WORKSHOP Αξιοποίηση Διδακτικών Εργαλείων στην Εκπαιδευτική Πράξη: Εννοιολογικοί Χάρτες & Ιστοεξερευνήσεις PIERCE COLLEGE Δρ. Γουλή Ευαγγελία, Καθ. Πληροφορικής Δρ. Γόγουλου Αγορίτσα, Καθ. Πληροφορικής

Εννοιολογικοί Χάρτες & Εννοιολογική Χαρτογράφηση “Concept mapping is an educational tool which has been developed specifically to tap into a learner’s cognitive structure and to externalize, for both the learner and the teacher to see, what the learner already knows” (Novak and Gowin 1984)

Οι βασικές θεωρητικές αρχές στις οποίες στηρίχθηκε η κατασκευή και χρήση των ΕΧ. Ο χάρτης παρουσιάζεται στη δημοσίευση των Ca ñ as και Novak (2006) και έχει μεταφραστεί στα ελληνικά.

Εννοιολογική Χαρτογράφηση  Η διαδικασία κατασκευής ενός εννοιολογικού χάρτη ( ΕΧ ) καλείται εννοιολογική χαρτογράφηση ( ΕΧΓ ) ( concept mapping )  Στο πλαίσιο ενός πεδίου γνώσης, η ΕΧΓ αποτελεί μια δημιουργική δραστηριότητα, καθώς ο μαθητής εμπλέκεται στη διαδικασία οργάνωσης, αποσαφήνισης και οικοδόμησης των εννοιολογικών σχημάτων του, καθορίζοντας τις σημαντικά εμπλεκόμενες έννοιες, τις σχέσεις τους και τη δομή τους 4

Ο ΕΧ: Συστατικά Στοιχεία (Ι)  Κόμβοι : αναπαριστούν τις έννοιες ( αντικείμενα ή γεγονότα ή ένα σύνολο από αντικείμενα / γεγονότα ) και κάθε κόμβος έχει μια ετικέτα  Σύνδεσμοι : προσδιορίζουν τις σχέσεις μεταξύ των εννοιών περιγράφοντας πώς μια έννοια συνδέεται με μια άλλη  Δύο κόμβοι συνδέονται μεταξύ τους με μια γραμμή, με ή χωρίς κατεύθυνση ( όταν η σχέση δεν έχει κατεύθυνση αφορά μια ιεραρχική σχέση ) και η γραμμή έχει μια ετικέτα που προσδιορίζει τη σχέση μεταξύ των δύο συνδεόμενων εννοιών  Κεντρική έννοια : η βασική έννοια που περιγράφεται από τις έννοιες στις οποίες αναλύεται ( συνήθως απεικονίζεται στην κορυφή του χάρτη ) 5

Ο ΕΧ: Συστατικά Στοιχεία (ΙΙ)  Πρόταση : η τριάδα Έννοια - Σύνδεσμος - Έννοια  π. χ. Χωρητικότητα - έχει βασική μονάδα μέτρησης - Byte  π. χ. Ισοσκελές Τρίγωνο – έχει δύο ίσες - Πλευρές  Ένας ΕΧ αποτελεί μια διαγραμματική αναπαράσταση συνδέσεων μεταξύ δύο ή περισσοτέρων εννοιών με τη μορφή προτάσεων προβάλλοντας και αναδεικνύοντας τις συνδέσεις και τις σχέσεις μεταξύ των εννοιών. 6

7

8

Εννοιολογικός Χάρτης : Παράδειγμα (3) 9

Ο ΕΧ: Χαρακτηριστικά (Ι)  Έννοιες : μπορεί να αφορούν  Αντικείμενα, περιγράφονται συνήθως με ουσιαστικά - Περιγραφικοί ΕΧ  Συμβάντα / γεγονότα, περιγράφονται συνήθως με ρήματα - Επεξηγηματικοί ΕΧ  Στατικοί & Δυναμικοί Σύνδεσμοι μεταξύ των εννοιών  Στατικοί σύνδεσμοι : περιγράφουν, ορίζουν, κατηγοριοποιούν και οργανώνουν τις έννοιες σε ένα πεδίο γνώσης, π. χ. « Ανάλυση Ψηφιογραφικού Γραφικού - είναι ο αριθμός των - Εικονοστοιχεία »  Δυναμικοί σύνδεσμοι : εκφράζουν την αλλαγή στις έννοιες, δηλαδή αναπαριστούν πως η τυχόν αλλαγή στην ποιότητα, ποσότητα, ή κατάσταση μιας έννοιας μπορεί να επηρεάσει την ποιότητα, ποσότητα ή κατάσταση της άλλης έννοιας, π. χ. « Ανάλυση Γραφικού - είναι καλύτερη όσο αυξάνεται ο αριθμός των - Εικονοστοιχεία » 10

Ο ΕΧ: Χαρακτηριστικά (ΙΙ)  Δομή του χάρτη  Ιεραρχική : οι πιο γενικές και σημαντικές έννοιες βρίσκονται στην κορυφή του χάρτη ενώ οι έννοιες που τις αναλύουν / συγκεκριμενοποιούν τοποθετούνται σε κατώτερα επίπεδα  Κυκλική : οι έννοιες συνδέονται μεταξύ τους με τη μορφή ενός βρόχου, όπου κάθε έννοια έχει μια είσοδο και μία έξοδο, δηλώνοντας την αλληλεξάρτηση των εννοιών μεταξύ τους  Υβριδική Παράδειγμα: Ένας κυκλικός χάρτης που αναπαριστά τη σχέση της Δύναμης με την Επιτάχυνση και τη Μάζα δηλαδή την εξίσωση F=m x γ  Ποιοτικός ή ποσοτικός χαρακτηρισμός της κεντρικής έννοιας ή των επιμέρους εννοιών: μειώνει τις δυνατές ερμηνείες που μπορεί να αποδοθούν στην έννοια από το μαθητή και εστιάζει την προσοχή του στη συγκεκριμένη ιδιότητα/ χαρακτηρισμό της έννοιας π.χ. «Ποιότητα Ανάλυσης Ψηφιογραφικού Γραφικού» 11

