Πολυτεχνείο Κρήτης - Αρχιτεκτονική Σχολή εαρινό εξάμηνο 2014-2015 Ιστορία & Θεωρία Αρχιτεκτονικής ιι δρ Αμαλία Κωτσάκη, επίκουρη καθηγήτρια

Ιστορία & Θεωρία Αρχιτεκτονικής ιι H Αρχιτεκτονική του μπαρόκ (1)

17ος αιώνας δημιουργία ισχυρών κεντρικών εξουσιών με ενδυνάμωση της απολύτου μοναρχίας (με αποκορύφωμα τη βασιλεία του Λουδοβίκου 14ου Βαθμιαία παρακμή του αριστοκρατικού συστήματος Σταθερή άνοδος της αστικής τάξης μέχρι την οριστική της επικράτηση. Γενικευμένη ανησυχία που προκάλεσαν οι θρησκευτικοί πόλεμοι εξ αιτίας της Μεταρρύθμισης. Η φάση των ισχυρών μοναρχιών σε όλη την Ευρώπη εντάσσεται στη διαδικασία που οδήγησε βαθμιαία στα σύγχρονα κράτη και στην πραγμάτωση των νέων πολιτικών θεωριών Χαρακτηριστικό το φαινόμενο της μεγάλης ανάπτυξης των πρωτευουσών. Οι έδρες των κεντρικών εξουσιών εξελίσσονται σε μεγάλα κέντρα με ανάλογη δραστηριότητα στην αρχιτεκτονική. Η φροντίδα για την ενίσχυση του Κράτους με επιβλητικά και πλούσια κτήρια αυξάνεται συνεχώς. Η καθολική εκκλησία στην προσπάθειά της να ξανακερδίσει το χαμένο έδαφος (αντιμεταρρύθμιση) αναπτύσσει μια πολιτική μεγάλης αρχιτεκτονικής δίνοντας νέα κατεύθυνση στη θρησκευτική τέχνη. Η αστική τάξη συνεχώς κερδίζει έδαφος με την ανάπτυξη του εμπορίου, της βιοτεχνίας των υπερπόντιων επικοινωνιών. Βαθμιαία επιβάλλει στην κοινωνία νέα κριτήρια, τον πλούτο, την εργατικότητα, την εκπαίδευση και την προσωπική αξία του ατόμου, ενώ υιοθετεί πολλά από τον τρόπο ζωής των αριστοκρατών. Η πορεία αυτή της πολιτικής και της κοινωνίας προς το σύγχρονο πνεύμα συνδέεται άρρηκτα με την πολιτιστική και πνευματική ανέλιξη της Ευρώπης. Στο διάστημα 1559-1648 μπήκαν τα θεμέλια των φυσικών επιστημών με βάση το πείραμα, την παρατήρηση και την κριτική έρευνα. Στη φιλοσοφία η απομάκρυνση από τον σχολαστικισμό και τη θεολογία, που είχε αρχίσει από την Αναγέννηση, θα ολοκληρωθεί τον 18ο αιώνα με τον Διαφωτισμό.

