Εισαγωγή στις Πολιτισμικές Σπουδές Ιφιγένεια Βαμβακίδου, Καθηγήτρια Ακαδημαϊκό έτος

Πολιτισμός και κουλτούρα Αποκτούν έντονο ενδιαφέρον στη σύγχρονη ζωή, λόγω της ευρύτητας αλλά και της ιδιαίτερης σημασίας τους. Περνούν όλες τις εκφάνεσεις της ζωής μας – είτε αναφερόμαστε στις προσωπικές και κοινωνικές μας σχέσεις, είτε στην κατανάλωση, στις τεχνολογίες, στις τέχνες, στην πολιτική, στο περιβάλλον, στην εκπαίδευση. Δεν αναφέρονται μόνο στα ποικίλα έργα του ανθρώπου, αλλά αναδεικνύουν κυρίως τις πρακτικές με τις οποίες οι άνθρωποι αποδίδουν νόημα και εν τέλει δημιουργούν τα έργα αυτά σε συγκεκριμένα χωροχρονικά περιβάλλοντα.

Τι είναι κουλτούρα; Πολιτισμική θεωρία; « Η κουλτούρα είναι μια από τις δύο ή τρεις πιο περίπλοκες λέξεις της αγγλικής γλώσσας...αφού έχει φτάσει πλέον στο σημείο να χρησιμοποιείται για πολλές σημαντικές έννοιες σε αρκετά και ξεχωριστά μεταξύ τους επιστημονικά πεδία και συστήματα σκέψης» Raymond Williams (1976), Keywords, Oxford Univ. Press: NY

Περί κουλτούρας...(1) Εκτροφή ζώων/ καλλιέργια φυτών / θρησκευτική λατρειά (cult) 16 ος -19 ος αιώνας – Η βελτίωση της σκέψης και των τρόπων συμπεριφοράς του ατόμου μέσω της εκπαίδευσης («ο καλλιεργημένος») Συνολική βελτίωση της κοινωνίας, με την κουλτούρα να χρησιμοποιείται ως αξιακό συνώνυμο του «πολιτισμού» (civilization).

Σύμφωνα με τον Williams (1976:80), οι ποικίλες ιστορικές αλλαγές αντανακλώνται στις τρεις πιο συνηθισμένες χρήσεις του όρου «κουλτούρα»: Στη διανοητική, πνευματική και αισθητική εξέλιξη ενός ατόμου, μιας ομάδας ή μιας κοινωνίας (κοινωνιολογική διάσταση) Στην αποτύπωση ενός φάσματος διανοητικών και καλλιτεχνικών δραστηριοτήτων και των προϊόντων τους (καλλιτεχνική διάσταση) Στον προσδιορισμό ενός ολόκληρου τρόπου ζωής και διαφόρων δραστηριοτήτων, απόψεων και εθίμων ενός λαού, μια ομάδας ή μιας κοινωνίας (ανθρωπολογική διάσταση) Περί κουλτούρας...(2)

Περί κουλτούρας... (3) «Η αναζήτηση της απόλυτης τελειότητας μέσω της γνώσης...των πιο σημαντικών πραγμάτων, που έχουν σκεφτεί και πει οι άνθρωποι...η κουλτούρα είναι ή, καλύτερα, θα έπρεπε να είναι, η μελέτη ή η αναζήτηση του τέλειου...της γλυκύτητας και του φωτός...τα μύχια της ψυχής και του πνεύματος» (Matthew Arnold) Η γερμανική έννοια “Kultur” – εξίσωση κουλτούρας με τον πολιτισμό και την ηθική πρόοδο τόσο σε συλλογικό όσο και σε ατομικό επίπεδο. Μία αξιολογική και ελιτίστικη χρήση που επιδιώκει να ενισχύσει τα καλλιτεχνικά προϊόντα, που οι ειδικοί και οι κυρίαρχες κοινωνικές ομάδες θεωρούν σημαντικά ή ενδιαφέροντα.

Περί κουλτούρας (4) Η ανθρωπολογική θεώρηση της κουλτούρας, όπως ορίζεται και χρησιμοποιείται από τους ανθρωπολόγους των πρώτων δεκαετιών του αιώνα μας, αφορά ουσιαστικά μια αναλυτική και αξιολογικά ουδέτερη ερμηνεία που υποστηρίζει ότι η κουλτούρα βρίσκεται παντού και δεν περιορίζεται στις καλές τέχνες και τον δυτικό λεγόμενο «πολιτισμό».