Ο ΕΧ: Χαρακτηριστικά (ΙΙΙ)  Σύνθετες συνδέσεις : αναπαριστούν τις σχέσεις μεταξύ εννοιών που βρίσκονται σε διαφορετικές περιοχές / πεδία του χάρτη  Παράδειγμα : συγκεκριμενοποιεί / διευκρινίζει το νόημα της έννοιας με την οποία συνδέεται  Ερώτηση εστίασης : καθορίζει το πρόβλημα ή το θέμα, το οποίο θα αναλυθεί / αναπαρασταθεί μέσω της κατασκευής του ΕΧ, π. χ.  Ερωτήσεις της μορφής : « Τι είναι η έννοια Χ ;» ή « Ποια τα χαρακτηριστικά της έννοιας Χ ;» οδηγούν στην περιγραφή της έννοιας Χ, προσδιορίζοντας τα βασικά στοιχεία της, τις κατηγορίες στις οποίες μπορεί να ανήκει καθώς και τις χρήσεις και λειτουργίες της έννοιας Χ.  Ερωτήσεις της μορφής : « Τι συμβαίνει όταν η έννοια Χ μεταβάλλεται ;» ή « Πως δουλεύει / λειτουργεί η έννοια Χ ;», οδηγούν στην απεικόνιση των δυνατών αλλαγών της έννοιας Χ και στις έννοιες με τις οποίες αλληλεπιδρά 12

Η Δομή ενός ενδεικτικού ιεραρχικού ΕΧ 13

Στόχοι Αξιοποίησης των ΕΧ στην Εκπαιδευτική Πράξη μπορεί να είναι…..  δραστηριοποίηση και εμπλοκή των μαθητών στη μαθησιακή διαδικασία μέσω δραστηριοτήτων  απεικόνιση της αλληλεξάρτησης ανάμεσα στις έννοιες του γνωστικού αντικειμένου  παρουσίαση του μαθήματος  διερεύνηση των αρχικών αναπαραστάσεων των μαθητών όσον αφορά στις έννοιες του γνωστικού αντικειμένου  αξιολόγηση του γνωστικού επιπέδου των μαθητών 14

Ο ΕΧ στην Εκπαιδευτική Διαδικασία (Ι)  εκπαιδευτική / διδακτική στρατηγική και στρατηγική για το σχεδιασμό και την οργάνωση της διδασκαλίας του γνωστικού αντικειμένου και της εκπαιδευτικής διαδικασίας  οργανόγραμμα του μαθήματος / εκπαιδευτικής διαδικασίας  εισαγωγικός χάρτης μιας ενότητας ή για την παρουσίαση των εννοιών μιας ενότητας  οργανωτής προώθησης (advance organizer) ( ο εννοιολογικός χάρτης λειτουργεί ως γνωστική γέφυρα, περιλαμβάνοντας έννοιες που ήδη γνωρίζουν οι μαθητές και σταδιακά εμπλουτίζεται με νέες έννοιες επιτρέποντας τη σύνδεση της νέας γνώσης με την παλιά ),  χάρτης επανάληψης Στις δύο πρώτες περιπτώσεις συνήθως ο χάρτης κατασκευάζεται από τον ίδιο το διδάσκοντα ενώ στις δύο τελευταίες περιπτώσεις μπορεί να κατασκευάζεται και μέσα από τη συνεργασία διδάσκοντα - μαθητών 15

Ο ΕΧ στην Εκπαιδευτική Διαδικασία (ΙΙ)  ένα εργαλείο αναπαράστασης και αξιολόγησης του « τι γνωρίζουν » οι μαθητές  η αξιοποίηση του ΕΧ ως εργαλείου αξιολόγησης μπορεί να λειτουργήσει ως μια γέφυρα μεταξύ των αντικειμενικών και των υποκειμενικών παραδοσιακών μορφών αξιολόγησης, δίνοντας τη δυνατότητα τόσο της αντικειμενικής αξιολόγησης του μαθητή όσο και τη δυνατότητα αναπαράστασης της γνωστικής δομής του 16

Ο ΕΧ στην Εκπαιδευτική Διαδικασία (ΙΙΙ)  μια μαθησιακή στρατηγική, βοηθώντας το μαθητή  να αντιληφθεί τη δομή των γνώσεών του, να παρατηρήσει τις αλλαγές που υπόκειται η γνωστική δομή του μέσα στο χρόνο και να αντιληφθεί τις διαδικασίες δόμησης της γνώσης του  να παρακολουθεί την πορεία της μάθησής του, να την αξιολογεί, να ελέγχει και να διορθώνει τα λάθη του, όταν χρειάζεται, και με τη βοήθεια του διδάσκοντος ή των άλλων μαθητών να επικεντρώνει την προσοχή του στα μαθησιακά σημεία που χρήζουν ιδιαίτερης προσοχή 17

Ο ΕΧ ως Οργανόγραμμα του Μαθήματος  Δίνεται η δυνατότητα παρουσίασης της « εννοιολογικής διαφάνειας » της διδασκαλίας στους μαθητές  Παρουσίαση ενός πλάνου του γνωστικού αντικειμένου το οποίο θα αφορά στις βασικές έννοιες / διδακτικές ενότητες του γνωστικού αντικειμένου  ο χάρτης αποτελεί ένα πρότυπο συνοπτικής σχηματοποίησης των βασικών εννοιών / διδακτικών ενοτήτων του μαθήματος δίνοντας τη δυνατότητα στο μαθητή να γνωρίζει εξ αρχής την έκταση του μαθήματος, τις βασικές έννοιες / διδακτικές ενότητες καθώς και τον τρόπο σύνδεσής τους ( π. χ. δίνει τη δυνατότητα στο μαθητή να γνωρίζει ποιες έννοιες είναι προαπαιτούμενες σε μια διδακτική ενότητα )  Παρουσίαση ενός σχεδίου μαθήματος στο οποίο θα απεικονίζονται οι στόχοι, το περιεχόμενο, οι εκπαιδευτικές τεχνικές, το εποπτικό υλικό, ο χρονοπρογραμματισμός της διδασκαλίας κ. λπ.  παρουσιάζει ένα σχέδιο μαθήματος και δίνει τη δυνατότητα στο διδάσκοντα να οργανώσει το μάθημά του με οπτικό τρόπο συνδέοντας τις βασικές συνιστώσες του π. χ. τους στόχους του μαθήματος με το περιεχόμενο και τις εκπαιδευτικές τεχνικές 18

