διαφοροποιούνται από τους υπόλοιπους ηπειρωτικούς ως προς τους σκοπούς ίδρυσης. Τα μέλη τους είναι Βορειοηπειρώτες που προέρχονται από περιοχές της νότιας Αλβανίας με έντονη την παρουσία της ελληνικής μειονότητας. Το βασικό πρόβλημα που απασχολεί τους συλλόγους των Βορειοηπειρωτών της Αθήνας είναι το αλυτρωτικό και ως κύριο στόχο έχουν την απελευθέρωση της Βορείου Ηπείρου. Με την πτώση της δικτατορίας των συνταγματαρχών και την αποκατάσταση της δημοκρατίας, ιδρύθηκαν σχεδόν αμέσως στην Αθήνα σύλλογοι σπουδαστών και νέων που κατάγονταν από επαρχίες και νομούς της Ηπείρου.

Εκτός από την κάθετη κατηγοριοποίηση των ηπειρωτικών συλλόγων που συνδέει τους διασκορπισμένους σε όλο τον αθηναϊκό αστικό χώρο Ηπειρώτες με το συγκεκριμένο τόπο καταγωγής, σημειώνεται και μια οριζόντια κατηγοριοποίηση: απόδημοι από διάφορα μέρη της Ηπείρου συσπειρώνονται γύρω από κάποιο δήμο της Αθήνας (π.χ. Σύλλογος Ηπειρωτών Ηλιούπολης). Το φαινόμενο αυτό ακμάζει την περίοδο της μεταπολίτευσης και δηλώνει μια οργανικότερη ένταξη των αποδήμων στις λειτουργίες της πόλης και ένα πιο προχωρημένο στάδιο αστικοποίησης.

Οι ενώσεις συλλόγων από κάποια γεωγραφική ή διοικητική περιοχή της Ηπείρου δημιούργησαν τις ομοσπονδίες, τα δευτεροβάθμια σωματεία. Οι ομοσπονδίες, εκτός από την ανάπτυξη των κοινωνικών σχέσεων και τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς ενδιαφέρονται και για την ευρύτερη ανάπτυξη της περιοχής τους, συμπεριλαμβανομένου και του τουρισμού. Το 1937, αδελφότητες και σύλλογοι της Ηπείρου ίδρυσαν στην Αθήνα την Πανηπειρωτική Συνομοσπονδία Ελλάδας, το τριτοβάθμιο πλέον σωματείο της ηπειρωτικής αποδημίας, το οποίο περιλαμβάνει και τις ομοσπονδίες.