Η καθολική εκκλησία ύστερα από την απώλεια ισχύος μετά την λουθηρανική Μεταρρύθμιση προσπαθεί με κάθε τρόπο να κερδίσει το χαμένο έδαφος. Νέοι, αυστηροί θρησκευτικοί κανόνες θεσπισμένοι κυρίως από τους Ιησουίτες προσπαθούν να ανακτήσουν τα απωλεσθέντα θέτοντας στην υπηρεσία τους όλες ανεξαιρέτως τις τέχνες. Το μήνυμα ήταν κοινό: το θαύμα της σωτηρίας της ψυχής, η προστασία από την Παναγία και τους Αγίους, η έκσταση του σύμπαντος. Το Μπαρόκ απαντάται στη συνάντηση αυτών των αναγκών και αποτελεί την καλλιτεχνική έκφραση της Αντιμεταρρύθμισης. Στην προσπάθειά της να ξανακερδίσει το χαμένο έδαφος (αντιμεταρρύθμιση) αναπτύσσει μια πολιτική μεγάλης αρχιτεκτονικής δίνοντας νέα κατεύθυνση στη θρησκευτική τέχνη. Τα Προτεσταντικά κράτη δεν είχαν αντίστοιχα κίνητρα. Αντικρούοντας πολλά στοιχεία από την υπερφυσική πλευρά της λατρείας, ενέτειναν την πιεστική ηθική καθαρότητα, την πίστη και αγαθοεργία εμφάνισαν μια πουριτανική έχθρα προς την «ειδωλολατρία». Αποτέλεσμα αυτής της διαφορετικής προσέγγισης της Αντιμεταρρύθμισης αποτελούν οι έντονες διαφοροποιήσεις που εμφανίζονται ανάμεσα στην αρχιτεκτονική μιας καθολικής και προτεσταντικής εκκλησίας. Παρόλα αυτά δεν πρέπει να συγχέουμε το καλλιτεχνικό αίσθημα με το θρησκευτικό.

Balthasar Neumann, Vierzehnheilingen, Bavaria ΚΑΘΟΛΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ Peter Harrison, King’s Chapel, Boston, USA ΠΡΟΤΕΣΤΑΝΤΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ

«Μπαρόκ» αρχικά σήμαινε ακατέργαστο μαργαριτάρι και αργότερα «παράξενο σχήμα». Το υιοθέτησαν για να προσδιορίσουν ένα στυλ αρχιτεκτονικής στο οποίο τα κλασσικά στοιχεία παρουσιάζονται με έναν τρόπο περίεργο και με μορφή αλλόκοτη, όπως στην Ιταλία τον 17ο αιώνα. Αργότερα στην Γερμανία ο όρος έχασε το μειωτικό του νόημα και καθιερώθηκε για τα έργα της εποχής γενικά. Πολλές φορές όμως και σήμερα χρησιμοποιείται ο όρος μπαρόκ για προσδιοριστεί κάτι το ανήσυχο, ή κινημένο στον τρόπο εφαρμογής των αρχιτεκτονικών του μορφών Το μπαρόκ του 17ου και 18ου αιώνα χαρακτηρίζεται από τον άφθονο διάκοσμο , τις ανήσυχες και ελεύθερες καμπυλούμενες στο χώρο επιφάνειες των όψεων ή μορφές και από την προτίμηση σε ευρείες απόψεις και σε πολύπλοκες συνθέσεις. Κυρίως όμως χαρακτηρίζεται από τη νέα αντίληψη για τον εσωτερικό χώρο των κτηρίων. ΜΠΑΡΟΚ – ΑΝΤΙΜΕΤΑΡΡΥΘΜΙΣΗ ρητορικός χαρακτήρας θεατρικός χαρακτήρας επικοινωνιακός χαρακτήρας (απευθυνόμενο στο ευρύ κοινό αποκτά αμεσότητα, φλυαρία) Με την ενίσχυση της μοναρχίας το μπαρόκ καθίσταται ΘΕΑΤΡΟ ΤΗΣ ΜΟΝΑΡΧΙΑΣ (ΠΛΑΤΕΙΕΣ)

Καλλιτεχνικά το μπαρόκ υπήρξε πολύ πλούσιο στη ζωγραφική, στη γλυπτική, στη διακοσμητικά και ασφαλώς στη μουσική. Από τους καμπυλωμένους τοίχους των Ιταλικών εκκλησιών ξεκίνησαν οι λειτουργίες του Monteverdi και του Vivaldi και στα αυστρογερμανικά παλάτια πρωτοακούστηκαν οι μελωδίες των Mozart, Haydn, και Bach. Είναι η εποχή που πρωτοξεκίνησε η σύνθεση μουσικής δωματίου κι αυτό γιατί πέρασε από τις μεγάλες γοτθικές εκκλησίες στον εσωτερικό χώρο των κοσμικών κτηρίων. Πρωτοεμφάνιση της μελωδίας (δεν υπάρχει η αντήχηση των γοτθικών ναών με τα μεγάλα ύψη που την απαγόρευε). Το θέατρο επανεμφανίζεται αυτή την εποχή και η όπερα που πρωτοεμφανίζεται στα τέλη του 16ου αιώνα στην Ιταλία εξελίσσεται σε λαϊκό είδος σε όλη την Ευρώπη.

