Βιολογική Χημεία Ι (MED 701)

Δομή μαθήματος MED 701 Διαλέξεις: 20 ώρες Φροντιστήρια (κλινικές συσχετίσεις, ερωτήσεις εξετάσεων): 6 ώρες Σημειώσεις μαθήματος: η-Τάξη EKΠA (Ιατρικής - Μορφολειτουργικός Τομέας) Βιβλία: Harper’s Lehninger, Τόμος ΙΙ Devlin Tόμος ΙΙ Devlin Tόμος ΙΙ

Αρχές Μεταβολισμού Βιολογική Χημεία Ι (MED 701) Χριστίνα Πιπέρη Αναπλ. Καθηγήτρια Εργαστήριο Βιολογικής Χημείας Ιατρική Σχολή Παν/ου Αθηνών

Μεταβολισμός Ορισμός: Το άθροισμα όλων των χημικών μετασχηματισμών που συμβαίνουν σε ένα κύτταρο ή έναν οργανισμό Απαιτεί τη συντονισμένη δραστηριότητα πολλαπλών πολυενζυμικών συστημάτων – των μεταβολικών οδών Η συνδυασμένη δραστηριότητα όλων των μεταβολικών οδών που επιτελούν την αλληλομετατροπή των πρόδρομων ενώσεων, των μεταβολικών ενδιάμεσων και των προϊόντων αποτελούν το διάμεσο μεταβολισμό

Χρησιμότητα του μεταβολισμού Απόκτηση χημικής ενέργειας (από ηλιακή ενέργεια ή από αποδόμηση θρεπτικών ουσιών από το περιβάλλον) Μετατροπή των μορίων των τροφών σε μόρια του ιδίου του κυττάρου και σε πρόδρομα μόρια μακρομορίων Πολυμερισμός μονομερών προδρόμων σε μακρομόρια (πρωτεΐνες, νουκλεϊκά οξέα, πολυσακχαρίτες) Σύνθεση και αποδόμηση βιομορίων απαραίτητων για εξειδικευμένες κυτταρικές λειτουργίες (π.χ. μεμβρανικά λιπίδια, ενδοκυττάριοι αγγελιοφόροι και χρωστικές)

Φάσεις του μεταβολισμού Καταβολισμός: μετατροπή οργανικών μορίων των τροφών (υδατάνθρακες, λίπη, πρωτεΐνες) σε μικρότερα απλούστερα προϊόντα (π.χ. γαλακτικό οξύ, CO 2, NH 3 ) Απελευθέρωση ενέργειας (ΑΤΡ, NADPH, FADH 2 ) Αναβολισμός: βιοσύνθεση μεγάλων και πολύπλοκων μορίων (λιπίδια, πολυσακχαρίτες, πρωτεΐνες, νουκλεϊκά οξέα) από μικρά, απλά πρόδρομα μόρια Απαιτείται εισροή ενέργειας (από μεταφορά φωσφορικής ομάδας και αναγωγή NADH, NADPH, FADH 2 )

Ενεργειακές σχέσεις καταβολικών και αναβολικών οδών

Οι καταβολικές οδοί συγκλίνουν ενώ οι αναβολικές αποκλίνουν

Ρύθμιση Μεταβολικών Οδών

Οι μεταβολικές οδοί ανάλογα με το αν δρουν σε καταβολική ή αναβολική κατεύθυνση έχουν διαφορετικές λειτουργίες Παράδειγμα: η μεταβολική οδός του γλυκογόνου - σε καταβολική κατεύθυνση παρέχει ενέργεια - σε αναβολική κατεύθυνση παρέχει πρόδρομα μόρια για βιοσυνθέσεις και μια αποθηκευτική μορφή μεταβολικής ενέργειας Αυτές οι αντιδράσεις είναι πολύ σημαντικές για την επιβίωση ώστε έχουν αναπτυχθεί ρυθμιστικοί μηχανισμοί