Η δομή ενός ενδεικτικού EX για το πλάνο ενός γνωστικού αντικειμένου

Ο ΕΧ ως Εισαγωγικός Χάρτης ή για την Παρουσίαση Εννοιών  Κατασκευάζεται συνήθως από τον ίδιο τον διδάσκοντα  Απεικονίζονται οι βασικές έννοιες μιας ενότητας  Για κάθε μια από τις βασικές έννοιες της ενότητας μπορούν να σχεδιαστούν διαφορετικοί χάρτες που θα απεικονίζουν τη συγκεκριμένη βασική έννοια με μεγαλύτερη ανάλυση  Οι επιμέρους χάρτες μπορεί να κατασκευαστούν από το διδάσκοντα ή σε συνεργασία μαθητών και διδάσκοντα  Προτείνεται να υπάρχει ένας κύριος χάρτης για κάθε ενότητα, ο οποίος θα συνοδεύεται από επιμέρους χάρτες για τις βασικές έννοιες, οι οποίοι θα παρουσιάζονται σταδιακά και θα αποφεύγεται με αυτό τον τρόπο η παρουσίαση πολύπλοκων εννοιολογικών χαρτών 20

Ο ΕΧ ως Οργανωτής Προώθησης  χρησιμοποιείται για τη διδασκαλία και εισαγωγή νέων εννοιών, απεικονίζοντας έννοιες που ήδη γνωρίζουν οι μαθητές και παρέχοντας μια δομή στην οποία μπορούν να ενσωματωθούν οι νέες έννοιες  λειτουργεί ως γνωστική γέφυρα, εισάγοντας σταδιακά τη νέα πληροφορία και επιτρέποντας τη δόμηση σχέσεων μεταξύ της ήδη κατακτηθείσας γνώσης με τη νέα πληροφορία  Συνήθως, η αξιοποίηση του ΕΧ ως οργανωτή προώθησης πραγματοποιείται σε τέσσερις φάσεις :  αρχικά παρουσιάζεται ο ΕΧ ( οργανωτής ) αναπαριστώντας έννοιες οικείες στους μαθητές,  στη συνέχεια, παρουσιάζονται οι νέες έννοιες και γίνεται η επεξεργασία τους,  στην τρίτη φάση ενσωματώνονται οι νέες έννοιες στον οργανωτή και συνδέονται με τις έννοιες που ήδη αναπαρίστανται, ώστε να αποτελέσουν ένα νέο αναδομημένο γνωστικό σχήμα, και  τέλος εφαρμόζεται ο οργανωτής σε νέες φάσεις του εκπαιδευτικού έργου ή στην ερμηνεία προβληματικών καταστάσεων και την επίλυση προβλημάτων 21

Ο ΕΧ ως Εργαλείο Αξιολόγησης  Προκαταρκτική ή προγνωστική αξιολόγηση : διερεύνηση των πρότερων αντιλήψεων των μαθητών. Η γραφική αναπαράσταση των εννοιών μέσω του χάρτη δίνει τη δυνατότητα στον εκπαιδευτικό να διερευνήσει τις έννοιες που γνωρίζει ο μαθητής, τις έννοιες που δε γνωρίζει, τις σχέσεις των εννοιών που έχει κατανοήσει καθώς και τις σχέσεις των εννοιών που αγνοεί ή έχει παρανοήσει.  Διαμορφωτική Αξιολόγηση : Η ποιοτική ανάλυση διαδοχικών χαρτών των μαθητών μπορεί να αποδώσει το βαθμό κατανόησης των εννοιών από τους μαθητές καθώς και την εννοιολογική τους αλλαγή  Τελική Αξιολόγηση : Η ποσοτική ανάλυση των χαρτών μπορεί να αποδώσει πληροφορίες χρήσιμες για την τελική αξιολόγηση που αφορά στην επίδοση των μαθητών 22

Αξιοποίηση του ΕΧ στην Εκπαιδευτική Πράξη (Ι) Έχει αξιοποιηθεί σε διάφορες βαθμίδες εκπαίδευσης ( π. χ. προσχολική, πρωτοβάθμια, δευτεροβάθμια, τριτοβάθμια εκπαίδευση, εκπαίδευση ενηλίκων ) και γνωστικά πεδία, όπως  περιβαλλοντική εκπαίδευση,  διδακτική των επιστημών ( βιολογία φυσική, χημεία, μαθηματικά ),  πληροφορική,  γλώσσα,  μηχανολογία,  ιατρική  νοσηλευτική 23

Αξιοποίηση του ΕΧ στην Εκπαιδευτική Πράξη (ΙΙ) Έχει χρησιμοποιηθεί ως εργαλείο  διερεύνησης της πρότερης γνώσης των μαθητών,  διερεύνησης των αναπαραστάσεων των μαθητών σχετικά με το υπό εξέταση θέμα,  συνεργασίας,  εννοιολογικής αλλαγής και αξιολόγησης 24

Νέο Μοντέλο για την Εκπαίδευση  η χρήση του ΕΧ είναι αποτελεσματικότερη όταν ο ΕΧ αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της εκπαιδευτικής διαδικασίας και δεν εφαρμόζεται αποσπασματικά στο τέλος ή στην αρχή της  Προτείνεται ένα Νέο Μοντέλο για την Εκπαίδευση ( New Model of Education ), όπου ο ΕΧ βρίσκεται στο κέντρο του μαθησιακού περιβάλλοντος ( Ca ñ as and Novak, 2006) και αξιοποιείται  από την αρχή της εκπαιδευτικής διαδικασίας στο πλαίσιο της προκαταρκτικής αξιολόγησης προκειμένου να διερευνηθεί η πρότερη γνώση του μαθητή,  κατά τη διάρκεια της εκπαιδευτικής διαδικασίας ως εργαλείο διδασκαλίας, αναζήτησης και σύνδεσης διαφόρων πηγών πληροφορίας και  μέχρι το τέλος προκειμένου να διερευνηθεί τι τελικά έμαθε ο μαθητής για τη συγκεκριμένη ενότητα ή έννοια 25