Η μετάβαση από τον μανιερισμό στο μπαρόκ δεν είναι άμεσα εμφανής Η μετάβαση από τον μανιερισμό στο μπαρόκ δεν είναι άμεσα εμφανής. Χρησιμοποιούνται οι ίδιες μορφές συχνά και με τον ίδιο τρόπο. Η διαφοροποίηση συνίσταται στο που δίδεται η έμφαση και στη ν τελική αίσθηση του συνόλου. Ας συγκριθούν τρείς εκκλησίες: Ηigh Renaissance, Palladio, S.Giorgio Maggiore, Venezia Ηρεμία στη σύνθεση και κάθε αρχιτεκτονικό στοιχείο αποδεικνύει τη λειτουργία του Mannerist, Giacomo della Porta, Il Gesu, Roma Τα μέρη είναι διακριτά , αλλά οι ρόλοι τους διπλασιάζονται Baroque, Longhi, SS. Vicenzo ed Anastasio, Roma Ανακτάται η καθαρότητα των προθέσεων, αλλά υπερισχύει ο δυναμισμός από τη λογική

Ηigh Renaissance, Palladio, S.Giorgio Maggiore, Venezia Ηρεμία στη σύνθεση και κάθε αρχιτεκτονικό στοιχείο αποδεικνύει τη λειτουργία του .

Mannerist, Giacomo della Porta, Il Gesu, Roma Τα μέρη είναι διακριτά , αλλά οι ρόλοι τους διπλασιάζονται

Baroque, Longhi, SS. Vicenzo ed Anastasio, Roma Ανακτάται η καθαρότητα των προθέσεων, αλλά υπερισχύει ο δυναμισμός από τη λογική. Επιστρατεύει όλο το κλασικό σύστημα για να εξυπηρετήσει την προσωπική έκφραση του αρχιτέκτονα.Τα υποστυλώματα εμφανίζονται να φέρουν φορτία αλλά μοιάζουν να αποτελούν χορδές σε μια ορχήστρα. Η μουσικές γραφές της εποχής ακολουθούν ανάλογα συστήματα. Στην μεγάλη κλίμακα του τριπλού αετώματος, άγγελοι και χερουβείμ αποστέλλουν το καπέλο του καρδιναλίου στον ουρανό. Είναι αυτό αρχιτεκτονική ή όπερα?

Το πρώτο δηλωτικό κτήριο του μπαρόκ είναι η S Το πρώτο δηλωτικό κτήριο του μπαρόκ είναι η S.Susanna (1597) του Carlo Maderna στη Ρώμη., στον τύπο του Il Gesu. Αποδίδει βάθος στη σύνθεση μετατρέποντας τους πεσσούς σε υποστυλώματα.