Ρυθμιστικοί μηχανισμοί Εξασφαλίζουν οτι η ροή των μεταβολιτών σε κάθε οδό θα γίνει ως προς: - τη σωστή κατεύθυνση - τη σωστή ταχύτητα σύμφωνα με τη τρέχουσα κατάσταση του κυττάρου Εξασφαλίζουν ότι αν αλλάξουν οι εξωτερικές συνθήκες θα συμβούν κατάλληλες προσαρμογές στην ταχύτητα ροής των μεταβολιτών σε όλη την οδό Παραδείγματα: 1. Κατά τη σωματική άσκηση: οι ανάγκες για παραγωγή ΑΤΡ στους μυς εκατονταπλασιάζονται μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα 2. Σε περιπτώσεις υποξίας ή ισχαιμίας (μειωμένη ροή αίματος) ελαττώνεται η παροχή οξυγόνου στους ιστούς 3. Μεταξύ των γευμάτων, η σχετική αναλογία υδατανθράκων, λιπών και πρωτεϊνών στη δίαιτα ποικίλει. Ο εφοδιασμός σε καύσιμα από τη δίαιτα υπαγορεύει μεταβολικές προσαρμογές μεταξύ των γευμάτων και σε περιόδους νηστείας 4. Η επούλωση των τραυμάτων απαιτεί τεράστιες ποσότητες ενέργειας και βιοσυνθετικών μορίων

Ιδιότητες ρυθμιστικών μηχανισμών Κατά την εξέλιξη πρέπει να λειτούργησαν και άλλες εξελικτικές πιέσεις, που οδήγησαν στην επιλογή ρυθμιστικών μηχανισμών, οι οποίοι: - μεγιστοποιούν την αποτελεσματικότητα της χρησιμοποίησης των καυσίμων, αποτρέποντας την ταυτόχρονη λειτουργία οδών σε αντίθετες κατευθύνσεις (πχ. Γλυκόλυση και νεογλυκογένεση) - κατανέμουν τους μεταβολίτες ανάμεσα σε εναλλακτικές οδούς (πχ. Γλυκόλυση και οδός των φωσφορικών πεντοζών) - επιλέγουν το καύσιμο που προσφέρεται καλύτερα για τις άμεσες ανάγκες του οργανισμού (γλυκόζη, λιπαρά οξέα, γλυκογόνο, αμινοξέα) - διακόπτουν βιοσυνθετικές διεργασίες όταν συσσωρεύονται τα προϊόντα τους

Γλυκόλυση Χριστίνα Πιπέρη Εργαστήριο Βιολογικής Χημείας Ιατρική Σχολή Παν/ου Αθηνών Βιολογική Χημεία Ι Ι. Χημικές Αντιδράσεις ΙΙ. Μεταβολικές Λειτουργίες

Οι βασικές οδοί του μεταβολισμού των υδατανθράκων ξεκινούν ή τελειώνουν με τη γλυκόζη Βασικές οδοί μεταβολισμού των υδατανθράκων ΓΛΥΚΟΓΟΝΟ ΓΛΥΚΟΖΗ ΠΥΡΟΣΤΑΦΥΛΙΚΟ - ΓΑΛΑΚΤΙΚΟ ΟΞΥ ΓλυκογονόλυσηΓλυκογονοσύνθεση ΓλυκόλυσηΝεογλυκογένεση

Γλυκόζη Μόριο που καταλαμβάνει κεντρική θέση στο μεταβολισμό ζώων, φυτών και πολλών μικροοργανισμών Καύσιμο πλούσιο σε ενέργεια - Άμυλο : μορφή αποθήκευσης της γλυκόζης στα φυτά - Γλυκογόνο : μορφή αποθήκευσης της γλυκόζης στους ιστούς των ζώων - Γλυκογόνο : μορφή αποθήκευσης της γλυκόζης στους ιστούς των ζώων Ενέργεια υπό αναερόβιες συνθήκες Πολυμερίζεται και αποθηκεύεται «Ευέλικτο» πρόδρομο μόριο (παράγει τεράστια ποικιλία μεταβολικών ενδιαμέσων για βιοσυνθετικές αντιδράσεις)

Μεταβολική «τύχη» της γλυκόζης (Παραγωγή ΑΤΡ και μεταβολικά ενδιάμεσα)(Παραγωγή νουκλεϊκών οξέων, ΝΑDPH) Στα ζώα και στα αγγειώδη φυτά, η γλυκόζη μπορεί να ακολουθήσει 3 οδούς:

Γλυκομεταφορείς Η μεταφορά της γλυκόζης δια μέσου των κυτταρικών μεμβρανών γίνεται με την βοήθεια ειδικών πρωτεϊνών-φορέων Η γλυκόζη είναι υδρόφιλη και δεν μπορεί να διέλθει δια μέσου των λιπιδίων της κυτταρικής μεμβράνης --- Ενεργητική μεταφορά μέσω συν-μεταφορέα Να- Glu (έντερο, επιθηλιακά κύτταρα νεφρών) --- Μηχανισμός παθητικής μεταφοράς (υποβοηθούμενη διάχυση με μεσολάβηση πρωτεϊνών – των μεταφορέων γλυκόζης (Glut)

Γλυκομεταφορείς

ενδοθηλιακά κύτταρα και ερυθροκύτταρα νευρικά κύτταρα

Γλυκόλυση Οικουμενική, κεντρική οδός καταβολισμού της γλυκόζης Η γλυκολυτική οδός ή οδός Embden-Meyerhof είναι μια αρχέγονη διαδικασία που τελείται από όλα τα κύτταρα του ανθρώπινου σώματος Περιλαμβάνει την αναερόβια διάσπαση της γλυκόζης σε πυροσταφυλικό ή και γαλακτικό οξύ με ταυτόχρονη απελευθέρωση ενέργειας με τη μορφή ΑΤΡ (ΑΝΑΕΡΟΒΙΟΣ ΓΛΥΚΟΛΥΣΗ) Λαμβάνει χώρα στο κυτταροδιάλυμα

Αερόβιος Γλυκόλυση Στο κύτταρο η γλυκόζη μπορεί να οξειδωθεί (να διασπαστεί) πλήρως σε CO 2 και H 2 O μέσα από μια διαδικασία 30 βημάτων που περιλαμβάνει τον Κύκλο του Krebs και την Οξειδωτική Φωσφορυλίωση => ΑΕΡΟΒΙΟΣ ΓΛΥΚΟΛΥΣΗ Η γλυκόλυση αποτελεί μόνο τα πρώτα μερικά στάδια αυτής της καύσης

Σχηματική απεικόνιση οξείδωσης μεγάλων μακρομορίων

Γλυκόλυση  Ακολουθία ενζυμικά καταλυόμενων αντιδράσεων που μεταβολίζουν ένα μόριο γλυκόζης σε δύο μόρια πυροσταφυλικού οξέος Διατήρηση ενέργειας (ΑΤΡ, NADH)  Mεταβολική πορεία που χρησιμοποιείται από ένα πλήθος οργανισμών  Η οδός με τη μεγαλύτερη «κυκλοφορία» άνθρακα στα περισσότερα κύτταρα

Γλυκόλυση  Αποκλειστική πηγή μεταβολικής ενέργειας σε μερικούς ιστούς και κυτταρικούς τύπους θηλαστικών π.χ. π.χ. Εγκέφαλος, ερυθρά αιμοσφαίρια, μυελός νεφρών, σπερματοζωάρια  Για κάποιους ιστούς η γλυκόλυση αποτελεί μια οδό επείγουσας μόνο παραγωγής ενέργειας ικανής να παράγει 2 mol ΑΤP ανά mol γλυκόζης κατά την απουσία ή μερική έλλειψη οξυγόνου π.χ. Έντονη μυϊκή άσκηση

Συνοπτικό διάγραμμα της γλυκόλυσης

Α. Προπαρασκευαστική φάση ή Στάδιο ενεργοποίησης Β. Παραγωγική φάση ή Στάδιο διάσπασης Οι 2 φάσεις της γλυκόλυσης:

Χημικοί μετασχηματισμοί Αποδόμηση Αποδόμηση ανθρακικού σκελετού Φωσφορυλίωση του ADP σε ATP Μεταφορά ενός ιόντος υδριδίου στο NAD + για σχηματισμό NADH

Σημασία των φωσφορυλιωμένων ενδιαμέσων Τα 9 γλυκολυτικά ενδιάμεσα μεταξύ γλυκόζης και πυροσταφυλικού είναι φωσφορυλιωμένα Δεν περνούν την κυτταρική μεμβράνη (οι φωσφορικοί εστέρες  υδρόφιλοι, φορτισμένοι) – διατηρείται η μεταβολική ενέργεια