Ενδεικτικές Δραστηριότητες ΕΧΓ (Ι) Ανάλογα με τα προσδοκώμενα αποτελέσματα που επιδιώκεται να επιτευχθούν, οι δραστηριότητες μπορεί να αφορούν σε εργασίες, όπως :  κατασκευή ενός χάρτη που αφορά σε μια κεντρική έννοια ή σε μια ερώτηση ή μετά από μελέτη σχετικού κειμένου,  διόρθωση ενός χάρτη ( π. χ. τροποποιήσεις, διαγραφές στις έννοιες που απεικονίζονταν και στις μεταξύ τους συνδέσεις ),  επέκταση ενός χάρτη, δηλαδή οι μαθητές καλούνταν να προσθέσουν στο δοσμένο χάρτη νέες έννοιες / συνδέσμους,  συμπλήρωση ενός χάρτη, δηλαδή οι μαθητές καλούνταν να συμπληρώσουν ένα δομημένο και ημισυμπληρωμένο χάρτη με έννοιες ή / και με συνδέσμους,  σχολιασμός ενός δοσμένου χάρτη από τους μαθητές ή απάντηση σε ερωτήσεις μετά από μελέτη σχετικού χάρτη που δινόταν στους μαθητές, και  οποιοσδήποτε συνδυασμός των παραπάνω π. χ. αξιολόγηση / διόρθωση και επέκταση ενός δοσμένου χάρτη 26

Ενδεικτικές Δραστηριότητες ΕΧΓ (ΙΙ)  Διαφοροποιούνται όσον αφορά στην πληροφορία που παρέχουν για τη γνωστική δομή των μαθητών  Χαρακτηρίζονται από το βαθμό βοήθειας / καθοδήγησης που προσφέρουν, π. χ. η κατασκευή ενός χάρτη χαρακτηρίζεται ως μια εργασία χαμηλού βαθμού βοήθειας / καθοδήγησης ενώ η συμπλήρωση χαρακτηρίζεται ως μια εργασία υψηλού βαθμού βοήθειας / καθοδήγησης  Ο αριθμός των εννοιών που ζητείται να αναπαρασταθούν σε ένα χάρτη εξαρτάται από πολλούς παράγοντες, όπως ο βαθμός εξοικείωσης των μαθητών με τη συγκεκριμένη τεχνική και η ηλικία των μαθητών 27

Ενδεικτικές Δραστηριότητες ΕΧΓ (ΙΙΙ)  Οι μαθητές μπορεί να έχουν στη διάθεσή τους  μια λίστα εννοιών ( parking lot of concepts ) ή / και μια λίστα συνδέσμων ή μπορεί να ήταν ελεύθεροι να επιλέξουν τις έννοιες / συνδέσμους που θα απεικονίσουν στο χάρτη τους, ανάλογα με το βαθμό βοήθειας / καθοδήγησης που θέλουμε να δοθεί, ή / και  ένα σύνολο ερωτήσεων που θα τους βοηθήσει / καθοδηγήσει στη σύνθεση και ολοκλήρωση της εργασίας τους.  Οι διαθέσιμες λίστες εννοιών / συνδέσμων μπορεί να περιέχουν μόνο τις απαραίτητες έννοιες / συνδέσμους ή / και περιττές έννοιες ή / και λανθασμένους συνδέσμους 28

Ενδεικτικές Δραστηριότητες ΕΧΓ (ΙV)  Αξιοποίηση ΕΧ σχεδιασμένων και δομημένων από το διδάσκοντα ( expert skeleton maps )  Στόχος : Μείωση των ευκαιριών για τη δημιουργία παρανοήσεων ή εσφαλμένων ιδεών / αντιλήψεων και Αύξηση των ευκαιριών όπου οι μαθητές θα μπορέσουν να « κτίσουν » γνωστικές δομές οι οποίες θα συμβάλουν με το χρόνο στην εξάλειψη ή στην ελάττωση τυχόν παρανοήσεων ( Novak, 2002). Εξοικείωση των μαθητών με την έννοια της εννοιολογικής χαρτογράφησης  Όμως, κίνδυνος στείρας απομνημόνευσης από τους μαθητές Δραστηριότητες που έχουν ως στόχο την ενεργοποίηση των μαθητών, την ανάπτυξη της κριτικής σκέψης, την επεξήγηση των απεικονίσεων του χάρτη καθώς και την εξαγωγή συμπερασμάτων από τις απεικονίσεις 29

Εργαλεία Χαρτογράφησης και ο ΕΧ (Ι) Βασικό χαρακτηριστικό των εργαλείων χαρτογράφησης είναι η δομή Κόμβος - Σύνδεσμος - Κόμβος όπου οι σύνδεσμοι ορίζουν τις σχέσεις μεταξύ των κόμβων και οι κόμβοι αφορούν στην αναπαράσταση της γνώσης με τη βοήθεια εννοιών, ιδεών και σκέψεων Παρόλο που υπάρχουν διαφορές μεταξύ των εργαλείων χαρτογράφησης, πολλές φορές έχει επικρατήσει στη βιβλιογραφία να χαρακτηρίζονται όλα τα εργαλεία ως εργαλεία εννοιολογικής χαρτογράφησης 30