Η γενεά μετά τον Maderna παρήγαγε αρχιτέκτονες genius γεννημένους μέσα σε μια τριετία που όλοι εργάστηκαν στη Ρώμη. Pietro da Cortona (1596) Gianlorenzo Bernini (1598) Francesco Borromini (1599)

Pietro da Cortona (1596) SS Martina ed Lucca

Pietro da Cortona (1596) SS Martina ed Lucca

Πολλές από τις εκκλησίες του μπαρόκ ακολουθούν στην πρόσοψη τι ς συνθετικές αρχές που εισήγαγε ο Vignola στο Il Gesu με διακοσμητικούς κίονες σε δύο στάθμες, τριγωνικά πτερύγια και αέτωμα. Αλλά τώρα θα τους δοθεί νέο νόημα: οι διακοσμητικοί κίονες πολλαπλασιάζονται έτσι ώστε να νομίζει κανείς ότι ο ένας απωθεί τον άλλον, τα αετώματα γίνονται διπλά , τριπλά, και πολλές φορές παρουσιάζουν ορθογώνιες προχωρήσεις. Χωρίς να το επιβάλει καμμία ανάγκη κατασκευαστική ή λειτουργική , η ευθεία γραμμή στην κάτοψη αντικαθίσταται από από μια σειρά κοίλα και κυρτά σχήματα που δίνουν στο σύνολο κίνηση και ζωντάνια. Το κοίλο είναι πάντα το σχήμα υποδοχής αλλά στην αρχιτεκτονική του μπαρόκ εφαρμόζεται σε μεγάλη κλίμακα και συνδυάζεται με κυρτές διατάξεις. Πολλές φορές μάλιστα για να δοθεί μεγαλύτερη ζωντάνια, η χάραξη αλλάζει σε διάφορα ύψη. Πχ san Carlo alle Quatro Fontane

Pietro da Cortona (1596) S.Maria della Pace

Pietro da Cortona (1596) S.Maria della Pace

Pietro da Cortona (1596) S.Maria in via Lata

Pietro da Cortona (1596) S.Maria in via Lata

Pietro da Cortona (1596) S.Carlo (via del Corso), Roma

Pietro da Cortona (1596) Palazzo Barberini, Roma

Pietro da Cortona (1596) Palazzo Barberini, Roma

Pietro da Cortona (1596) Palazzo Barberini, Roma

Pietro da Cortona (1596) Golden Age, Roma

Οι αρχιτέκτονες για να επιτύχουν οπτικές απάτες συχνά καταφεύγουν στην ψευδαίσθηση με τη βοήθεια ζωγραφικής και γλυπτικής. Η επιφάνεια των τοίχων ή των θόλων ζωγραφίζεται έτσι ώστε να δίνει, με τη βοήθεια της προοπτικής και των έντονων φωτοσκιάσεων, την εντύπωση της συνέχειας του αρχιτεκτονικού χώρου προς το άπειρο. Ο θεατής, μέσω της λεγόμενης «προοπτικής της ατμόσφαιρας» αποκτά την εντύπωση του ατέρμονος χώρου συγχέοντας τα όρια του πραγματικού με το φανταστικό. (Αγιος Ιγνάτιος (1691), Ρώμη).

Αγιος Ιγνάτιος, Ρώμη Στο θόλο με προοπτική απεικόνιση επαναλαμβάνονται σε δεύτερη σειρά οι κιονοστοιχίες του εσωτερικού του ναού πάνω από τις οποίες μετεωρίζονται σύννεφα και άγγελοι και στο βάθος στον κατάφωτο ουρανό διακρίνεται ο Χριστός.

Αγιος Ιγνάτιος, Ρώμη

Gianlorenzo Bernini (1598) S.Andrea Quirinalio 1658

Gianlorenzo Bernini (1598) S.Andrea Quirinalio 1658

Gianlorenzo Bernini (1598)

Gianlorenzo Bernini (1598) S Gianlorenzo Bernini (1598) S.Andrea Quirinalio 1658 ΕΛΛΕΙΨΟΕΙΔΗΣ ΚΑΤΟΨΗ κίνηση- κύκλος με διέυθυνση

Gianlorenzo Bernini (1598) St Peter 1629 (31 ετών) αρχικά εμφανίζεται ως γλύπτης Στην κιονοστοιχία του Αγίου Πέτρου εκφράζει όλες τις αντιλήψεις περί απόδοσης δραματικού ΄χαρακτήρα στην αρχιτεκτονική. Η στιβαρότητα της δωρικής κιονοστοιχίας σε συνδυασμό με το ελλειπτικό σχήμα της κάτοψης δημιουργεί ένα εντονότατο αίσθημα δύναμης και εξουσίας.