Προπαρασκευαστική Φάση 1 η αντίδραση: Φωσφορυλίωση της γλυκόζης Η φωσφορυλίωση της γλυκόζης από το ΑΤΡ είναι μια θερμοδυναμικά ευνοϊκή, μη αναστρέψιμη, υπό κυτταρικές συνθήκες αντίδραση Υπόκειται σε ρύθμιση (ενεργότητα της εξοκινάσης εξαρτάται από το Mg 2+ )

Εξοκινάση Yeast hexokinase, two lobes are gray and green. Binding of glucose (purple) causes a large conformational change. A substrate induced conformational change that prevents the unwanted hydrolysis of ATP.

Εξοκινάση Χρειάζονται Μg ++ ή άλλο δισθενές μέταλλο για δραστικότητα Γλυκοκινάση (ισοένζυμο στο ήπαρ) (διαφορετικές κινητικές και ρυθμιστικές ιδιότητες) Φωσφορυλιώνει κι άλλες εξόζες

Μετατροπή αλδόζης σε κετόζη Προπαρασκευαστική Φάση 2 η αντίδραση: Μετατροπή της 6-Ρ-γλυκόζης σε 6-Ρ-φρουκτόζη

Ισομεράση των φωσφορικών εξοζών αλδόζηκετόζη Aναδιάταξη της καρβονυλομάδας και της υδροξυλομάδας καρβονύλιο αλκοόλη

1ο δεσμευτικό βήμα της γλυκόλυσης  Ρυθμιστικό ένζυμο – κύριο σημείο ελέγχου της γλυκόλυσης  Χρειάζεται Μg ++ ή άλλο δισθενές μέταλλο για δραστικότητα Φωσφοφρουκτοκινάση 1 (PFK1) Προπαρασκευαστική Φάση 3 η αντίδραση: Φωσφορυλίωση της 6-Ρ- φρουκτόζης σε 1,6-2Ρ φρουκτόζη

Αλδολάση Διάσπαση ανθρακικού σκελετού Προπαρασκευαστική Φάση 4 η αντίδραση: Διάσπαση της 1,6-2Ρ-φρουκτόζης

Αλδολάση Αντιστρεπτή συμπύκνωση αλδολών Αλδολάση τάξεως Ι: φυτά, ζώα Αλδολάση τάξεως ΙΙ: μύκητες, βακτήρια

Ισομεράση φωσφορικών τριοζών Προπαρασκευαστική Φάση 5 η αντίδραση: Αλληλομετατροπή των φωσφορικών τριοζών

Προπαρασκευαστική φάση της γλυκόλυσης Από γλυκόζη  2 μόρια 3-Ρ-γλυκεριναλδεύδης Κατανάλωση 2 μορίων ΑΤΡ 2 μη αντιστρεπτές αντιδράσεις (α. Γλυκόζη 6-Ρ- Γλυκόζη – Βήμα 1 (β. 6-Ρ-Φρουκτόζη 1,6-2P-Φρουκτόζη – Βήμα 3)

Ακυλοφωσφορικό : έχει υψηλό δυναμικό μεταφοράς φωσφορικών ομάδων Η 3-Ρ γλυκεραλδεϋδη οξειδώνεται σε ένα καρβοξυλικό οξύ με ταυτόχρονη αναγωγή του NAD σε NADH Παραγωγική Φάση 6 η αντίδραση: Οξείδωση της 3-Ρ γλυκεριναλδεύδης σε 1,3-διφωσφογλυκερινικό

Παραγωγική Φάση 7 η αντίδραση: Μεταφορά Ρ από το 1,3- διφωσφογλυκερινικό στο ADP Κινάση φωσφογλυκερικού

Παραγωγική Φάση 8 η αντίδραση: Μετατροπή του 3- φωσφογλυκερινικού σε 2-φωσφογλυκερινικό ΙΙΙΙΙΙ