Εργαλεία Χαρτογράφησης και ο ΕΧ (ΙΙ)  Γνωστικοί Χάρτες ( Knowledge Maps ) ( Holley and Dansereau, 1984; O ’ Donnell, Dansereau, Hall, 2002):  εναλλακτική προσέγγιση για την παρουσίαση κειμένων για διάφορα γνωστικά αντικείμενα,  οι σχέσεις διακρίνονται σε δυναμικές, σε στατικές και σε επεξηγηματικές, όπως είναι ( is _ a ), μέρος του ( part _ of ), παράδειγμα ( example ), χαρακτηριστικό ( characteristic ), σχόλιο ( comment ), αναλογία ( analogy ), οδηγεί σε ( leads to ), επηρεάζει ( influences )  οι κόμβοι μπορεί να είναι λέξεις, προτάσεις ή παράγραφοι, και οι χάρτες δεν έχουν απαραίτητα ιεραρχική δομή  Σημασιολογικά Δίκτυα ( όπως ορίζονται από τη Fisher (2000)) ( Semantic Networks ):  αποτελούν δίκτυα από κόμβους και συνδέσμους,  δεν είναι απαραίτητη η ιεραρχική δομή των κόμβων,  περιλαμβάνουν μεγάλο αριθμό συσχετιζόμενων εννοιών και συνήθως έχουν τη δομή « αράχνης » 31

Εργαλεία Χαρτογράφησης και ο ΕΧ (ΙΙΙ)  Γνωσιακοί Χάρτες ( Cognitive Maps or Causal Maps ) ( Ackerman and Eden, 2001):  οι κόμβοι είναι ιδέες και όχι έννοιες και συνήθως αναπαρίστανται με προτάσεις ή παραγράφους,  οι κόμβοι συνδέονται μεταξύ τους με συνδέσμους που έχουν ορισμένη κατεύθυνση ενώ ετικέτες που περιγράφουν τις σχέσεις μεταξύ των κόμβων δεν ορίζονται,  δεν έχουν ιεραρχική δομή,  έχουν περισσότερα από ένα σημεία εστίασης ( δηλαδή κεντρικές έννοιες )  Νοητικοί Χάρτες ( Mind Maps ) ( Buzan and Buzan, 1996):  χρησιμοποιούνται για την καταγραφή σκέψεων / ιδεών ( brainstorming ),  έχουν τη δομή διαγράμματος -« αράχνης » ενώ μπορεί να ορίζονται και ιεραρχικές σχέσεις,  οι κόμβοι αναπαριστούν ενότητες ( topics ) ή σκέψεις ( thoughts ),  οι σύνδεσμοι δεν έχουν ετικέτες και συνήθως αναπαριστούν μη ορισμένες σχέσεις μεταξύ των ιδεών 32

Υπολογιστικά Περιβάλλοντα Λογισμικά που επιτρέπουν τη διαγραμματική αναπαράσταση της γνώσης, όπως i. γενικά εργαλεία διαγραμματικής αναπαράστασης, όπως το SmartDraw ( http :// www. Smartdraw. com ) ii. εργαλεία νοητικής χαρτογράφησης, όπως το Visual Mind ( http :// www. visual - mind. com ) iii. εργαλεία σημασιολογικού δικτύου, όπως το SemNet ( Fisher, 1990; Fisher 2000) iv. εργαλεία αποφάσεων, όπως το Decision Explorer ( http :// www. banxia. com / demain. html ) http :// www. banxia. com / demain. html Μεταξύ των προαναφερθέντων κατηγοριών υπάρχει επικάλυψη σε θέματα όπως  η αναπαράσταση της γνώσης εκφράζεται με τη βοήθεια εννοιών, ιδεών, σκέψεων,  δημιουργούνται κόμβοι και συνδέσεις μεταξύ των κόμβων, και  υπάρχει η δυνατότητα οργάνωσης σχετικών εννοιών. 33

Υπολογιστικά Περιβάλλοντα ΕΧΓ (Ι) Λογισμικά Εννοιολογικής Χαρτογράφησης  σε εμπορικό επίπεδο, όπως  το Inspiration ( home.cfm),  το Conception ( και  το SMART Ideas ( www. smarttech. com. products / smartideas / index. asp )  σε ερευνητικό επίπεδο  Περιβάλλοντα ΕΧΓ Γενικής Χρήσης : έχουν ως στόχο να υποστηρίξουν τους μαθητές στην εκπόνηση δραστηριοτήτων ΕΧΓ ή στη διδασκαλία εννοιών μέσω ΕΧ και στην αναζήτηση / πρόσβαση σε εκπαιδευτικό υλικό και τους εκπαιδευτικούς στο σχεδιασμό και οργάνωση του μαθήματός τους,  Συνεργατικά Περιβάλλοντα ΕΧΓ : έχουν ως στόχο να υποστηρίξουν τη συνεργατική μάθηση και τη συνεργατική εκπόνηση δραστηριοτήτων ΕΧΓ  Περιβάλλοντα / Εργαλεία Αξιολόγησης ΕΧ : έχουν ως στόχο να υποστηρίξουν τη μαθησιακή διαδικασία και την αξιολόγηση μέσα από την εκπόνηση δραστηριοτήτων ΕΧΓ 34

Υπολογιστικά Περιβάλλοντα ΕΧΓ (ΙΙ) CMapTools: COMPASS: Mindomo: Mindmeister: Webspiration: 35

Ενδεικτική Βιβλιογραφία (Ι) 36  Cañas, A., Hill, G., Carff, R., Suri, N., Lott, J., Gómez, G., Eskridge, T., Arroyo, M. and Carvajal, R. (2004). CmapTools: A knowledge modelling and sharing environment. In A. Cañas, J. Novak, and F. González (eds.) Concept Maps: Theory, Methodology, Technology, Proceedings of the First International Conference on Concept Mapping, Pamplona, Spain: Universidad Pública de Navarra, available at Programa.html.  Cañas, A. and Novak, J. (2006). Re-examining the foundations for effective use of concept maps. Ι n A. Cañas and J. Novak (eds.) Concept Maps: Theory, Methodology, Technology, Proceedings of the Second International Conference on Concept Mapping, Vol. 1, San José, Costa Rica,  Coffey, J., Carnot, M., Feltovich, P., Feltovich, J., Hoffman, R., Cañas, A. and Novak, J. (2003). A Summary of Literature Pertaining to the Use of Concept Mapping Techniques and Technologies for Education and Performance Support. (Technical Report submitted to the US Navy Chief of Naval Education and Training). Pensacola, FL: Institute for Human and Machine Cognition. Available online at: ConceptMapLitReview/IHMCLiteratureReviewonConceptMapping.pdf (visited 2004).  Gouli, E., Gogoulou, A., and Grigoriadou, M. (2003a). A Coherent and Integrated Framework Using Concept Maps for Various Educational Assessment Functions. Journal of Information Technology Education, Vol. 2,  Gouli, E., Gogoulou, A., and Grigoriadou, M. (2003b). Ascertaining what the students already know. In Proceedings of the ED-MEDIA 2003, World Conference on Educational Multimedia, Hypermedia & Telecommunications Conference, Honolulu, Volume 2003, Issue 1,