Gianlorenzo Bernini (1598) St Peter 1629

Gianlorenzo Bernini (1598) St Peter 1629

Gianlorenzo Bernini (1598) St Peter 1629

Gianlorenzo Bernini (1598) St Peter 1629

Gianlorenzo Bernini (1598) St Peter 1629

Gianlorenzo Bernini (1598) St.peter’s Altar

Gianlorenzo Bernini (1598) St.peter’s Altar

Gianlorenzo Bernini (1598)

Gianlorenzo Bernini (1598) St.Peter’s Altar

Gianlorenzo Bernini (1598) St.Peter’s Altar

Στα εσωτερικά κυρίως των ναών του μπαρόκ, η διακοσμητική, η ζωγραφική και η γλυπτική δημιουργούν μια καλλιτεχνική ενότητα που θυμίζει σκηνοθεσία θεάτρου και σε συσχετισμό με τη μουσική και τη μεγαλοπρέπεια της λειτουργίας, αποβλέπει στην υποβολή θρησκευτικών συναισθημάτων. Το ιδεώδες του μπαρόκ για για τον συσχετισμό των ζωγραφικών και γλυπτικών στοιχείων, με έντεχνη χρήση του φωτός για τη δημιουργία μιας αίσθησης συνόλων τύπου peinture vivante, έχει έμμεση σχέση με το θέμα του χώρου, με την επάνοδο του αισθήματος του υψηλού. Από τον στατικό χώρο της Αναγέννησης οι αρχιτέκτονες περνούν στον δυναμικό ατέρμονα χώρο των παλαιότερων περιόδων. Ο δυναμισμός και η κίνηση του χώρου επιτυγχάνονται με μέσα διαφορετικά από εκείνα της μεσαιωνικής τέχνης. Αντί του τονισμού αξόνων ρυθμικής διαδοχής και πολλαπλών επιπέδων, έχουμε ένα χώρο αναδιπλούμενο εν κινήσει που προσπαθεί να φανεί ατέρμων με οπτικές απάτες.

Gianlorenzo Bernini (1598) - St.Peter’s Altar

Gianlorenzo Bernini (1598) St.Peter’s Altar

Gianlorenzo Bernini - Conaro Chapel

Gianlorenzo Bernini - Conaro Chapel

Gianlorenzo Bernini - Conaro Chapel

Gianlorenzo Bernini - Conaro Chapel

Gianlorenzo Bernini - Conaro Chapel

Gianlorenzo Bernini - Conaro Chapel

Gianlorenzo Bernini - Γέφυρα που οδηγεί στο φρούριο San Angelo

Gianlorenzo Bernini - Γέφυρα που οδηγεί στο φρούριο San Angelo

Gianlorenzo Bernini - ανάκτορο Montecitorio

Gianlorenzo Bernini – ανάκτορο Odascalchi

Gianlorenzo Bernini – ανάκτορο Odascalchi

Gianlorenzo Bernini – ανάκτορο Odascalchi

Gianlorenzo Bernini - Scala Regia Οπτικές απάτες είχαν εφαρμοστεί και στο παρελθόν. Οι αρχιτέκτονες για να τις επιτύχουν στηρίχθηκαν στις γνώσεις της προοπτικής, τροποποίησαν τη χάραξη ορισμένων αρχιτεκτονικών στοιχείων (Scala reggia)

Gianlorenzo Bernini - Scala Regia

Gianlorenzo Bernini - Scala Regia

Gianlorenzo Bernini (1598) το 1665 ο Louis IV προσκαλεί τον Bernini στο Παρίσι για να σχεδιάσει την ανατολική όψη του παλατιού του Λούβρου- κανένα από τα τρία σχέδια δεν υλοποιείται. Σύνθεση με κυρτά και κοίλα στοιχεία.