ΙΙΙΙΙΙ ΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙ ΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙ ΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙ Παραγωγική Φάση 9 η αντίδραση: Αφυδάτωση του 2-φωσφογλυκερινικού προς φωσφοενολοπυροσταφυλικό Το φθόριο αναστέλλει τη δράση της βακτηριακής ενολάσης σταματώντας τη γλυκόλυση που οδηγεί στη δημιουργία όξινης οδοντικής πλάκας και τερηδόνας

ΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙΙ Παραγωγική Φάση 10 η αντίδραση: Μεταφορά της ΡΟ3 2- από το φωσφοενολοπυροσταφυλικό στο ADP

ΙΣΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΓΛΥΚΟΛΥΣΗΣ Γλυκόζη + 2ΑDΡ + 2 ΝΑD + + 2Pi  2 πυροσταφυλικό + 2NADH + 2H + + 2ΑΤΡ +2Η 2 Ο 2 πυροσταφυλικό + 2NADH + 2H + + 2ΑΤΡ +2Η 2 Ο

Μεταβολική «τύχη» του πυροσταφυλικού

Βασικοί τρόποι μεταβολισμού της γλυκόζης σε επιλεγμένους ιστούς

Διατήρηση του ισοζυγίου της οξειδοαναγωγής Για να συνεχιστεί η γλυκόλυση θα πρέπει να αναγεννηθεί το NAD+ το οποίο υπάρχει σε περιορισμένη ποσότητα στον οργανισμό και προέρχεται από την βιταμίνη νιασίνη

3 τρόποι αναγέννησης του NAD 1 ος : Γλυκολυτική οδός 2 ος : Αναγωγή πυροσταφυλικού σε αιθανόλη 3 ος : Είσοδος του πυροσταφυλικού στον κύκλο του κιτρικού οξέος. Με σχηματισμό του ακετυλο- CoΑ κατά την οξειδωτική αποκαρβοξυλίωση του πυροσταφυλικού στα ΜΙΤΟΧΟΝΔΡΙΑ Πυροσταφυλικό +NAD+ +CoA  ακετυλοCoA +CO 2 + NADH Το NAD+ αναγεννάται κατά την οξειδωτική φωσφορυλίωση

Zύμωση  Περιγράφει διεργασίες που αποσπούν ενέργεια υπό τη μορφή ΑΤΡ χωρίς να καταναλώνουν οξυγόνο ή να μεταβάλλουν τις συγκεντρώσεις των NAD + ή NADH  Γαλακτική ζύμωση (κατά την έντονη δραστηριότητα σκελετικών μυών ή ερυθροκύτταρα)  Αλκοολική ζύμωση (ζυθοποιία, αρτοποιία –μαγιά (ζύμη) μπύρας και ψωμιού)  Μερικά από τα προϊόντα της ζύμωσης έχουν εμπορικό ενδιαφέρον

Η ζύμωση παρέχει μικρότερη ποσότητα ενέργειας από ότι η πλήρης καύση της γλυκόζης. Γιατί χρησιμοποιείται; Zύμωση ΓΙΑΤΙ ΔΕΝ ΑΠΑΙΤΕΙ ΟΞΥΓΟΝΟ  ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΣΕ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΟΞΙΑΣ ΚΑΙ ΥΠΟΞΙΑΣ ΓΙΑΤΙ ΔΕΝ ΑΠΑΙΤΕΙ ΟΞΥΓΟΝΟ  ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΣΕ ΣΥΝΘΗΚΕΣ ΑΝΟΞΙΑΣ ΚΑΙ ΥΠΟΞΙΑΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗ ΓΑΛΑΚΤΙΚΟΥ ΟΞΕΟΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΣΚΕΛΕΤΙΚΟΥΣ ΜΥΣ ΟΤΑΝ ΟΙ ΑΝΑΓΚΕΣ ΓΙΑ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΞΕΠΕΡΝΟΥΝ ΤΗΝ ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ ΓΙΑ ΜΕΤΑΦΟΡΑ ΟΞΥΓΟΝΟΥ

Το γαλακτικό σχηματίζεται από το πυροσταφυλικό σε κάποιους μικροοργανισμούς αλλά και σε ανώτερους οργανισμούς όταν η ποσότητα του οξυγόνου είναι οριακή (έντονη μυϊκή δραστηριότητα) ή και υπό αερόβιες συνθήκες (όταν πχ. δεν διαθέτουν μιτοχόνδρια - Αμφιβληστροειδής, Κερατοειδής, Φακός, Ερυθρά αιμοσφαίρια) Γαλακτική ζύμωση ( γλυκόζη  γαλακτικό)