Ενδεικτική Βιβλιογραφία (ΙΙ) 37  Novak, J. and Gowin, B. (1984). Learning How to Learn. New York: Cambridge University Press.  Novak, J. (1998). Learning, creating and using knowledge, concept maps as facilitative tools in schools and corporations. Hillsdale, NJ: Lawrence Erlbaum Associates.  Novak, J. (2003). The Promise of new ideas and new technology for improving teaching and learning. Cell Biology Education, 2,  Novak, J. and Cañas, A. (2006). The Theory Underlying Concept Maps and How to Construct Them. Technical Report IHMC CmapTools , Florida Institute for Human and Machine Cognition, 2006, available at: ResearchPapers/TheoryUnderlyingConceptMaps.pdf  Γουλή, Ε., Γόγουλου, Α., Παπανικολάου, Κ. και Γρηγοριάδου, Μ. (2005). Αξιοποιώντας τον εννοιολογικό χάρτη ως εργαλείο διδασκαλίας και αξιολόγησης στο μάθημα Πληροφορικής Γυμνασίου. Στο Α. Τζιμογιάννης ( επιμ.), Πρακτικά 3 ου Πανελληνίου Συνεδρίου " Διδακτική της Πληροφορικής ", Κόρινθος.  Γουλή, Ε. και Γόγουλου, Α. (2006). Αρχές Σχεδίασης του Μαθησιακού Περιβάλλοντος Εννοιολογικής Χαρτογράφησης COMPASS. Πρακτικά 6 ου Πανελλήνιου συνεδρίου με διεθνή συμμετοχή : Οι τεχνολογίες της Πληροφορίας και της Επικοινωνίας στην Εκπαίδευση ( ΕΤΠΕ ), Θεσσαλονίκη,  Γουλή, Ε., Γόγουλου, Α., & Γρηγοριάδου, Μ. (2006). Ο Εννοιολογικός Χάρτης στην Εκπαιδευτική Διαδικασία του μαθήματος της Πληροφορικής : Μια Πιλοτική Διερεύνηση. Θέματα στην Εκπαίδευση, Ειδικό Αφιέρωμα : Σύγχρονη έρευνα στη Διδακτική της Πληροφορικής, 7:3, Εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα.  Γρηγοριάδου, Μ., Γόγουλου, Α., Γουλή, Ε., Γλέζου, Κ., Μπούμπουκα, Μ., Παπανικολάου, Κ., Τσαγκάνου, Γ., Κανίδης, Ε., Δουκάκης, Δ., Φράγκου, Σ., & Βεργίνης, Η. (2009). Διδακτικές Προσεγγίσεις και Εργαλεία για τη διδασκαλία της Πληροφορικής. Αθήνα : Εκδόσεις Νέων Τεχνολογιών, ISBN

ΙΣΤΟΕΞΕΡΕΥΝΗΣΕΙΣ

39 Σενάριο κατευθυνόμενης διερεύνησης Σενάριο κατευθυνόμενης διερεύνησης που πηγές από τον Παγκόσμιο Ιστό  χρησιμοποιεί πηγές από τον Παγκόσμιο Ιστό και αυθεντική αποστολή  μια αυθεντική αποστολή για να κινητοποιήσει τους μαθητές να  διερευνήσουν ανοιχτά ερωτήματα,  επεκτείνουν την προσωπική τους εμπειρία, και  συμμετέχουν σε ομαδικές εργασίες Προσέγγιση Ιστοεξερευνήσεων (WebQuest)

Ιστοεξερευνήσεις: Σκοπός 40 Διευκολύνουν τον εκπαιδευτικό στο σχεδιασμό μαθημάτων ορίζοντας τα συστατικά στοιχεία & τη δομή τους Οριοθετούν τη δραστηριότητα των μαθητών – συχνά ομαδική- να εστιάζουν στη χρήση της πληροφορίας παρά στην απλή αναζήτησή της

Ιστοεξερευνήσεις: Ιδιαίτερα Χαρακτηριστικά 41  Πρωτότυπο σενάριο  Επιλογή πηγών από Διαδίκτυο  Ομαδική εργασία με ανάθεση ρόλων  Πίνακας κανόνων αξιολόγησης

Ιστοεξερευνήσεις: Δομικά Στοιχεία

Δομή μιας Ιστοεξερεύνησης 43 Σελίδα Μαθητή  Εισαγωγή (Introduction): κεντρική ιδέα του σεναρίου  Εργασία ή Αποστολή (Task): ορίζει την εργασία και το ρόλο των μαθητών  Διαδικασία (Process): περιγράφει τον τρόπο εργασίας των μαθητών  Αξιολόγηση (Evaluation): περιγράφει τον τρόπο αξιολόγησης των στόχων του μαθήματος και των δράσεων-προϊόντων των μαθητών  Συμπέρασμα (Conclusion): συνοψίζει, ανακεφαλαιώνει, προτείνει Σελίδα Καθηγητή: οδηγίες για την εφαρμογή

Ιστοεξερεύνηση:Εισαγωγή 44 … παρουσιάζεται η κεντρική ιδέα του σεναρίου με έναν πρωτότυπο τρόπο...  ορίζει τη ‘σκηνή’, το πλαίσιο του σεναρίου  επισύρει την προσοχή των μαθητών και τους καλεί να προβληματιστούν στα θέματα και ερωτήματα του σεναρίου  παρέχει γενικές πληροφορίες σχετικές με το θέμα του σεναρίου

Ιστοεξερεύνηση: Εργασία ή Αποστολή 45 … περιγράφεται  ο ρόλος των μαθητών στο σενάριο και  ορίζεται η εργασία που πρόκειται να αναλάβουν  θέτει το σκοπό της εργασίας των μαθητών  ενημερώνει του μαθητές για το έργο τους  περιγράφει με λεπτομέρεια τα αναμενόμενα προϊόντα της εργασίας των μαθητών και τα διαθέσιμα εργαλεία/πηγές για την πραγματοποίησή τους