Ορισμοί της κουλτούρας Περιγραφικοί: «Κουλτούρα ή πολιτισμός...είναι η πολύπλοκη εκείνη ολότητα που περιλαμβάνει τη γνώση, την πίστη, την τέχνη, τους νόμους, τα ήθη και έθιμα, καθώς επίσης και όλες εκείνες τις ικανότητες και συνήθειες, τις οποίες αποκτά ο άνθρωπος ως μέλος της κοινωνίας» (Taylor, 1871 στο Kroeber & Kluckhohn, 1952:43) )

Ορισμοί της κουλτούρας Ιστορικοί: «Η κουλτούρα μιας ομάδας είναι το σύνολο αλλά και η οργάνωση της κοιωνικής κληρονομιάς που νοηματοδοτείται από την ιδιοσυγκρασία και την ιστρία της ομάδας αυτής» (Park & Burgess, 1921 στο Kroeber & Kluckhohn, 1952:47)

Κανονιστικού περιεχομένου: « Ο τρόπος ζωής μιας κοινότητας ή μιας φυλής εκλαμβάνεται ως κουλτούρα...το σύνολο των καθιερωμένων αντιλήψεψων και διαδικασιών που ακολουθούνται από μία συγκεκριμένη φυλή» (Wissler, στο Kroeber & Kluckhohn, 1952:50) «Οι υλικές και κοινωνικές αξίες κάθε ομάδας, πολιτισμένης ή άγριας» (Thomas, στο Kroeber & Kluckhohn, 1952:52) Ορισμοί της κουλτούρας

Ψυχολογικοί ορισμοί: Τονίζουν το ρόλο της κουλτούρας ως μηχανισμού επίλυσης προβλημάτων που επιτρέπουν στο λαό να επικοινωνεί, να μαθαίνει ή να ικανοποιεί τις υλικές και συναισθηματικές του ανάγκες. Δομικοί ορισμοί: «Οργανωμένη σχέση των απομονώσιμων πλευρών της κουλτούρας». Τονίζουν το γεγονός ότι η κουλτούρα είναι ένα είδος αφαίρεσης πολύ διαφορετικής από μια συγκεκριμένη συμπεριφορά. Ορισμοί της κουλτούρας

Γενετικοί ορισμοί: Εστιάζουν στους όρους δημιουργίας και συνέχισης μιας κουλτούρας από την άποψη του τρόπου που κάτι υπάρχει ή συνεχίζει να υπάρχει. Εξηγούν την κουλτούρα ως προϊόν της αλληλεπίδρασης των ανθρώπων ή ως τη συνέχιση της ύπαρξης μέσα από την μετάδοση στοιχείων από τη μία γενιά στην άλλη. Ορισμοί της κουλτούρας

Η κουλτούρα σήμερα... Η κουλτούρα αντιδιαστέλλεται συνήθως από την υλική, τεχνολογική και κοινωνική δομή. Η κουλτούρα αντιμετωπίζεται ως το βασίλειο του ιδεώδους, του πνευματικού και του μη υλικού. Μοντέλο πεποιθήσεων, αξιών, συμβόλων, σημείων και λόγων. Η έμφαση δίνεται στην «αυτονομία» της κουλτούρας. Η κουλτούρα δεν μπορεί να εξηγηθεί ως μια απλή αντανάκλαση υποκείμενων οικονομικών δυνάμεων, δομικών αναγκών της κοινωνίας και εξουσιαστικών σχέσεων. Καταβάλλεται προσπάθεια να παραμείνει αξιολογικά ουδέτερη. Η μελέτη της κουλτούρας δεν περιορίζεται στις Τέχνες, αλλά γίνεται αντιληπτή ως κάτι που διαπερνά κάθε πτυχή της κοινωνικής ζωής. Οι ιδέες περί πολιτισμικής ανωτερότητας ή κατωτερότητας δεν έχουν σχεδόν καμία θέση στις σύγχρονες ακαδημαϊκές μελέτες και έρευνες

Η κουλτούρα στην κλασική κοινωνική θεωρία «Αν κατάφερα να δω μακριά, αυτό το οφείλω στο γεγονός ότι στηρίχτηκα σε πλάτες γιγάντων» Ισάακ Νεύτων, 1675 Παρομοίως, η σύγχρονη πολιτισμική θεωρία δεν θα μπορούσε να υπάρξει χωρίς το έργο σημαντικών στοχαστών του παρελθόντος.

Karl Marx Ιστορικός υλισμός (historical materialism) – Das Kapital 1867 Μοντέλο εξήγησης των κοινωνικών φαινομένων -Σε κάθε κοινωνία υπάρχει η βάση και το εποικοδόμημα (base/superstructure) -Η κινητήρια δύναμη σε μία καπιταλιστική κοινωνία είναι ο τρόπος παραγωγής (mode of production) -Η ατομική ιδιοκτησία των μέσων παραγωγής (means of production) -Ένα σύστημα σχέσεων παραγωγής (relations of production)

Karl Marx in Culture Η κουλτούρα στην βιομηχανική κοινωνία λειτουργεί ως κυρίαρχη ιδεολογία (dominant ideology) η οποία έχει ορισμένα χαρακτηριστικά: -Αντανακλά τα συμφέροντα και τις απόψεις της μπουρζουαζίας και χρησιμεύει για τη νομιμοποίηση της εξουσίας της -Προκύπτει από και εκφράζει τις υποκείμενες σχέσεις παραγωγής -Λειτουργεί έτσι ώστε αυτό που είναι αποτέλεσμα σύμβασης ή κατασκευάζεται κοινωνικά να φαίνεται φυσικό και αναπόφευκτο -Γεννά μια λανθασμένη και παραμορφωμένη εικόνα της πραγματικότητας. Η κατάσταση αυτή, που είναι περισσότερο γνωστή ως ψευδής συνείδηση (false consiousness), επιτρέπει στο λαό να νιώθει ευχαριστημένος ακόμα και όταν δυστυχεί.