Gianlorenzo Bernini (1598) το 1665 ο Louis IV προσκαλεί τον Bernini στο Παρίσι για να σχεδιάσει την ανατολική όψη του παλατιού του Λούβρου- κανένα από τα τρία σχέδια δεν υλοποιείται. Σύνθεση με κυρτά και κοίλα στοιχεία.

Francesco Borromini S.Carlo alle Quattro Fontane

Francesco Borromini S.Carlo alle Quattro Fontane Αποδεικνύεται η εμμονή του στη γεωμετρία και στην επεξεργασία των λεπτομερειών. Παράγεται ένα σχήμα που τονίζει την κίνηση και συνδυάζει τη λογική και το καπρίτσιο

Το κοίλο είναι πάντα το σχήμα υποδοχής αλλά στην αρχιτεκτονική του μπαρόκ εφαρμόζεται σε μεγάλη κλίμακα και συνδυάζεται με κυρτές διατάξεις. Πολλές φορές μάλιστα γι ανα δοθεί μεγαλύτερη ζωντάνια, η χάραξη αλλάζει σε διάφορα ύψη. Πχ san Carlo alle Quatro Fontane

Francesco Borromini S.Carlo alle Quattro Fontane

Francesco Borromini S.Carlo alle Quattro Fontane

Francesco Borromini S. Ivo della Sapienza

Francesco Borromini S. Ivo della Sapienza

Francesco Borromini S. Ivo della Sapienza

Francesco Borromini Aγία Αγνή στην Piazza Navona

Francesco Borromini Aγία Αγνή στην Piazza Navona

Francesco Borromini Aγία Αγνή στην Piazza Navona

Francesco Borromini Aγία Αγνή στην Piazza Navona

Francesco Borromini - Aγία Αγνή στην Piazza Navona

Francesco Borromini – Palazzo Falconeri

Francesco Borromini – Palazzo Falconeri

Francesco Borromini – Palazzo Falconeri

Francesco Borromini – Collegio di Prapaganda Fide

Francesco Borromini – Collegio di Prapaganda Fide

Francesco Borromini – Collegio di Prapaganda Fide

Alessandro Specchi, Piazza di Spagna (1723), Roma

Alessandro Specchi, Piazza di Spagna (1723), Roma

Alessandro Specchi, Piazza di Spagna (1723), Roma

Rainaldi (1611-1691) Ναοί στην Piazza del Popolo

Rainaldi (1611-1691) Ναοί στην Piazza del Popolo

Nicola Salvi – Fontana di Trevi (1732-1762), Roma

Nicola Salvi – Fontana di Trevi (1732-1762), Roma

Βaldassare Longhena, S.Maria de la Salute, Venezia

Βaldassare Longhena, S.Maria de la Salute, Venezia

Βaldassare Longhena, S.Maria de la Salute, Venezia

Βaldassare Longhena, S.Maria de la Salute, Venezia

Βaldassare Longhena, S.Maria de la Salute, Venezia

Βaldassare Longhena, S.Maria de la Salute, Venezia

Giovanni Battista Piranesi, 18oς αιώνας επηρέασε βαθύτατα τη ρομαντική κίνηση στη συνέχεια. Μελέτησε τα ρωμαϊκά μνημεία και πρότεινε μια νέα ελεύθερη ανανέωση της αρχιτεκτονικής στηριζόμενη όχι τόσο στις μορφές αλλά στη φαντασία και στο πνεύμα της αρχαιότητας.

Giovanni Battista Piranesi, 18oς αιώνας -St Maria del Priorato

Giovanni Battista Piranesi, 18oς αιώνας -St Maria del Priorato

Giovanni Battista Piranesi, 18oς αιώνας

Giovanni Battista Piranesi, 18oς αιώνας φυλακή