Ιστοεξερεύνηση: Διαδικασία 46 … περιγράφεται ο προτεινόμενος τρόπος εργασίας των μαθητών προκειμένου να πραγματοποιήσουν / επιτελέσουν το ρόλο τους  περιγράφει βήμα προς βήμα, τι θα πρέπει οι μαθητές να κάνουν για να ολοκληρώσουν την εργασία τους  περιγράφει τον τρόπο οργάνωσης των μαθητών, τις φάσεις ατομικής-ομαδικής εργασίας & τους στόχους τους  προτείνει και σχολιάζει πηγές προς διερεύνηση υποστηρίζοντας κάθε βήμα της εργασίας των μαθητών

Ιστοεξερεύνηση: Αξιολόγηση 47  Περιγράφει τον τρόπο αξιολόγησης των στόχων του μαθήματος και τα κριτήρια αξιολόγησης της δράσης των μαθητών και των προϊόντων της  Χρήση κανόνων αξιολόγησης (rubrics)

Πίνακες με κανόνες αξιολόγησης (Rubrics) 48  Βασικά κριτήρια αξιολόγησης των επιδιωκόμενων στόχων της  Ακριβείς περιγραφές των διαβαθμίσεων της κλίμακας αξιολόγησης

Πολύ ΚαλήΚαλήΜέτριαΑνεπαρκής ΣτόχοιΟι στόχοι της παρουσίασης είναι ξεκάθαροι για το κοινό στο οποίο απευθύνεται Οι προδιαγραφές & οι στόχοι της παρουσίασης είναι σε μεγάλο βαθμό ξεκάθαροι για το κοινό που απευθύνεται Περιορισμένος αριθμός στόχων δεν επιτεύχθηκε πλήρως Αρκετοί στόχοι δεν επιτεύχθηκαν πλήρως ΠεριεχόμενοΚάλυψη θέματος σε βάθος με ανάδειξη των σημαντικών σημείων και παροχή κατάλληλων πηγών. Πολύ καλή γνώση του θέματος. Περιλαμβάνει σημαντική πληροφορία για το θέμα ή παροχή σχετικών πηγών. Καλή γνώση του θέματος. Περιλαμβάνει σημαντική πληροφορία για το θέμα ή παροχή σχετικών πηγών αλλά υπάρχουν 1- 2 λάθη στην τεκμηρίωση. Περιορισμένο περιεχόμενο/πηγές ή αρκετά λάθη στην τεκμηρίωση. ΟργάνωσηΚαλά δομημένο υλικό με τη χρήση κατάλληλων επικεφαλίδων, συνδέσμων και ομαδοποίηση σχετικού υλικού. Χρησιμοποιεί επικεφαλίδες & συνδέσμους για την δόμηση του υλικού, αλλά υστερεί στη συνολική οργάνωση των θεμάτων Λογική οργάνωση περιεχομένου στο μεγαλύτερο μέρος Δεν υπήρχε καθαρή ή λογική δομή παρά μόνο πολλά επιμέρους γεγονότα ΤεχνικάΗ ποιότητα γραφικών, ήχου και βίντεο είναι εξαιρετική και όλες οι συνδέσεις λειτουργικές Η ποιότητα γραφικών, ήχου και βίντεο είναι ικανοποιητική και όλες οι συνδέσεις λειτουργικές Η ποιότητα γραφικών, ήχου και βίντεο είναι μέτρια ή/και κάποιες συνδέσεις μη λειτουργικές …. Πίνακας με κανόνες αξιολόγησης παρουσιάσεων μέσω υπολογιστή 49

Ιστοεξερεύνηση: Συμπέρασμα 50 … συνοψίζει τους στόχους του σεναρίου και τους τρόπους με τους οποίους επιτεύχθηκαν  συνοψίζει τη μαθησιακή εμπειρία  επιτρέπει τον αναστοχασμό στη διαδικασία που ακολουθήθηκε  θέτει ανοιχτά ερωτήματα προς διερεύνηση πιθανά στο μέλλον  προκαλεί τον προβληματισμό για την αξιοποίηση πληροφοριών-γνώσεων που αποκόμισαν σε διαφορετικές καταστάσεις

Ιστοεξερεύνηση: Σελίδα καθηγητή 51 … απευθύνεται στους εκπαιδευτικούς που πρόκειται να εφαρμόσουν την Ιστοεξερεύνηση Περιλαμβάνει θέματα, συμβουλές, και οδηγίες …  οργάνωση και εφαρμογή του σεναρίου στην τάξη  ένταξη στο αναλυτικό πρόγραμμα σπουδών  αξιολόγηση των επιδιωκόμενων στόχων

Κατασκευάζοντας Ιστοξερευνήσεις 52 … ως ένα φύλλο εργασίας σε κειμενογράφο … ως μια υπερμεσική παρουσίαση με υπερσυνδέσμους προς τα διαφορετικά πεδία της Ιστοεξερεύνησης επιτρέποντας την ελεύθερη πλοήγηση  … με λογισμικό παρουσιάσεων  … ως δικτυακό τόπο  … ως ιστολόγιο QuestGarden περιβάλλον ανάπτυξης και διαμοιρασμού Ιστοεξερευνήσεων από τον εμπνευστή των Ιστοεξερευνήσεων Bernie Dodgehttp://questgarden.com/ Zunal.com χώρος ανάρτησης και φιλοξενίας Ιστοεξερευνήσεων (ελεύθερο)

Κρίσιμα σημεία στο σχεδιασμό Ιστοεξερευνήσεων  Η εκπαιδευτική αξία του έργου: με στόχο τη διαθεματικότητα  Η προσωπική αξία για τους μαθητές  Οι προτεινόμενες πηγές στο Διαδίκτυο να ανταποκρίνονται στις απαιτήσεις της δραστηριότητας και στο επίπεδο των μαθητών  Οι δυνατότητες πρόσβασης και η διαθεσιμότητα πληροφοριακού υλικού  Οι χρονικές απαιτήσεις του έργου / έκταση θέματος 53