Η αιθανόλη σχηματίζεται από το πυροσταφυλικό στους ζυμομύκητες και μερικούς άλλους μικροοργανισμούς Εφαρμογή στη ζυθοποιία: αλκοολική ζύμωση υδατανθράκων σε σπόρους δημητριακών (πχ. Βρώμη) Αλκοολική ζύμωση ( γλυκόζη  αιθανόλη και CO 2 )

Aλκοολική δεϋδρογονάση Υπάρχει σε πολλούς οργανισμούς που μεταβολίζουν την αιθανόλη (άνθρωπος) Βρίσκεται στο κυτταρόπλασμα των ηπατικών κυττάρων (σχεδόν αποκλειστικά) – καταλύει την οξείδωση της αιθανόλης που προέρχεται είτε από αλκοολούχα ποτά ή από μικροοργανισμούς του εντέρου

Ζυμώσεις Αποδίδουν ποικίλα κοινά τρόφιμα αλλά και βιομηχανικές χημικές ουσίες Lactobacillus Bulgarius Ζύμωση γάλακτος  Γαλακτικό οξύ pH χαμηλό  καθίζηση πρωτεϊνών  γιαούρτι πηκτό Propionibacterium freudenreichi Ζύμωση γάλακτος  προπιονικό οξύ και CO 2 (τυρί Εmental) - Πτώση pH συνοδεύει τη ζύμωση, διατήρηση τροφίμων αναλλοίωτα από βακτήρια (πχ. Τουρσιά) Clostridium acetobutyricum  οξείδωση αμύλου σε βουτανόλη και ακετόνη  ζυμώσεις βιομηχ. κλίμακας (παραγωγή μεθανόλης, ηλεκτρ. οξέος κλπ. από υδατάνθρακες

O καρκίνος χαρακτηρίζεται από απορρυθμισμένη γλυκόλυση Σε όγκους η πρόσληψη γλυκόζης και η γλυκόλυση συμβαίνουν με 10πλάσια ταχύτητα από το φυσιολογικό ιστό Καρκινικά κύτταρα (Κκ) αντιμετωπίζουν υποξία (παροχή Ο 2 λόγω έλλειψης τριχοειδών). Για το λόγο αυτό κάνουν αναερόβια γλυκόλυση για παραγωγή ΑΤΡ (πυροσταφυλικό  γαλακτικό) Κκ έχουν αυξημένα επίπεδα γλυκολυτικών ενζύμων Ο ΗΙF (Hypoxia Inducible Factor) διεγείρει 8 γλυκολυτικά ένζυμα

Οι υποξικές συνθήκες στη μάζα του όγκου οδηγούν στην ενεργοποίηση του ΗΙF-1 (παράγοντας μεταγραφής που επάγεται από την υποξία) Ο ΗΙF-1 επάγει τη μεταβολική προσαρμογή Ο ΗΙF-1 ενεργοποιεί αγγειογενετικούς παράγοντες που διεγείρουν την ανάπτυξη νέων αιμοφόρων αγγείων Μεταβολές στη γονιδιακή έκφραση σε όγκους που οφείλονται στην υποξία HIF-1: Hypoxia inducible factor-1

Ποιο είναι το φαινόμενο Warburg ; (Warburg effect)

Βιοχημικές οδοί που τροφοδοτούν τη γλυκόλυση Το γλυκογόνο και το άμυλο αποδομούνται με φωσφορόλυση (ένζυμα: φωσφορυλάση, μουτάση της φωσφορικής γλυκόζης) Οι πολυσακχαρίτες και δισακχαρίτες των τροφών υδρολύονται σε μονοσακχαρίτες (ένζυμο: α-αμυλάση)

Προτεινόμενη βιβλιογραφία/ video Harper’s Κεφ. 16, 18 Lehninger: Τόμος ΙΙ Κεφ. 14.1, 14.2, 14.3, 15.3 Κεφ. 14.1, 14.2, 14.3, 15.3 Devlin: Τόμος ΙΙ Κεφ b29rg