Κρίσιμα σημεία στο σχεδιασμό Ιστοεξερευνήσεων  Αποφυγή ερωτημάτων του τύπου ‘τι γνωρίζετε για…’  Ερωτήματα/Εργασίες που απαιτούν από τους μαθητές να προτείνουν νέες ιδέες, να αναλύσουν, να συγκρίνουν, να συνθέσουν, να πάρουν αποφάσεις, ακόμα και να απαντήσουν σε ανοιχτά θέματα κάνοντας τις δικές υποθέσεις και αναπτύσσοντας τη δική τους οπτική 54

Επιλέγοντας πηγές για τους μαθητές... Η επιλογή των προτεινόμενων πηγών πρέπει να γίνεται με άξονες:  Περιεχόμενο : Να περιλαμβάνουν θέματα σχετικά με τη δραστηριότητα των μαθητών Το υλικό τους να ανταποκρίνεται στο επίπεδο των μαθητών Η παρουσίαση των θεμάτων να είναι ενδιαφέρουσα και ελκυστική για τους μαθητές  Μορφή (σχεδιασμός site) Η πολυπλοκότητά τους να ανταποκρίνεται στις δεξιότητες πλοήγησης των μαθητών 55

Σχετικές κοινότητες εκπαιδευτικών … 56 Άτυπες κοινότητες εκπαιδευτικών που διαρκώς αναπτύσσουν και ανταλλάσσουν Ιστοεξερευνήσεις και εμπειρίες από την εφαρμογή τους στην τάξη  WebQuest.org  QuestGarden  Zunal.com  WebQuest Locator για Επιστήμη και τεχνολογία (Science and Technology)  WebQuest.com, celebrating the best in WebQuests  Help teachers use the Internet effectively:

Παραδείγματα Ιστοεξερευνήσεων (1) 57 ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ – ΦΥΣΙΚΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣ  Γιατί το πέταξες;;; Μια ιστοεξερεύνηση για τα απορρίμματα για τις τάξεις Δ΄, Ε΄και Στ΄ mmata/index.html mmata/index.html  Το δάσος, κίνδυνοι και μέτρα προστασίας του (Δημοτικό)  Πώς μπορούμε να παράγουμε ηλεκτρισμό; eia_ilektrismos/index.html eia_ilektrismos/index.html ΜΑΘΗΜΑΤΙΚΑ  Αλλάζοντας μέγεθος (Γεωμετρία Β’ Λυκείου)  Probability and Statistics

Παραδείγματα Ιστοεξερευνήσεων (2) 58 ΥΓΕΙΑ - ΔΙΑΤΡΟΦΗ  Τροφή και θρεπτικά συστατικά (Ε’ Δημοτικού)  Διατροφικές Συνήθειες  ADDICTION AT SCHOOL ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΚΗ  The Mystery of the Binary Language  Ευρυζωνικές Τεχνολογίες – Wifi (Πληροφορική Γυμνασίου & Λυκείου) ΘΕΜΑΤΑ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ  What’s for breakfast?  Αρκεί να είμαι εγώ ο πιο καλός διαφημιστής!

Παραδείγματα Ιστοεξερευνήσεων (3) 59 ΞΕΝΕΣ ΓΛΩΣΣΕΣ  Fall in love with our planet!  WebQuests: Πώς μπορεί να «συνδεθεί» η αίθουσα διδασκαλίας με το Διαδίκτυο! Παράδειγμα από τη διδασκαλία των Γερμανικών στη Δημόσια Εκπαίδευση ΜΟΥΣΙΚΗ -ΤΕΧΝΕΣ  Your Renaissance Exhibition ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΑ ΜΑΘΗΜΑΤΑ  “Κάτι από το παρελθόν και το παρόν....”: Ιστοεξερεύνηση για την Αρχαία Ολυμπία σε μορφή ιστολογίου (Ιστορία - Α’ Γυμνασίου)  Μια διαδικτυακή περιπέτεια στις Κυκλάδες (Ε’ Δημοτικού) ΦΥΣΙΚΗ ΑΓΩΓΗ - ΑΘΛΗΜΑΤΑ  Sport Philosophy  A webquest for soccer

Βιβλιογραφία 60 Dodge, B. (1997). Some thoughts about webquests. Διαθέσιμο στη διεύθυνση: about_webquests.html, τελευταία πρόσβαση Φεβρουάριος Παπανικολάου, Κ. (2009). Μάθηση βασισμένη σε Πηγές: Πληροφοριακός Εγγραμματισμός και Οργάνωση Διαδικτυακών Εξερευνήσεων. Στο Μ. Γρηγοριάδου, Ε. Γουλή & Α. Γόγουλου (Επιμ.) Διδακτικές Προσεγγίσεις και Εργαλεία για τη διδασκαλία της Πληροφορικής, σελ , Εκδόσεις Νέων Τεχνολογιών. Χαλκίδης, Α., Μανδρίκας, Α., Τζήκου, Ζ., Ευθυβούλου, Χ. & Νομικού, Χ. (2009). Σχεδιάζοντας ιστοεξερευνήσεις για τη διδασκαλία θεμάτων από τις Περιβαλλοντικές Επιστήμες. Τρία παραδείγματα. Στο Π. Πολίτης (Επιμ.) Πρακτικά 1ου Εκπαιδευτικού Συνεδρίου «Ένταξη και Χρήση των ΤΠΕ στην Εκπαιδευτική Διαδικασία», Βόλος, Απρίλιος Διαθέσιμο στη διεύθυνση: view_proceedings.php?conf_id=24, τελευταία πρόσβαση Φεβρουάριος Γόγουλου, Α., & Γουλή, Ε. (2010). Αξιοποιώντας τις Ιστοεξερευνήσεις στο μάθημα Εφαρμογές Υπολογιστών. Στο Μ. Γρηγοριάδου (Επιμ.) Πρακτικά Εργασιών 5ου Πανελλήνιου Συνεδρίου «Διδακτική της Πληροφορικής», Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 9-11 Απριλίου, 2010,